ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA
VOLXŁJX, 9________________________________ SECTIO B_____________________________________ 1994 Zakład Geografii Fizycznej i Paleogeografii
Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMCS
Andrzej ŚWIECA
WPŁYW BUDOWY GEOLOGICZNEJ NA ROZMIESZCZENIE ICIIEMIZM WÓD ŹRÓDLANYCH W ZLEWNI GÓRNEGO WIEPRZA
The Influence of the Geological Structure on the Distribution and Chemism of Spring Waters in the Catchment of the Upper Wieprz River
WSTĘP
Według regionalnego podziału hydrogeologicznego Polski, obszar badań położony jest w południowej części niecki lubelsko-radomskiej (J. M a 1 i n o w s k i 1989), w ujęciu fi
zjograficznym obejmuje część Roztocza Zachodniego i Środkowego (J. Kondracki 1988). Warunki hydrogeologiczne przedstawione zostały na Mapie Hydrologicznej Polski 1:200 000; arkusze - Lublin, Tomaszów Lubelski, Rzeszów (J. Malinowski 1983, 1984, E. Wróblewska, G. Herman 1984) oraz w regionalnych opracowaniach monograficznych (J. Malinowski 1974, 1988, P. H e r b i c h 1980; Z. Michal
czyk 1986). W świetle tych publikacji w obrębie Roztocza w strefie aktywnej wymiany wód występują utwory kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Główny poziom wo
donośny występuje w zróżnicowanych pod względem litologicznym skałach gómokredo- wych, w których szczeliny stanowią główny system przepływu wód. Zbiornik ten ma cha
rakter otwarty; zasilany jest na drodze bezpośredniej infiltracji wód opadowych do skał kredowych lub infiltracji pośredniej przez utwory trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Na badanym obszarze główny poziom wodonośny drenowany jest przez dolinę Wieprza i źródła.
Określenie poziomu reżimu hydrogeologicznego źródeł jest ważnym etapem badań hydrogeologicznych w tej części zlewni Wieprza. Problematyką tą zajmowało się wielu autorów (m.in. E. Rederowa 1971;E. Duszyńska 1972; J. M a 1 i n o w s k i 1973, 1988; Z. Michalczyk 1979, 1980/81, 1986; P. Herbich, 1980; T. Wilgat, Z. Michalczyk 1987; B. Janiec, Z. Michalczyk 1991). Informacje dotyczące chemizmu wód znajdujemy jednakże tylko w niektórych opracowaniach (J. M a 1 i n o - wski 1973; Z. Michalczyk 1979, 1980/1981, 1986; T. Wilgat, Z. Michal
czyk 1987; B. J aniec, Z. M i ch a lczy k 1991).
148 Andrzej Świeca
Ryc. 1. Rozmieszczenie badanych źródeł w górnej części dorzecza Wieprza powyżej przekroju wodowska- zowego w Wirkowicach na Ile M. Harasimiuka (1980) mapy elementów strukturalnych rzeźby; 1 - krawę
dzie o założeniach tektonicznych, 2 - krawędzie typu kuesty, 3 - krawędzie typu kuesty nawiązujące do dyslokacji, 4 - osie dolin antyklinalnych, 5 - osie dolin subsekwentnych, 6 - doliny na dyslokacjach, 7 - za
łamanie spadku dolin rzecznych, 8 - wzgórza resekwentne, 9 - wzgórza zbudowane z opok, 10 - wzgórza zbudowane z wapieni mioceńskich, 11 - działy wodne, 12 - badane źródła (A - Hutki, B - Obrocz, C - Wy- włoczka, D - Szczebrzeszyn), 13 - inne źródła wymienione w tekście (E - Stokowa Góra, F - Zaporze),
14 - punkty wodowskazowe
Distribution of the studied springs in the upper part of the Wieprz river catchment upstream from the water-gau- ge section at Wirkowice on the map of relief structural elements by M. Harasimiuk (1980); 1 - edges of tectonic foundation, 2 - edges of cuesta type, 3 - edges of cuesta type linking to discolation, 4 - axes of anticlinal valleys, 5 - axes of subseąuent valleys, 6 - valleys on dislocations, 7 - change of slope of rivcr valley bottom, 8 - rese- quent hills, 9 - hills built ofopokas, 10-hills built ofMiocene limestones, 11 - waterscheds, 12 - springs stu
died (A - Hutki, B - Obrocz, C - Wywłoczka, D - Szczebrzeszyn); 13 - other springs mentioned in the text (E
— Stokowa Góra, F - Zaporoże), 14 - water-gauge points
Roztoczańska część dorzecza Wieprza wyróżnia się małą gęstością źródeł i dużą ich wydajnością. Według E. Redcrowej (1971) w zlewni górnego Wieprza — w obrębie Roztocza Środkowego - na jedno źródło przypada średnio 21,8 km2. Na Działach Grabo- wieckich, które wyróżniają się największą gęstością źródeł na Wyżynie Lubelskiej, wskaźnik ten jest sześciokrotnie mniejszy - 3,8 km2/źródło.
Spośród jedenastu największych źródeł Wyżyny Lubelskiej i Roztocza, których wydaj
ności przekraczają 100 dm3/d (Z. Michalczyk 1986), pięć występuje w dorzeczu
Wpływ budowy geologicznej na rozmieszczenie i chemizm... 149
Wieprza. Trzy z tych dużych źródeł znajdują się w roztoczańskiej części dorzecza, dwa w dolinie Wieprza (Hutki i Stokowa Góra), jedno w dolinie Poru (Zaporze).
Niektóre ze źródeł w dolinie Wieprza autor badał w latach 1989-1992; były to cztery naturalne wypływy wód podziemnych - trzy na Roztoczu Środkowym (w Hutkach, Obro- czy i Wywłoczce), a czwarte na Roztoczu Zachodnim w Szczebrzeszynie (ryc. 1).
Celem badań było określenie zróżnicowania cech fizyczno-chemicznych wód źródlanych w zależności od warunków hydrodynamicznych i litologicznych. Ponieważ badana zlewnia ma cechy obszaru o naturalnych stosunkach geochemicznych (F. K n y - szyński.M. Matyjasik 1991), prezentowane wyniki szczegółowych badań chemi- zinu wód źródlanych można uznać jako reprezentatywne dla tzw. tła hydrochemicznego.
Zwrócono również uwagę na aspekt regionalny tego zróżnicowania z uwzględnieniem osobliwości budowy geologicznej Roztocza Zachodniego, Środkowego i Wschodniego.
W terenie pobierano próbki wód źródlanych w odstępach dwutygodniowych'. Wyniki porównywano z wcześniej uzyskanymi dla wód podziemnych Roztocza Zachodniego (J. Malinowski 1973; Z. M i c h a 1 c zy k 1979; B. J a n i e c, Z. M i ch a 1 czy k
1986) oraz Roztocza Wschodniego (M. Chodorowska-Kwiecień, B. Kawa
lec 1977).
CHARAKTERYSTYKA HYDROGEOLOGICZNA! WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNO-CHEMICZNE SKAŁPODŁOŻA
Roztocze, ze względu na wyniesienie względem obszarów sąsiednich, charakteryzuje się stosunkowo wysokimi opadami atmosferycznymi (sumy roczne 650-725 mm). Skały wodonośne, na znacznych przestrzeniach o dużej szczelinowatości, występują na powie
rzchni bądź pod przykryciem utworów przepuszczalnych. Region ten spełnia więc wszel
kie warunki bardzo dobrego obszaru alimentacyjnego (J. Malinowski 1974, 1988;
S. Krajewski 1984).
Obszar alimentacyjny analizowanych źródeł budują skały gómokredowe (głównie do
lny mastrycht) z nielicznymi wyspami skał trzeciorzędowych (głównie torton), z niecią
głą pokrywą klasycznych utworów czwartorzędowych (H. Maruszczak 1972).
W skałach górnokredowych występuje główny poziom wodonośny, drenowany przez ba
dane źródła; są to głównie utwory węglanowo-krzemionkowe o znacznie zróżnicowanych właściwościach fizyczno-chemicznych (tab. 1). Na podstawie danych K. Wy rwie- kiej (1979) można stwierdzić, że obszar alimentacyjny źródeł w Hutkach, Obroczy i Wywłoczce stanowi kompleks typu opok i gez. Natomiast w Szczebrzeszynie - koin-
• Próbki wody pobierano w terminach od 15 III 1989 r. do 27 IV 1992 r. w Obroczy, od 29 I 1990 r. do 27 IV 1992 r. w Szczebrzeszynie; od 27 VIII 1990 r. do 27 IV 1992 r. w Wywłoczce; od 17 VI 1991 r. do 27 IV 1992 r. w Hutkach. Łącznie pobrano z tych źródeł 220 próbek wody. W laboratorium Zakładu Geografii Fizycznej UMCS analizowano skład jonowy, mineralizację metodą konduktometryczną oraz oznaczano pH. Dla dwóch źródeł (w Obroczy i Szczebrzeszynie) analizowano także zawartość azotu amonowego, azotynowego, azotanowego i fosforanów; od XI 1990 r. do IV 1992 r. pobrano z tych źródeł dodatkowo 36 próbek wody.
150 Andrzej Świeca
pleks skał marglistych, w których przeważają opoki, ale częste są przewarstwienia margli, a nawet kredy pisząccj.
Tab. 1. Właściwości fizyczno-cbemiczne skał gómokredowych piętra mastrychtu dolnego według K. Wyrwickiej (1977)
Physico-chemical properties of the upper Cretaceous rocks from the lower Maestrichtian stage acc. to K. Wyrwicka (1977)
Wskaźniki Główne odmiany skał mastrychtu dolnego
margle opoki gezy
Zawartość tlenków w %
CaO 37,5-46,0*
40,0
25,2-38,2 32,0
15,1-36,8 24,3
MgO 0,6-1,6
1,2
1,0-1,9 1,5
0,6-2,4 1,0
SiO2 10,9-23,8
19,4
22,5-^42,3 31,6
28,7-61,6 46,0
Fe2O3 0,6-1,7
1,1
1,1-1,8 1,3
0,7-3,4 1,7
AJ2O3 2,3-4,9 3,7
3,7-5,7 4,9
2,0-7,2 4,2
Zawartość CaCo3 w % 71,4 57,2 43,4
Porowatość w % 30,0-40,0 34,1-38,8 34,0-44,0
Wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno-suchym
w kG/cm2 30-130 100-200 125-306
* W liczniku wielkości skrajne, w mianowniku średnie
Wody w skałach gómokredowych gromadzą się głównie w szczelinach skalnych, które łączą poszczególne odmiany litologiczne w jeden system hydrauliczny (J. Malino
wski 1988). Utwory kredowe są zasobne w wodę, a w ich obrębie istnieją dogodne wa
runki do przepływu wód podziemnych. Według J. Malinowskiego (1988) maksy
malne wydajności otworów studziennych wynoszą 1560 m’/24 h przy depresji 0,35 m;
wysokie są również współczynniki filitracji (które wynoszą 40-100 m/24 h).
Na skałach kredowych zalegają miejscami płaty trzeciorzędowych wapieni, piaskow
ców i piasków. Ponieważ często są one bardziej odporne na wietrzenie, stanowią „czapy”
wzgórz ostańcowych, szczególnie wyraźnie wyodrębniających się w krajobrazie połu
dniowego skłonu Roztocza (H. Maruszczak, T. Wilgat 1956). Według J. M a 1 i - nowskiego (1988) utwory trzeciorzędowe występujące w formie wierzchowinowej są bezwodne. Zawodnienie ich obserwuje się na południowym skłonie, w pobliżu krawędzi Roztocza, gdzie mogą charakteryzować się dużą zasobnością. Maksymalne wydajności otoworów studziennych wynoszą 411-1500 m3/24 h, przy depresji 5,0-14,5 m (J. M a 1 i - n o w s k i 1988). Utwory trzeciorzędowe w stosunku do kredowych mają znacznie niższe współczynniki filtracji (1-5 m/24 h).
Utwory czwartorzędowe z reguły mają niewielką miąższość, od kilku do kilkunastu metrów; tylko w dolinie Wieprza w okolicach Zwierzyńca wynosi ona ponad 50 m (M. Harasimiuk 1980), a przy ujściu Poru do Wieprza osiąga 70 m (J. M a 1 i n o -
Wpływ budowy geologicznej na rozmieszczenie i chemizm... 151
w s k i 1989). Zawodnienie tych utworów jest zróżnicowane i ma charakter lokalny. Wo
donośne są utwory czwartorzędowe w dolinie Wieprza, gdzie współczynniki filtracji wy
noszą około 20 m/24 h, a studnie osiągają wydajność do 500 m3/24 h, przy depresji 1,8 m (J. M a 1 i n o w s k i 1988).
Na badanym obszarze wody kredowe i czwartorzędowe połączone są hydraulicznie, co potwierdza układ zwierciadła wód podziemnych (J. M a 1 i n o w s k i 1989). Najwższe je
go położenie wyznacza hydroizohipsa 260 m n.p.m. otaczająca obszar źródłowy Wieprza, natomiast najniższe - w dolinie Wieprza w rejonie Szczebrzeszyna, gdzie wynosi 200 m n.p.m.
Z punktu widzenia hydrogeologicznego istotną rolę odgrywa tektonika. Cechy struktu
ralne rzeźby zaznaczają się bardzo wyraźnie w obrębie Roztocza Środkowego. Na Rozto
czu Zachodnim są one mniej czytelne, między innymi ze względu na to, że jest ono pokry
te lessem (ryc. 1). Elementy strukturalne nawiązują do systemu dyslokacji różnej genera
cji, powstałych w megacyklu alpejskim (M. Harasimiuk 1980). Z głównymi uskoka
mi podłużnymi o kierunku NW-SE sprzężone są poprzeczne o charakterze zrzutowo- przesuwczym (W. Jaroszewski 1977). Wzdłuż uskoków nastąpiło wyniesienie Roz
tocza; można z nim także wiązać powstanie doliny górnego Wieprza. Niektóre uskoki po
przeczne przecięły cały grzbiet Roztocza; poprzeczne rowy wykorzystywane są przez do
linę Gorajca na Roztoczu Zachodnim i południkową dolinę Wieprza poniżej Zwierzyńca na pograniczu Roztocza Zachodniego i Środkowego (M. Harasimiuk 1980). Badane źródła w Hutkach (ryc. 1, A), Stokowej Górze (ryc. 1, E) i Obroczy (ryc. 1, B) położone są na przecięciu dyslokacji podłużnej (na której założona jest dolina Wieprza powyżej Zwierzyńca) z dyslokacjami poprzecznymi obniżeń Hutki-Jacnia i Obrocz-Kosobudy.
Źródła w Wywłoczce (ryc. 1, C) i Szczebrzeszynie (ryc. 1, D) położone są w obrębie po
przecznego rowu tektonicznego, a bardzo obfite źródło w Zaporzu (ryc. 1, F) w strefie północno-wschodniej krawędzi Roztocza Zachodniego o charakterze tektonicznym (ryc. 1). Dyslokacje tektoniczne stwarzają dobre warunki do przepływu wód podzie
mnych; w strefach ich występowania współczynniki filtracji oraz jednostkowych wydaj
ności ujęć wód studziennych wzrastają nawet kilkadziesiąt razy (S. Krajewski 1984).
CHARAKTERYSTYKA ŹRÓDEŁ
Na badanym obszarze stwierdzono 25 naturalnych wypływów wód podziemnych, z te
go 17 o wydajności poniżej 1 dm3/s (Z. Michalczyk 1986). Źródła zboczowe drenują zwykle warstwy wodonośne nad zwietizeliną skał gómokredowych lub glinami zwałowy
mi; są one mało wydajne i zmienne. Źródła dolinne, związane przede wszystkim z doliną Wieprza, są znacznie bardziej wydajne i mniej zmienne.
Badane źródła znajdują się po lewej stronie Wieprza. Są to „grupowe” źródła podzbo- czowe, występujące na odcinkach o różnej długości: w Szczebrzeszynie 20 m, w Wywło
czce 100 m, w Obroczy 50 m, a w Hutkach 200 m. Źródła drenują główny poziom wodo
nośny i mają charakter descenzyjny. W Hutkach, Wywłoczce i Szczebrzeszynie woda wy-
152 Andrzej Świeca
No*KHCOÓSO^ClMineralizacjaTwardość
■2
r
Ai 5 c
S 3 3 3 3 IZ=U IHPH
c s s
6i=u r/=u
Z30jqo 6S=u
U<ZS3Zjq3Z3ZS
Wpływ budowy geologicznej na rozmieszczenie i chemizm... 153
dobywa się ze szczelin skalnych, natomiast w Obroczy z materiału piaszczysto-żwirowe- go, którym zostały zasypane szczeliny w czasie budowania drogi.
Źródła należą do IV i III klasy wydajności według Meinzera. Wydajność źródeł w Szczebrzeszynie, Wywłoczce i Obroczy mieści się w klasie IV (10-100 dm3/s), nato
miast w Hutkach w III (100-1000 din5/s) (Z. Michalczyk 1986). Okres, w którym prowadzono badania, był znacznie suchszy od przeciętnego roku z wiclolecia. Przepływy Wieprza i wydajność źródeł były więc niskie. Sumy roczne opadów w Zwierzyńcu wyno
siły: w r. 1989 - 695 mm, w r. 1990 - 646 mm i w 1991 r. - 670 mm, przy średniej wielo
letniej (1951-1980) 716 mm. Przepływy Wieprza w Zwierzyńcu wynosiły: w r. 1989 - 2,11 dm3/s, w r. 1990 - 1,56 i w r. 1991 - 1,42 dm’/s, przy średnich wieloletnich (1951- 1980) 2,12 dm3/s. Jednorazowy pomiar wydajności źródeł, wykonany w lipcu 1990 r., wykazał w Szczebrzeszynie 14, a w Hutkach 125 dm3/s (B. Janiec, Z. Michal
czyk 1991). Charakteryzująca okres badań susza hydrologiczna raczej nie wpłynęła tak zasadniczo na wydajność źródeł, aby konieczne było przesunięcie ich do klas o wydat
kach niższych.
WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNO-CHEMICZNE WÓD ŹRÓDLANYCH
Wyniki badań właściwości fizyczno-chetnicznych wód źródlanych wykazały różną ich zmienność w czasie i znaczne zróżnicowanie przestrzenne. W latach 1989-1992 stwier
dzono niewielką zmienność wskaźników mineralizacji ogólnej, pH, twardości oraz stęże
nia dwóch głównych jonów decydujących o charakterze wód, a mianowicie wodorowę
glanowego i wapniowego; współczynniki zmienności kształtowały się od 0,8 do 2,2. Zna
cznie większą zmiennością (od 11,0 do 42,3) charakteryzowały się pozostałe jony: chlor
kowy, siarczanowy, magnezowy oraz sodowy i potasowy (tab. 2).
Zaznaczyło się zróżnicowanie przestrzenne w zależności od cech litologicznych. Naj
wyższą mineralizację stwierdzono w Szczebrzeszynie na Roztoczu Zachodnim, gdzie źródło wypływa z kompleksu marglistego, przykrytego miąższą serią węglanowych les
sów. Źródło to wykazało również najwyższe stężenie jonów: wodorowęglanowego, wa
pniowego, magnezowego, chlorkowego oraz sodowego i potasowego (tab. 2). Niższą i dość zróżnicowaną mineralizację oraz stężenie większości jonów stwierdzono dla trzech pozostałych źródeł (w Hutkach, Obroczy i Wywłoczce) położonych na Roztoczu Środko
wym. Dla nich kompleks alimentacyjny stanowią opoki i gezy, które są tylko częściowo przykryte przez osady czwartorzędowe, a mianowicie głównie piaski bezwęglanowe. Wo
dy w Obroczy i Wywłoczce są podobne, ale w Hutkach nieco inne (tab. 2, ryc. 2). W Ob-
Ryc. 2. Histogramy rozkładu wybranych wskaźników fizyczno-chemicznych wód źródlanych (Hutki, Obrocz, Wywłoczka, Szczebrzeszyn) i wód rzecznych Wieprza (Zwierzyniec): n - ilość oznaczeń przyjętych do obliczeń,
f- frekwencja, zawartość kationów, anionów i mineralizacja w mgZdm3, twardość w mval/dm3 Distribution diagrams of selected physico-chemical indices of spring waters (Hutki, Obrocz, Wywłoczka, Szcze
brzeszyn) and the Wieprz river waters (Zwierzyniec); n - number of determinations taken for calculations, f- frequency, content of cations, anions and solute load in mg/dm3, hardness in mval/dm3
154 Andrzej Świeca
Tab.2.Składchemicznywódźródlanychw Hutkach,ObroczyiWywłoczce(RoztoczeŚrodkowe)orazwSzczebrzeszynie(RoztoczeZachodnie) Chemicalcomposition ofspringwaters inHutki,ObroczandWywłoczka(MiddleRoztocze)andinSzczebrzeszyn(WesternRoztocze)
>
c
1
U
>
•o
1 X
S .a s s
ts
(C E 2 E
W
O ci
i
•ci
■'t r~
otf z
oo
so'
ci
sO ci
c S°
15,01,711,0 SO•ci
Ci
•er
•ci nM
SO sc r?C
CM «-
>
g 3
+ +ź
>
•o
I K
II
$
<c i
E
11,73,429,2 o
s
W-) rn
oo oo'
2
•Cl sfrn
ł“t rn
o oo'
S- f*
R
SO rn
o N
00er orf - 8
i
>
-O
1 K
S X Cś ts
i
B oo o
8 o'
CMm fi
3?
Kr- JJJ7,270,081,0 6,80,2,0097 7,180,081,1
1
8
>
-o
1 K
* s S
en
£ 1 E
s
OO
sO
-T «
en — Os
»-i CM
00
•ci
SCCM
oo■n SO cf CM
CM
•ci
CM a'
O SC m ci
so'
O
•ci
CM C
*„
s
>
o
1K
* s Ss ł»S
E 2 E
O ci CM
CM .-T
«n
rn sc r~-'e»
CM OO
CM ri
SO so'
r~ <*
os' -a o
-i CM
»—<
ri
CM
•ci
rn n c~' r
m Ci
m ri
«n o
»O
:8
■8
>
•O
1K
lsX C
S
m 1
s B
Ci
»-4 o'
m c CM Ci
,—4 O'
SO
OS-rj V TJ
O Ci
o'
ł/l-
r~ c
•n-' n cm'
©“
so* - Id' V
8 i
>
•o
1 K
X c
i ś t?
CS E 1 E
O rn
s
00 <
O ci
Cs
00
$ CM
-T O 8 g
Os T—1
-T
■'t'
CM r<
a
—' <
t"’ s£
a ? rn
CM
■ST
cm
m
■'T a t
<3
>
-O
I K
IIx c 18
<n E
2
E
00
en
CM - pff
sO_
m r-T
M- u- 00
CM C
*i « oo r
C*
t-T
■—>
O ci 00
Cl c
■n * 00 c
00-
SO ri
CM O' Os
<M C viv Os ot
•Su
.?
i g
5
>
•o
X C g S
S
i
s SO o'
»—T
m
a
$CM C
00-
o
<rf
CM R
g?
CM
rn
c*
a
P 5
Cl c so
Os
w-l m
3 2 enrr
Lokalizacja źródeł
3
§
a 13
i
&
8 1
1 i?
-3 'N
a I X
8
ś 1!
Z
E Jj
Cfl
.3
•-J 'N l
1
13
i f
(Z)
-
średniaarytmetyczna;ó-
odchylenieod średniejarytmetycznej;V-
współczynnikzmiennościWpływ budowy geologicznej na rozmieszczenie i chemizm... 155
o
o a
•o £"c-S
•3^0-=
o
•c>
BCU
3 » (2 12 cu <5 «
a. ł
i
b
>
•o
I X
II m
a Ib
E 14,21,913,6 o s-ri
cnen
r~ o
Kationy
++ ż
>
•o
1 K
Isa s iS
B It
E
\859,53,336,2 9,83,131,5 KCU
>
•o
I X
II a la,
a f*oo o'
8 o~
a t"“
m oo
rr —1 K r-'
§
en s
c*00 r<
□ 8 ctf K
S
>
«o
I X
II
$
KI -oa
Bt E
00
t-4
CM
o
a
-T O Sf 2
en a'
00
O a
00 s*
i, S
>
«o
I K
II
«•»
s la,
a
M-
O'cs
CS
r*
»■« TT otf<*i
Ocf CS
enr-T
>o xO
c« O o< «n
I
>
«o
I X
II
£
K»
-o6
>
E ci
O
’1
<5 d
W 'T
fCJen
o
en
i/i t-~
V rn
>
•o
I X
II S
•n E H>
E CC
Tf
CC a
Sg
*Om'
f*-!
od
CS fi a
O <M
^.'cf 32
t
<3
>
•o
1 X
S s s s
s
mB TS
■st B
e*
cc
CS (5
d wi rf vi oor~
«n
ci
*O s
Cl —
£ 3 g- 1 2 V c s
>
•o
1 X
S s s s
6S
k»
■oE Bt E
■4CS
CSen
•—ł
O CS
sa
«nci
ento
CS a
8 8 Cl Cl
>»
l •3
BCUU
£
-o
1 •3 B
DCU
£
•o►t 1
Cfl
=3 B
8- 2 iejkościennzminikzynółcwsp
-
Vetyczarytmnej; średnna;-
średnia odetyczarytm6-
odchylenie nych autor.awiłzest9921989-1latznychityczdanychwłasetawipodsaManal -1992rs1989A..Compiledbytheyearof datas’hoauttheof basistheOnŚwieca.156 Andrzej Świeca
roczy są one bardziej zmineralizowane niż w Hutkach (o 12%); wykazują wyższą twar
dość (o 12%) i zawierają więcej jonów: magnezowego (o 22%), wodorowęglanowego (o 11%) i wapniowego (o 10%). Różnice zdają się świadczyć o tym, że w obrębie komple
ksu opok i gez występują lokalne systemy krążenia wód gómokredowych uzależnione nie tylko od czynników tektonicznych, ale także litologicznych. Znacznie niższa mineraliza
cja ogólna i niższe stężenia większości jonów w Hutkach sugerowałyby dominację gez w warstwie wodonośnej.
Źródlane wody gómokredowe kompleksu marglistego wschodniej części Roztocza Za
chodniego (źródło w Szczebrzeszynie) mają mineralizację około 20% wyższą niż źródła z kompleksu opok i gez na Roztoczu Środkowym (tab. 2 i 3). Te pierwsze wykazują wy
ższe stężenie większości analizowanych jonów: magnezowego o 84%, wodorowęglano
wego o 32%, sodowego i potasowego o 26%, wapniowego o 14% oraz chlorkowego o 9%. Spośród głównych jonów jedynie siarczanowy w Szczebrzeszynie występuje w ilo
ściach mniejszych o 42%.
Na uwagę zasługuje również porównanie wód obydwu kompleksów litologicznych z roztoczańskiej części dorzecza Wieprza z wodami źródeł Pagórów Chełmskich alimen- towanych w kompleksach skał typu kredy piszącej*. Wody kompleksu kredy piszącej są najbardziej zmineralizowane (342 mg/dm3), mają najwyższe stężenia jonów wodorowę
glanowego i wapniowego (odpowiednio 326 i 110 mg/dm3) oraz najwyższą twardość - 5,8 mval/dm3. Niższą mineralizację (315 mg/dm3) wykazują wody kompleksu margliste
go z pokrywą lessów, zawierającej mniej jonów wodorowęglanowego (311 mg/dm3) i wa
pniowego (90 mg/dm3); mają także niższą twardość 5,4 mval/dm3. Najmniej zmineralizo
wane są wody kompleksu opok i gez (261 mg/dm3), wykazują mniejsze stężenie dwóch podstawowych jonów (221 i 74 mg/dm3) i najmniejszą twardość (4,4 mval/dm3).
Tak duże zróżnicowanie mineralizacji wód źródlanych ze skał gómokredowych wiąże się z zawartością węglanów w skałach wodonośca, a więc różną podatnością tych skał na ługowanie. Według K. Wyrwickiej (1977) zawartość CaCO, w gezach wynosi 43,4%, w opokach - 57,2%, w marglach 71,4% i w kredzie piszącej - 89,1%. Istotna jest także szybkość obiegu wody, uzależniona od współczynnika filtracji (J. M a 1 i n o w s k i 1974). Według S. Krajewskiego (1984) dla ogólnie spękanego masywu, głównie z udziałem szczelin ciosowych, współczynniki filtracji w opokach i gezach wynoszą 43,2-4,3 m/24 h, w marglach 19,0-1,4 m/24 h, a w kredzie piszącej 8,6-0,9 m/24 h.
Zróżnicownie mineralizacji wód podziemnych poszczególnych kompleksów jest więc mniejsze niż współczynników filtracji. Potwierdzałoby to tezę J. Malinowskiego (1989), że — na skutek przeławicania się różnych odmian litofacjalnych mastrychtu niecki lubelsko-radomskiej — trudno jest określić odmianę litofacjalną, którą można uważać za przewodni poziom wodonośny. W świetle prezentowanych wyników badań próbek wód
• Źródła w obrębie Pagórów Chełmskich autor badał w latach 1979-1982 (A. Świ eca 1983). W tekście podane są średnie wskaźniki określane na podstawie 371 próbek wody pobranych w miejscowościach: Stołpic, Kolonia Nowosiółki, Henrysin i Depułtycze.
Wpływ budowy geologicznej na rozmieszczenie i chemizm... 157
źródlanych zaznaczyły się jednak regiony o przeważającym występowaniu jednej z tych odmian.
Na chcmizm wód głównego poziomu wodonośnego, szczególnie na stopień zanieczy
szczenia antropogenicznego, duży wpływ mają utwory stanowiące nadkład skał gómo
kredowych. Miąższość nakładu oraz jego zróżnicowanie litologiczne decydują o prze
puszczalności, a przez to wpływają na stopień przenikania skażeń antropogenicznych (B. Paczyński, Z. Płochniewski 1980). Na badanym obszarze występują przede wszystkim zanieczyszczenia wielkoprzestrzenne związane z chemizacją rolnictwa.
W badanej części Roztocza Środkowego zasilanie wód podziemnych odbywa się prze
de wszystkim poprzez bezpośrednią infiltrację wód opadowych w obręb skał gómokredo
wych. Tylko w niewielkim stopniu główny poziom wodonośny zasilany jest drogą po
średnią przez utwory czwartorzędowe, głównie piaski rzeczne i pokrywowe. Według J. Malinowskiego (1984) w tym makroregionie na znacznej powierzchni brak jest izolacji pierwszego użytkowego poziomu, gdyż utwory powierzchniowe są przepuszczal
ne. Natomiast na Roztoczu Zachodnim zasilanie poziomu głównego odbywa się pośred
nio przez miąższą pokrywę lessów, która według J. Malinowskiego (1974) jest sła
bo przepuszczalna. Obszar ten charakteryzuje się połowiczną izolacją pierwszego pozio
mu użytkowego (J. M a 1 i n o w s k i 1983; E. Wróblewska, G. Herman 1984).
Pokrywa lessowa podwyższa mineralizację i stężenie niektórych jonów w wodach podziemnych’. Dzięki składnikom koloidalnym, takim jak illit i kaolinit, lessy wykazują właściwości sorpcyjne i zatrzymują zanieczyszczenia antropogeniczne przenikające z wodami infiltracyjnymi. Ten wpływ „ochronny” szczególnie wyraźnie zaznaczył się przy badaniu niektórych spośród podrzędnych składników i mikroskładników wód pod
ziemnych. W źródłach w Obroczy (Roztocze Środkowe) i w Szczebrzeszynie (Roztocze Zachodnie) od XI 1990 r. do IV 1992 r. określano zawartości azotu (amonowego, azoty - nowego i azotanowego) oraz fosforanów. W okresie badanym stwierdzono jedynie azot azotanowy (N-HO3) oraz fosforany (PO43). Wody w Szczebrzeszynie wykazały stężenie azotanów i fosforanów mniejsze niż w Obroczy (odpowiednio o 31% i 18%). Średnia koncentracja azotanów w Szczebrzeszynie wynosiła 0,872 mg/dm3 i niewiele odbiegała od podanej przez F. Knyszyńskiego i M. Matyjasika (1991) dla wód kredo
wych międzyrzecza Wieprza i Bugu (0,85 mg/dm3). Natomiast w Obroczy średnia (1,264 mg/dm3) jest około 50% wyższa, co zdaje się świadczyć o znacznym zagrożeniu wód podziemnych Roztocza Środkowego zanieczyszczeniami antropogenicznymi. Śred
nia koncentracja fosforanów w Szczebrzeszynie wynosiła 0,246, a w Obroczy - 0,301 mg/dm3.
Główny gómokrcdowy poziom wodonośny, drenowany przez badane źródła, podlega drenażowi również przez Wieprz. Według J. Malinowskiego (1988) Wieprz drenuje w całości gómokrcdowy poziom wodonośny przy minimalnym udziale wód poziomu
* Badania prowadzone na Roztoczu Zachodnim wskazują, że wody opadowe infiltrujące przez pokrywę lessową podwyższają mineralizację i stężenie jonów (wodorowęglanowego, wapniowego i magnezowego) wód źródlanych wypływających ze skał gómokredowych (B. Janiec 1988).
158 Andrzej Świeca
czwartorzędowego. Można podkreślić, że zlewnia górnego Wieprza wyróżnia się w skali kraju wysokim udziałem wód podziemnych w odpływie powierzchniowym. Według T. Wilgata i Z. Michalczyka (1987) wynosi on 70%, natomiast według J. M a 1 i - nowskiego (1988) nawet78%.
Podjęto próbę porównania stężenia roztworów w wodach źródlanych Roztocza Środ
kowego, w wodach Wieprza w Zwierzyńcu oraz w wodach rowów melioracyjnych rozci
nających torfowiska na pokrywach piaszczystych, a więc drenujących poziom czwarto
rzędowy. Średnia mineralizacja tych ostatnich wyniosła 185 mg/dm3 i była niższa o 29%
od mineralizacji wód źródlanych. Natomiast wody Wieprza wykazały mineralizację niż
szą tylko o 3,4%. W stosunku do wód źródlanych wody Wieprza są pod większym wpły
wem antropresji. Świadczy o tym wyższe stężenie niektórych makroelementów (jonów sodu i potasu o 16% oraz magnezu o 3%), a także składników podrzędnych (przede wszy
stkim związków azotu). Średnia zawartość form mineralnych azotu w wodach Wieprza wynosiła: azotu azotanowego (N-NO3) 0,681 tng/dm3, azotu amonowego (N-NO4) 0,106 mg/dm3 i azotu azotynowego (N-NO2) 0,006 mg/dm3.
Wobec braku izolacji głównego poziomu wodonośnego na Roztoczu Środkowym jest ono bardziej narażone na antropresję niż na Roztoczu Zachodnim, gdzie występuje czę
ściowa izolacja. Stopień oddziaływania antropogenicznego jest jednak jeszcze niewielki w obu tych regionach. Podstawowe wskaźniki makroelementów i składników podrzęd
nych mieszczą się w zasadzie w zakresie tła hydrogeochemicznego.
KLASYFIKACJA WÓD PODZIEMNYCH
Główny poziom wodonośny drenowany przez badane źródła i dolinę Wieprza w trzy
stopniowym schemacie zawodnienia utworów kredowych niecki lubelsko-radomskiej (J. M a 1 i n o w s k i 1989) należy do pierwszej strefy hydrochemicznej (aktywnej wymia
ny wód), zaś w ujęciu Z. Pazdro (1977) - do górnej strefy, tzn. strefy hipergenezy.
Wskaźnik sodowo-potasowo-magnezowo-chlorkowy kształtuje się w granicach od 1,8 do 3,0, co świadczy o dużej roli zasilania tej strefy przez opady atmosferyczne (A.Maciosz- c z y k 1987). Przynależność do strefy aktywnej wymiany potwierdza również wskaźnik siar- czanowo-chlorkowy, mieszczący się w przedziale 70-153. Według klasyfikacji Z. P a z d ro (1977) analizowane wody należą do słabo zasadowych i średnio twardych.
Według klasyfikacji Szczukariewa i Prikłońskiego (W. A. Prikłoński.F. F. Łap- tiew 1955) gómokredowe wody podziemne Roztocza należą do prostych dwujono- wych, klasy IX, typu wodorowęglanowo-wapniowego. Można przy tym mówić o mono
tonii geochemicznej, zarówno na Roztoczu Środkowym, jak i Wschodnim oraz Zachod
nim występuje ten sam typ wód. Zaznacza się jednak pewne zróżnicowanie pod wzglę
dem mineralizacji i stężenia poszczególnych jonów.
Najbardziej zmineralizowane wody w skałach gómokredowych są na Roztoczu Za
chodnim. Źródła w Szczebrzeszynie wykazały w okresie badanym średnią mineralizację 315 mg/dm3. Wyższą mineralizację stwierdzono w ascensyjnych źródłach w Zaporzu (ryc. 1, F). Wartość średnia z czterech pomiarów wykonanych w r. 1992 wynosi
Wpływ budowy geologicznej na rozmieszczenie i chemizm... 159
391 mg/dm3 (pomiary dla źródła w Szczebrzeszynie wykazały w tych samych terminach r. 1992 średnią mineralizację 314 mg/dm3, tzn. podobną jak średnia lat 1989-1992).
Źródła w Radecznicy położone około 2 km na SE od Zaporza były przedmiotem badań J. Malinowskiego (1973); kilka analiz z lat 1965-1967 wykazało średnią minerali
zację 351 mg/dm3. Dla Roztocza Zachodniego i południowo-zachodniej krawędzi Wyży
ny Lubelskiej B. Janiec i Z. Michalczyk (1986) podają dla wód kredowych mine
ralizację w zakresie 330-450 mg/dm3. Są to wartości znacznie wyższe, ale także bardziej zróżnicowane niż na Roztoczu Środkowym. Zapewne wynika to z różnego wykształcenia utworów kredowych, charakteru i miąższości utworów pokrywowych, a być może innych powiązań z bardziej zmineralizowanymi wodami wgłębnymi. Wody kredowe Roztocza Zachodniego wyróżniają się przy tym najwyższymi stężeniami jonów: wodorowęglano
wego, wapniowego, magnezowego oraz sodowego i potasowego. Jednocześnie zawierają najmniej siarczanów.
Niższą mineralizacją charakteryzują się wody kredowe Roztocza Wschodniego. We
dług M. Chodorowskiej-Kwiecień i B. Kawalca (1977) średnia z analiz 36 próbek wód źródlanych, wykonanych w latach 1970-1972, wynosiła 294 mg/dm3.
Charakteryzują się one niższym stężeniem jonów wodorowęglanowego i wapniowego.
W skali całego Roztocza wyróżniają się one najwyższym stężeniem siarczanów oraz naj
niższym jonów magnezu, sodu i potasu. Można się zastanawiać, czy stężenie siarczanów nie pozostaje w związku ze znaczniejszym rozprzestrzenieniem skał trzeciorzędowych.
Wśród tych skał na bezpośrednim przedpolu Roztocza Wschodniego występują złoża siarki, eksploatowane między innymi w okolicach Baszni. Wody siarczanowe wykorzy
stywane są dla celów leczniczych w Horyńcu, położonym w strefie SW krawędzi Rozto
cza Wschodniego.
Najsłabszą mineralizacją wyróżniają się wody kredowe Roztocza Środkowego. Śred
nia mineralizacja wynosi 261 mg/dm3. Ponieważ okres badań był ciepły i suchy, można sądzić, że jest to wartość wyższa od przeciętnej. Wody tej części Roztocza cechują się mniejszymi stężeniami jonów wodorowęglanowego i wapniowego.
WNIOSKI
1. Roztoczańska zlewnia górnego Wieprza wyróżnia się małą gęstością źródeł i dużą ich wydajnością. Decydują o tym warunki hydrogeologiczne. Gómokredowe skały wodo
nośne, na znacznych przestrzeniach o dużej szczelinowości, występują na powierzchni bądź pod przykryciem utworów przepuszczalnych. W skałach gómokrcdowych wytwo
rzył się główny poziom wodonośny drenowany przez dolinę Wieprza.
2. Na badanym obszarze zwraca uwagę występowanie wydajnych źródeł w strefach uskokowych. Wydajności źródeł w Szczebrzeszynie, Wywłoczce i Obroczy mieszczą się w klasie IV (10-100 dm’/s), natomiast w Hutkach, Stokowej Górze i Zaporzu w III (100- 1000 dm3/s). Dyslokacje spełniają więc ważną rolę w drenażu głównego poziomu wodo
nośnego.
160 Andrzej Świeca
3. Stwierdzono zróżnicowanie chcmizmu wód w zależności od cech litologicznych skał wodonośnych. Wyższa mineralizacja wód (315 mg/dm3) występuje w poziomic wo
donośnym, w którym przeważają skały margliste, a nadkład skał gómokredowych stano
wi pokrywa lessów. Wody te wyróżniają się wyższym stężeniem większości jonów:
HCO3' 311 mg/dm3, Ca2+ - 90 mg/dm3, Mg2+ - 10,5 mg/dm3, Na+ + K+ —12 mg/dm3 i Cl' - 15,5 mg/dm3. Niższą mineralizację (261 mg/dm3) stwierdzono w wodach poziomu wo
donośnego, w których przeważają opoki i gezy, na znacznej powierzchni odsłonięte i tyl
ko miejscami przykryte utworami piaszczystymi. Niższe było w tych wodach stężenie jo
nów: HCO3' - 235 mg/dm3, Ca2+ - 79 mg/dm3, Mg2+ - 5,7 mg/dm3, Na+ + K+ - 9,5 mg/dm3 i Cl' - 14 mg/dm3.
4. Wody podziemne wykazały różne zanieczyszczenie azotanami i fosforanami w za
leżności od stopnia izolacji głównego poziomu wodonośnego. W wodach z częściową izolacją - przy nadkładzie skał gómokredowych w postaci słabo przepuszczalnych les
sów - stwierdzono 0,872 mg/dm3 azotanów i 0,246 mg/dm3 fosforanów. Natomiast w wo
dach podziemnych w skałach gómokredowych bez nadkładu stężenie było wyższe dla azotanów o 31%, a dla fosforanów o 18%.
5. Stwierdzono wyraźne zróżnicowanie regionalne chemizmu wód źródlanych na Roz
toczu. Najbardziej zmineralizowane wody w skałach gómokredowych występują na Roz
toczu Zachodnim (315 mg/dm3), gdzie w głównym poziomie wodonośnym przeważają skały margliste, a zasilanie odbywa się pośrednio przez miąższą pokrywę węglanowych lessów. Niższą mineralizacją charakteryzują się wody Roztocza Wschodniego (294 mg/dm3) z głównym poziomem wodonośnym w skałach typu opok i gez, a jego za
silanie odbywa się na znacznych powierzchniach pośrednio przez trzeciorzędowe wapie
nie oraz węglanowe piaskowce i piaski. Najsłabszą mineralizacją wyróżniają się wody krasowe Roztocza Środkowego (261 mg/dm3), gdzie także występują one w skałach typu opok i gez, ale przeważnie zasilane są bezpośrednio, gdyż skały te nie są przykryte młod
szymi utworami.
Panu prof. dr. Henrykowi Maruszczakowi pragnę wyrazić głęboką wdzięczność za cenne wskazówki oraz wszechstronną pomoc przy gromadzeniu i opracowywaniu materiału.
LITERATURA
Duszyńska E. 1972; Źródła w dorzeczu Poru (sum. The springs within the Por river basin). Folia Soc. Sci.
Lublinensis, sec. D, 14, s. 53-56, Lublin.
Chodorowska-Kwiecień M., Kawalec B. 1977; Składniki chemiczne wód podziemnych Rozto
cza Rawskiego i ich tło (sum. Chemical components of groundwaters of the Rawskie Roztocze region and their background). Biul. Geol. Uniw. Warsz., 21, s. 241-263.
Harasimiuk M. 1980; Rzeźba strukturalna Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Rozpr. habilit., UMCS, Lublin.
H e r b i c h P. 1980; Określenie podziemnego zasilania rzek metodą transformacji zmian stanów wód podzie
mnych na przykładzie zlewni górnego Wieprza. Materiały Sympozjum „Współczesne problemy hydro
geologii regionalnej”, s. 28-44, Wyd. Geol., Warszawa.
Wpływ budowy geologicznej na rozmieszczenie i chemizm... 161
Janiec B. 1988; The role of precipitation waters in decalcification of loesses in Western Roztocze. Geogr. Po
lonica, 53, s. 101-114, PWN, Warszawa.
Janiec B„ Michalczyk Z. 1986; Charakterystyka wybranych źródeł Roztocza Zachodniego i południo
wo-zachodniej krawędzi Wyżyny Lubelskiej. Sesja Naukowa: „Rozwój regionalny badań hydrogeologi
cznych w Polsce”, s. 209-215, Wyd. AGH, Kraków.
Janiec B., M i cha I czy k Z. 1991; Wydajność i skład chemiczny wód największych źródeł Wyżyny Lu
belskiej i Roztocza. V Ogólnopolskie Sympozjum: „Współczesne problemy hydrogeologii”, s. 134-139, Wyd. SGGW-AR, Warszawa.
Jaroszewski W. 1977; Sedymentacyjne przejawy mioceńskiej ruchliwości tektonicznej na Roztoczu Środ
kowym (sum. Sedimcntary evidence for Miocene tectonic activity in the central Roztocze). Prz. Geol., 25, s. 418-427, nr 8-9.
Knyszyński F., MatyjasikM. 1991; Południowa część międzyrzecza Wieprza i Bugu jako przykład ob
szaru kredy lubelskiej o naturalnym tle hydrochemicznym. V Ogólnopolskie Sympozjum: „ Współczesne problemy hydrogeologii”, s. 146-153, Wyd. SGGW-AR, Warszawa.
Kondracki J. 1988; Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.
Krajewski S. 1984; Wody szczelinowe kredy lubelskiej (sum. Fissure waters in Cretaceous in the Lublin region). Pez. Geol., 32, s. 359—362, nr 6.
Macioszczyk A. 1987; Hydrochemia. Wyd. Geol., Warszawa.
Malinowski J. 1973; Charakterystyka hydrogeologiczna źródeł Roztocza Zachodniego (sum. Hydrogeo- logical characteristics of sources in the Western Roztocze region). Biul. Inst. Geol., 277, s. 87-106.
Malinowski J. 1974; Hydrogeologiczne warunki odpływu podziemnego na Roztoczu Zachodnim (sum.
Hydrogeological conditions of ground - water discharge in the West Roztocze region). Kwart. Geol., 18 s. 490-505, nr 3.
Malinowski J. 1983; Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:200 000 ark. Lublin, Wyd. Geol., Warszawa.
Malinowski J. 1983; Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:200 000 ark. Tomaszów Lubelski, Wyd. Geol., Warszawa.
Malinowski J. 1988; Hydrogeologia odpływu podziemnego Roztocza Środkowego (sum. Hydrogeology of the underground run - off in the Middle Roztocze). Acta Univ. Wratisl., nr 964, Prace Geol.-Mineral., XI, 2, s, 7-24, Wrocław.
Malinowski J. 1989; Problemy wodonośności utworów kredowych niecki lubelsko-radomskiej w świetle dotychczasowych badań (sum. Cretaceous aquifers in the Lublin-Radom trough in the light of results ob
tained hitherto). Acta Univ. Wratisl., nr 1113, Prace Geolog.-Mineral., XVII, s. 211-223, Wrocław.
Maruszczak H. 1972; Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie. [W:] Geomorfologia Polski, 1, PWN, Warszawa.
Maruszczak H„ Wilgat T. 1956; Rzeźba strefy krawędziowej Roztocza Środkowego (rćs. Le relief dc la zonę lisićre du Roztocze Central). Ann. UMCS, sec. B, 10, Lublin.
Michalczyk Z. 1979; Wydajność i mineralizacja wód wybranych źródeł Roztocza Zachodniego (sum. Out- put and minerał contents of some source waters in the Western Roztocze). Folia Soc. Sci. Lublinensis, sec. D, 21, s. 57-61, Lublin.
Michalczyk Z. 1980/81; Charakterystyka hydrologiczna źródła w Szczebrzeszynie (sum. Hydrological characterization of the water spring in Szczebrzeszyn). Ann. UMCS, sec. B, 35/36, s. 193-207, Lublin.
Michalczyk Z. 1986; Warunki występowania i krążenia wód na obszarze Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Rozpr. habilit., nr 30, UMCS, Lublin.
Paczyński B.,PłochniewskiZ. 1980; Zasady oceny i kartograficznego odwzorowania zagrożeń i za
nieczyszczeń wód podziemnych. Materiały Sympozjum: „Współczesne problemy hydrogeologii regio
nalnej", s. 45-56, Wyd. Geol., Warszawa.
Pazdro Z. 1977; Hydrogeologia ogólna. Wyd. Geol., Warszawa.
Prikłoński W. A.,Ła p t i e w F.F. 1955; Właściwości fizyczne i skład chemiczny wód podziemnych. Wyd.
Geol., Warszawa. , ,
Rederowa E. 1971; Występowanie źródeł na Wyżynie Lubelskiej i w obszarach przyległych (sum. Occur- rence of springs within the Lublin Upland and adjacent areas). Prz. Geol., 43, s. 353-361, nr 3.
Świeca A 1983; Procesy denudacji w północnej części Pagórów Chełmskich. Praca doktorska (maszyno
pis), Zakł. Geogr. Fizycz. UMCS, Lublin.
162 Andrzej Świeca
Wilgat T., Michalczyk Z. 1987; Stosunki wodne w rejonie Roztoczańskiego Parku Narodowego (sum.
Water relations in the region of the Roztoczański National Park). Och. Przyr., 45, s. 295-324, PWN, War
szawa - Kraków.
Wróblewska E., Herman G. 1984; Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:200 000 ark. Rzeszów, Wyd. Geol., Warszawa.
Wyrwicka K. 1977; Obecny stan rozpoznania i perspektywy rozwoju bazy kredowych surowców węglano
wych na Wyżynie Lubelskiej (sum. The present State of the Cretaceous carbonate resources of the Lub
lin highland). Prz. Geol., 25, s. 643-651, nr 12.
SUMMARY
The Roztocze part of the Wieprz river catchment is relatively exceptional as regards springs which are rather sparse, but their productivity is big. This is determined by hydrogeological conditions. Upper Cretaceous water- bearing rocks, in a considerable area strongly Gssured, occur on the surface or under the cover of permeable de
posits. In the area studied, attention is drawn by efficient springs in fault-zones (Fig. 1). The productivity of springs in Szczebrzeszyn, Wywłoczka and Obrocz belongs to class IV (10-100 dm3/s), whereas that in Hutki, Stokowa Góra and Zaporze to class III (100-1000 dm/3/s).
Upper Cretaceous rocks, forming the main water-bearing layer supplying the springs studied, show a consid
erable differentiation of their physico-chemical properties (Table 1). The analysis results of the ion composition of spring waters showed their differentiated chemism dependent on the Iithological features of these rocks (Tab
le 3, Fig. 2). Waters with the highest soluted load (315 mg/dm3) were found in a complex of rocks of marły type with a cover of loesses. These waters are disitnguished by the highest concentration of most ions: HCO3 - 311 mg/dm3. Ca2* - 90 mg/dm3, Mg2* - 10,5 mg/dm3, Na* + K* - 12 mg/dm3, and CF - 15,5 mg/dm3. Waters with lower solute load (261 mg/dm3) were found in a complex of marls and gaizes; they contained also a lower concentration of ions: HCO3 - 235 mg/dm3, Ca2* - 79 mg/dm3, Mg2* - 5,7 mg/dm3, Na* + K* - 9,5 mg/dm3 and CF -14 mg/dm3.
The author has also analysed the regional aspect of di fferentiated physico-chemical features of waters, taking into consideration the peculiar geological structure of Western, Middle and Eastem Roztocze. Waters with the highest solute load in upper Cretaceous rocks (315-391 mg/dm3) were found to occur in Western Roztocze, whe
re marły rocks predominatc in the main water-bearing horizon which is supplied indirectly through a thick layer of carbonate loesses. Waters of Eastem Roztocze are characterized by a lower solute load. According to M. Cho- dorowska-Kwiecień and B. Kawalec (1977) 49% of the total population of the examined waters from the Creta
ceous rocks showed solute load in the interval 275-325 mg/dm3. In Eastern Roztocze the main water-bearing ho
rizon occurs in a complex of marls and gaizes, and supply takes place indirectly through Tertiary limestones and carbonate sandstones and sands in large areas. The lowest solute load (243-272 mg/dm3) is found in waters from the Cretaceous rocks of Middle Roztocze, where they occur also in a rock complex of marls and gaizes, but are supplied mostly directly; rocks of this complex type are covered with a discontinuous mantle of permeable Qu- atemary deposits.
It was also attempted to compare the physico-chemical features of Middle Roztocze spring waters and those of the Wieprz river in the water-gauge section at Zwierzyniec (Table 3). The Wieprz river showed a lower solute load than spring waters only by 3,4%.
