Rozprawy z d z i e j ó w oświaty t. XLV P L ISSN 0 0 8 0 - 4 7 5 4
ADAM MASSALSKI
STYPENDYŚCI ZAGRANICZNI KRÓLESTWA POLSKIEGO
W CZASACH STANISŁAWA STASZICA. ZARYS PROBLEMU
D e l e g o w a n i e na studia z a g r a n i c z n e przez instytucje p a ń s t w o w e sięgało w Polsce s w y m i korzeniami XVIII wieku. W ó w c z a s to w czasach K o m i s j i E d u k a cji N a r o d o w e j rektorzy A k a d e m i i K r a k o w s k i e j , g ł ó w n i e ks. H u g o Kołłątaj, w y syłali do e u r o p e j s k i c h c e n t r ó w n a u k o w y c h w e W ł o s z e c h , Francji, Anglii, N i d e r -landów i N i e m i e c , k a n d y d a t ó w do katedr uniwersyteckich. W ten s p o s ó b pogłębili s w ą w i e d z ę : A n d r z e j Badurski, Wincenty Szaster, Jan Śniadecki. Fe-liks R a d w a ń s k i , Rafiał C z e r w i a k o w s k i , Józef J a n u s z e w i c z i in.1. W i a d o m o również, że po III rozbiorze Polski, gdy W a r s z a w a była pod p a n o w a n i e m prus-kim, w ł a d z e z a b o r c z e t e g o państwa wysyłały zagranicę k a n d y d a t ó w na stano-wiska nauczycielskie, ( m i ę d z y innymi Feliksa B e n t k o w s k i e g o ) w celu pogłębie-nia w i e d z y w zakresie nauk filologicznych2.
Dzięki ciągłości, j a k ą w p o d t r z y m y w a n i u d z i e j ó w p a ń s t w o w o ś c i polskiej g w a r a n t o w a l i czołowi przedstawiciele elit rządzących stojący na czele w ł a d z Księstwa W a r s z a w s k i e g o , również w latach istnienia tego p a ń s t w a byli w y s y ł a -ni zagra-nicę stypendyści m a j ą c y się d o s k o n a l i ć w naukach i sztuce. Zasilali o-ni kadry n a u c z a j ą c e w szkołach średnich, g ł ó w n i e Liceum W a r s z a w s k i e g o , a tak-że p o w s t a ł y c h w o w y m czasie Szkoły Prawa i Szkoły N a u k A d m i n i s t r a c y j n y c h oraz Szkoły Lekarskiej. Po utworzeniu K r ó l e s t w a Polskiego nadal polityka t e g o typu była k o n t y n u o w a n a . G d y u t w o r z o n o w Warszawie U n i w e r s y t e t , a pod ko-niec okresu k o n s t y t u c y j n e g o również p o c z ą t k o w o Szkoła P r z y g o t o w a w c z a do Instytutu P o l i t e c h n i c z n e g o i wreszcie sam Instytut, z w ł a s z c z a dzięki k o n s e k -w e n c j i i przenikli-wości Stanisła-wa Staszica -w ł a d z e o ś -w i a t o -w e -w y s y ł a ł y
zagra-1 A. .1 o b e r t . Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773-1794), Wroclaw 1979, s. : Historia Nauki Polskiej, pod red. B. S u c h o d o l s k i e g o , t. 3. 1795-1862, pod red. J.
M i c h a l s k i e g o , Wroclaw 1977. s. 10; J. B i e l i ń s k i , Królewski Uniwersytet War-szawski (1816-1831), t. 3. Warszawa 1913. s. 524.
A D A M M A S S A L S K I
nicę na koszt rządu młodych zdolnych ludzi, aby tam pogłębiali wiedzę. Jak podał w swej pracy znawca tej problematyki prof. Zbigniew Wójcik, ogółem w latach 1816-1826 wyjechało na stypendia zagraniczne około 100 absolwentów szkół wyższych, w tym wielu przyszłych profesorów wymienionych uczelni'.
Należy podkreślić, że przez cały okres swej działalności we władzach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, „.spirytus movens" większości najważniejszych poczynań w dziedzinie oświaty, w tym także zmierzających do wykształcenia młodych kadr naukowych w najlepszych ośrodkach
intelektual-nych ówczesnej Europy, był właśnie S. Staszic4.
Dotychczas brak jest najogólniejszych choćby opracowań dotyczących za-gadnienia stypendystów zagranicznych rządu Księstwa Warszawskiego i Króle-stwa Polskiego. Również te rozważania m a j ą j e d y n i e charakter wstępny, sygna-lizują jedynie problem badawczy i nie roszczą sobie pretensji do całościowego naświetlenia tego zagadnienia, zasługującego na solidną monografię.
Pierwszym pytaniem, które nasuwa się przy próbie zastanowienia się nad tak sformułowanym tematem jest kwestia liczebności grupy stypendystów. Prze-pisy dość ogólnikowo określały, że corocznie władze oświatowe będą wysyłały zagranicę 6 odpowiednio przygotowanych kandydatów. Mnożąc to przez liczbę interesujących nas lat dało by w sumie około 150 osób. Jednak okazało się to w praktyce nierealne, zapewne głównie z powodu między innymi braku stoso-wnych funduszy. Z zachowanych w Archiwum Głównym Akt Dastoso-wnych ra-portów Rady Stanu Królestwa Polskiego przedkładanych królowi polskiemu, którym jak wiadomo był car rosyjski, wynikało że chociaż w niektórych latach liczba 6 osób była przekraczana, to jednak na ogół corocznie na studia zagra-niczne kwalifikowanych było po dwie-trzy nowe osoby. Każdy z przeby-wających zagranicą posiadał stosowną instrukcje co do zakresu realizowanego programu naukowego i składał stosowne najczęściej roczne raporty z realizacji zleconych mu z a d a ń i . Od 1820 r. wymagano aby przyszli stypendyści posiada-li nie tylko wiadomości teoretyczne z danej dziedziny, ale także: „udowodniposiada-li
[...) praktyczną zdatność do pełnienia przyszłych obowiązków"6. W następnym
roku ukazało się zarządzenie, że stypendyści rządowi byli zwolnieni od
obo-wiązku poboru do wojska, aż do czasu zakończenia służby rządowej7.
Szczegółowe dane na ten temat ilości wysyłanych stypendystów zawiera tabela 1.
Z. Wójcik. Stanislaw Staszic organizator nauki i gospodarki, Kraków 1999 , s. 114.
4 Historia Nauki Polskiej... t. 3. s. 17 i n.
5 A G A D . 1 Rada Stanu Królestwa Polskiego, sygn. 101. k.294.
Tamże. sygn. 99. k. 250.
S T Y P E N D Y Ś C I Z A G R A N I C Z N I K R Ó L E S T W A P O L S K I E G O W C Z A S A C H S. S T A S Z I C A 1 1 5
TABELA 1. Liczba wysyłanych zagranicę i powracających do kraju stypendystów rządowych
Rok Liczba wysyłanych Liczba powracających
1816 7 2 1817 6 •) 1818 2 2 1819 7 4 1820 7 2 1821 7 2 1822 2 3 1823 2 2 1824 2 7 1825 3 3
Źródło: AGAD, I Rada Stanu Królestwa Polskiego: sygn. 99, k. 21, 83, 102, 136,155,200-204, 247, 250,295, 310; tamże, sygn. 101, k. 47-49, 59, 60, 289-290, 292-295; tamże, sygn. 102, k. 43-44, 214; tamże, sygn. 103, k. 44; por. też: Obra: Królestwa Polskiego w okresie konstytucyjnym, t. 1, Raporty Rady
Sta-nu Królestwa Polskiego z działalności rządu w latach 1818-1828, pod red. J.
L e s k i e w i c z o w e j iF. R a m o t o w s k i e j , Warszawa 1984, passim. Z powyższego zestawienia wynika, że w ciągli siedmiu lat, dla których po-siadamy dane dotyczące wytypowanych i wysianych młodych ludzi na studia zagraniczne, łącznie w y j e c h a ł o 26 osób, czyli średnio rocznie prawie cztery oso-by. Biorąc pod uwagę, że w interesujących nas latach dwukrotnie toczyły się wojny trwające ok. 4 lata, to można założyć, że n a j p r a w d o p o d o b n i e j rekrutację na stypendia zagraniczne przeprowadzano zapewne dwadzieścia razy. W ten sposób rozumując, na zagraniczne studia w o m a w i a n y m okresie mogło w y j e -chać około 80 młodych ludzi. W sprawozdaniu za lata 1 8 2 4 - 1 8 2 8 czytamy że z inicjatywy Rady Politechnicznej (która została powołana z inicjatywy S. Staszi-ca) za j e j pośrednictwem wysłano zagranicę 12 wybranych kandydatów „diu
usposobienia się na przyszłych tego Instytutu profesorów"*.
Jednak szczegółowe dane na ten temat będzie m o ż n a ostatecznie ustalić do-piero po gruntownej kwerendzie, zarówno bibliotecznej, j a k i archiwalnej.
Aby choćby w sposób wstępny scharakteryzować grupę stypendystów za-granicznych rządów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, dla ptrzeb niniejszego tekstu przeanalizowanych zostało czterdzieści b i o g r a m ó w o-sób będącymi stypendystami, a których życiorysy w y s t ę p u j ą w Polskim
A D A M MASSAI.SKI
Słowniku Biograficznym ( t o m y 1 - 4 2 ) , j a k i w t r z y t o m o w y m klasycznym dziś
o p r a c o w a n i u J. Bielińskiego, Królewski Uniwersytet Warszawski ( 1 8 1 6 - 1 8 3 1 )9. S z c z e g ó ł o w e dane dotyczące w s p o m n i a n y c h czterdziestu stypendystów pod kątem ich wieku, oraz o ś r o d k ó w naukowych o d w i e d z a n y c h w czasie pobytu za-granicą, a także okresu korzystania ze stypendiów rządowych, zawiera tabela 2.
TABELA 2. Stypendyści rządu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego w latach 1816-1831 wraz z miejscem i okresem odbywania studiów zagranicą.
l.p. Nazwisko i imię Lata żvcia Miejsce i okres pobytu zagranicą
1. Baranowski Jan 1800-1879 Paryż. 1809-1814;
2. Barciński Antoni 1803-1878 Niemcy. Holandia, Paryż. 1827-1831.
3. Brodowski Antoni 1784-1832 Paryż, 1809-1814;
4. Dworzaczek Ferdynand 1804-1876 Berlin. Lipsk. Paryż. 1825(?)-1830;
5. Gacki Józef, ks. 1805-1876 Berlin, 1827/28;
6. Garbiński Kajetan 1796-1847 Paryż. 1817-1820;
7. Giewartowski Józef, ks. 1799-1860 Rzym, 1823(4?)-1828;
8. Hadziewicz Rafał 1805-1886 Drezno. Paryż. Wiochy. 1829-1833;
9. Hann Antoni 1796-1861 Wiedeń. Paryż. Europa Zachodnia.
1825-1829;'
10. Hegel Konstanty 1799-1876 Wiedeń. Drezno. Wiochy. 1823-1827
i 1829-1830;
11. Idzikowski Adam 1798-1879 Wiochy. Francja. Anglia. Niemcy.
1824—Ï 827;
12. Jacyna Adam 1785-1822 Wroclaw. Lipsk. [1816]—[1818];
13. Janicki Stanislaw 1797-1855 Europa Zachodnia, 1819-1822
i 1825-1827;
14. Jarocki Feliks 1790-1865 Berlin. Paryż. 1815-1817;
15. Kaczyński Pawel 1799-1878 Czechy. Wiedeń, Paryż. Europa
Zachodnia, 1825-1829;
16. Kitajewski Adam 1789-1837 Berlin. Paryż. 1809-1814;
17. Koncewicz Jan 1795-1859 Niemcy, Austria, Francja, Niderlandy,
1825-1829;
18. Krzyżanowski Adrian 1788-1852 Paryż. 1817-1820;
19. Krzyżanowski Jan Kanty 1789-1854 Niemcy, Anglia, Holandia, Paryż. 1814-1816;
4 Polski Słownik Biograficzny, do tomu 42 ( W a r s z a w a - K r a k ó w 2 0 0 3 - 2 0 0 4 ) , ostatnie hasto: Sta-wiarski Seweryn: J. B i e l i ń s k i , Królewski Uniwersytet Warszawski (1816-1831), t. 1 - 3 .
Warszawa 1 9 0 7 - 1 9 1 3 . W niniejszym tekście nie znalazło się dlatego kilku stypendystów znanych z imienia i nazwiska, ale nie występujących w w y m i e n i o n y c h w y d a w n i c t w a c h : m.in. Jan Huis-son. N i e w i a d o m s k i , Szteba | ? - Szterla). Józef Tomaszewski. Urbański, Cyprian Zaborowski.
S T Y P E N D Y Ś C I Z A G R A N I C Z N I K R Ó L E S T W A P O L S K I E G O W C Z A S A C H S. S T A S Z I C A 1 1 7
20. Kucharski Andrzej 1795-1862 „Kraje Słowiańskie".
1823-[1826] 1830;
21. Kunatt Stanislaw 1799-1866 Berlin, Holandia, Anglia, Szwajcaria,
1820-1823;
22. Le Brun Aleksander 1803-1868 Paryż. Anglia. Szwajcaria.
Niderlandy, Austria, 1824-1828;
23. Maliński Pawel 1790-1853 Florencja, Rzym, Neapol, 1820-1822;
24. Oczapowski Michał 1788-1854 Niemcy, Austria, Francja, Holandia,
Anglia, [1819] 1821-1822;
25. Orkisz Józef 1794-1879 ..zagranicą". 1824-1826;
26. Pawłowicz Marek 1789-1830 Wiedeń. Linz. Paryż. Saksonia. 1817—
1820;
27. Pfauhauser Franciszek 1796-ok.
1865
Rzym. Neapol. Wiedeń. [1819] 1822-1826 [1830];
28. Rybicki Teofil 1805-1859 Austria, Francja, Niemcy, Anglia,
1826-1830;
29. Skolimowski Rafał. ks. 1783-1848 Paryż. Londyn, Amsterdam,
1815-1818;
30. Skrodzki Józef 1787-1832 Paryż. Anglia. Holandia. Niemcy.
1814-1816;
31. Smolikowski Jan 1798-1868 Petersburg. 1815-1820 i Paryż.
Europa Zachodnia, 1820-1822;
32. Stattler Wojciech 1800-1875 Rzym, Wenecja, [1818] 1821-1823,
1824-1825, 1827-1829 i 1830;
33. Szabrański Antoni 1802-1882 Wroclaw. 1826-1830;
34. Szubert Michał 1787-1860 Paryż. 1809-1812 i 1824-1829;
35. Tatarkiewicz Jakub 1798-1854 Rzym. Paryż. Monachium.
1823-1829;
36. Waga Antoni 1799-1890 Berlin, Lipsk, Królewiec, 1819-1823;
37. Woelke Franciszek 1788-1862 Berlin i podróż po Niemczech.
1816-1817;
38. Wrześniowski Wincenty 1800-1862 Anglia, Francja, Niemcy, 1825-1830;
39. Zubelewicz Florian 1801-1859 Niemcy, Francja, Anglia, 1826-1831;
40 . Zubelewicz Ignacy 1784-1831 Halle, 1805-1809;
Źródło: Polski Słownik Biograficzny, t. 1 —42; J. B i e l i ń s k i , Królewski
Uniwersy-tet Warszawski (1816-1831), t. 1-3, Warszawa 1913, pass im.
Wśród osób objętych badaniami, czterech z nich wysłanych zostało na studia zagraniczne w czasach Księstwa Warszawskiego (J. Baranowski, A. B r o d o w -ski, A. Kitajew-ski, I. Zubelewicz), kolejnych 29 w okresie Królestwa Polskiego
118 ADAM MASSALSKI
do m o m e n t u śmierci S. Staszica i wreszcie pozostałych 7 z a k w a l i f i k o w a n o j u ż po tym wydarzeniu (w tym dla d w ó c h stypendystów: W. Stattlera i K. Hegla był to j u ż p o w t ó r n y w y j a z d ) . Należy zaznaczyć, że w gronie o p u s z c z a j ą c y c h Królestwo Polskie po śmierci S. Staszica byl także znany później malarz R. Hadziewicz, który co p r a w d a w y j e c h a ł do Włoch w 1829 г., ale przyznane m u stypendium za-wdzięczał w c z e ś n i e j s z y m staraniom S. Staszica"'.
Dane z a w a r t e w tabeli 2 w s k a z u j ą , że na ogół w m o m e n c i e w y j a z d u zagra-nicę, stypendyści byli o s o b a m i s t o s u n k o w o m ł o d y m i , b o w i e m mieścili się w przedziale c z a s o w y m około 25 lat, ale były też w y p a d k i , że przekroczyli trzy-dziestkę, tak j a k ks. R. S k o l i m o w s k i liczący 32 lata, czy A. J a c y n a i M. Ocza-powski m a j ą c y po 31 lat. Spora część zaliczała się do osób m a j ą c y c h od 24 do 25 lat - tych było razem 13 osób. N a t o m i a s t n a j m ł o d s i , m a j ą c y poniżej 24 lat, to grupa k o l e j n y c h 12 osób. N a j m ł o d s z y m i stypendystami w m o m e n c i e w y j a z -du z a g r a n i c ę byli d w a j młodzieńcy, którzy nie osiągnęli w i e k u 20 lat: J. Smoli-kowski (18 lat ) i W. Stattler ( 1 9 lat). Wiek s t y p e n d y s t ó w był uzależniony od faktu, czy o s o b y z a k w a l i f i k o w a n e do w y j a z d u były uczniami lub studentami szkól r ó ż n e g o typu, a b s o l w e n t a m i w y ż s z y c h uczelni b e z p o ś r e d n i o po uzyskaniu d y p l o m u , albo posiadały j u ż staż pracy z a w o d o w e j .
B e z p o ś r e d n i o przed z a k w a l i f i k o w a n i e m na studia z a g r a n i c z n e 20 przy-szłych s t y p e n d y s t ó w nie posiadało żadnych d o ś w i a d c z e ń w zakresie pracy za-w o d o za-w e j , b o za-w i e m u k o ń c z y ł o różnego rodzaju szkoły: za-w tym uniza-wersytety 18 o s ó b i d w i e o s o b y szkoły ś r e d n i e - J . S m o l i k o w s k i i I. Z u b e l e w i c z . M o ż n a sądz-ić, ze pierwszy z nich z a w d z i ę c z a ł to temu, że był synem rektora Szkoły Wo-j e w ó d z k i e Wo-j w L u b l i n i e " .
D w ó c h dalszych s t y p e n d y s t ó w opuściło Królestwo Polskie w trakcie trwa-nia studiów. J e d n y m z nich był F. D w o r z a c z e k , który przed w y j a z d e m do Berli-na, a potem do Lipska i Paryża, ukończył d w a lata m e d y c y n y na Uniwersytecie Warszawskim1 2.
Pozostali stypendyści w m o m e n c i e w y j a z d u byli zatrudnieni w służbie r z ą d o w e j ( n a j c z ę ś c i e j j a k o nauczyciele w szkołach średnich lub w y ż s z y c h ) , po ukończeniu szkół różnego typu. N a przykład A. Hann, po ukończeniu studiów na U n i w e r s y t e c i e W a r s z a w s k i m był zatrudniony na tej uczelni j a k o adiunkt pre-perator1 3. N i e t y p o w a była sytuacja A. Kitajewskiego, który j a k o a b s o l w e n t z
1805 r. g i m n a z j u m pijarskiego w Warszawie przez cztery lata przed uzyskaniem s t y p e n d i u m , o d b y w a ł praktykę w aptece1 4. Jedynie A. B r o d o w s k i nie ukończył
111 к L e w i c k i , Hadziewicz Rafał (1805-1886). PSB. t. 9, s. 226.
11 S. K o n a r s k i . Smolikowski Jan Kanty Józef (ok. 1798-1868). PSB. t. 39. s. 293-294. 12 L. Z e m b r z u s к i i W. Z i с m b i с к i . Dworzaczek Ferdynand Gotard Karol
(1804-1876). PSB. 1.6. s. 25 - 2 6
13 li. B o r e c k a . Hann Antoni (1796 -1861). PSB. t. 9, s. 277-278. 14 Z. К o s i e к . Kitajewski Adam Maksymilian (1789 1837). PSB. 1.12. s.
STYPENDYŚCI ZAGRANICZNI KRÓLESTWA POLSKIEGO W CZASACH S. STASZICA 1 1 9
ż a d n e j k o n k r e t n e j szkoły, czy uczelni, b o w i e m j a k o m ł o d z i e n i e c u z d o l n i o n y pla-stycznie posiadał tylko wykształcenie d o m o w e1 5.
N i e k t ó r z y spośród s t y p e n d y s t ó w przebywali z a g r a n i c ą kilkakrotnie. D w u -krotnie s t y p e n d y s t a m i zagranicznymi byli: K. Hegel (raz przez 4 lata i raz p r z e z
1 rok) i St. Janicki (raz przez 3 lata i p o w t ó r n i e też przez 3 lata). R ó w n i e ż d w u -krotnie p r z e b y w a ł w celach n a u k o w y c h z a g r a n i c ą J. B a r a n o w s k i , lecz j e g o p i e r w s z y pobyt w latach 1805-1 808, nie był o p ł a c a n y przez w ł a d z e o ś w i a t o w e , a s p o n s o r o w a n e prywatnie1 6.
N a j d ł u ż e j dzięki stypendiom przebywali z a g r a n i c ą z interesującej nas gru-py A. Kucharski i J. S m u l i k o w s k i , bowiem aż po 7 lat. K o l e j n y c h 11 o s ó b korzystało z pobytu poza krajem przez 5 lat, t a k ż e 11 s t y p e n d y s t ó w u t r z y m y w a -nych było z a g r a n i c ą z f u n d u s z y r z ą d o w y c h przez 4 lata, 8 przez 3 lata, 7 przez 2 lata i w r e s z c i e j e d e n - ks. J. Gacki tylko przez rok.
C z ę s t o o d w i e d z a n y m krajem bo aż przez 23 osoby była Francja, gdzie sty-p e n d y s t ó w sty-przyciągał Paryż, ze s w ą t r a d y c j ą e u r o sty-p e j s k i e g o c e n t r u m nauki w e p o c e O ś w i e c e n i a . C i e k a w ą i n i e t y p o w ą p e r e g r y n a c j ę z a g r a n i c z n ą o d b y ł w s p o -m i n a n y j u ż J. S -m u l i k o w s k i , który p o c z ą t k o w o kształcił się na koszt rządu w Instytucie K o r p u s u Inżynierów w St Petersburgu, a następnie w Paryżu w t a m t e j -szej Szkole D r ó g i M o s t ó w i j e s z c z e d o d a t k o w o o d b y ł s t u d y j n ą p o d r ó ż po terenie Francji, Holandii i Anglii1 7. C i e k a w y m był przypadek M. O c z a p o w s k i e g o , który p r z e b y w a j ą c p o n o w n i e zagranicą w 1822 r. poprosił o uwolnienie ze s t y p e n d i u m i zwrócił p o b r a n e w tym celu pieniądze. M ó g ł sobie na to w ó w c z a s pozwolić, bo-w i e m bo-w tym czasie pełnił obobo-wiązki profesora agronomii na Unibo-wersytecie War-s z a w War-s k i m i dyrektora InWar-stytutu A g r o n o m i c z n e g o w Marymoncie1 8.
Z g o d n i e z założeniami w ł a d z Księstwa W a r s z a w s k i e g o i K r ó l e s t w a Pol-skiego stypendyści po powrocie do kraju musieli o d p r a c o w a ć p o z y s k a n e od rządu środki f i n a n s o w e , o d p r a c o w u j ą c j e . N a j c z ę ś c i e j z n a j d o w a l i zatrudnienie w szkołach w y ż s z y c h . Pracę na Uniwersytecie p o d j ę ł o b e z p o ś r e d n i o po p o w r o c i e do kraju, lub po kilku latach, aż 19 osób w c h o d z ą c y c h w skład o m a w i a n e j gru-py. Warto w tym miejscu o d n o t o w a ć , że z a p e w n e liczba s t y p e n d y s t ó w obej m u obej ą c y c h katedry na Uniwersytecie w W a r s z a w i e była by w i ę k s z a , ale w a r u n -ki polityczne - w y b u c h powstania listopadowego, a po j e g o u p a d k u , l i k w i d a c j a tej uczelni, s p o w o d o w a ł y iż interesujące nas o s o b y musiały szukać z a t r u d n i e n i a w s z k o l n i c t w i e średnim, lub p ó ł w y ż s z y m . D w ó c h byłych stypendystów, d o p i e -ro po wielu latach osiągnęli stanowiska w szkole w y ż s z e j . Byli to a s t r o n o m J. B a r a n o w s k i i lekarz A. Le Brun. Zostali oni zatrudnieni w Szkole G ł ó w n e j
War-15 I-. K o p e r a . Brodowski Antoni (1784-1832). P S B . t. 2. s. 4 4 5 - 4 4 6 .
"' .1. B i e l i ń s k i . Królewski Uniwersytet.... t. 3, s. 189.
17 S. K o n a r s k i . Smolikowski Jan Kanty Józef (ok. 1798-1868), P S B . t. 39. s. 2 9 3 - 2 9 4 . ' " Z . К o s i e к . Oczapowski Michał (1788-1854), P S B . t. 23. s. 523. Warto n a d m i e n i ć , że fakt
120 A D A M M A S S A L S K I
s z a w s k i e j po j e j utworzeniu w 1862 г.. Specjaliści w zakresie nauk ścisłych i technicznych zasilili kadrę d y d a k t y c z n ą Instytutu Politechnicznego. O p r ó c z K. G a r b i ń s k i e g o , który został zwierzchnikiem tej uczelni, byli to: A. Hann, P. Ka-czyński, J. K o n c e w i c z , T. Rybicki i J. S m o l i k o w s k i . N i e t y p o w ą była kariera te-go ostatniete-go. Po p o w r o c i e do Królestwa Polskiete-go z pobytu zagranicą, p o c z ą t k o w o przez d w a lata pracował w Komisji R z ą d o w e j , a następnie podjął w y k ł a d y na U n i w e r s y t e c i e i w Instytucie Politechnicznym. Po powstaniu listo-p a d o w y m został listo-przeniesiony do St Petersburga, gdzie znalazł zatrudnienie w Korpusie Cesarskim Inżynierów L ą d o w y c h , a w a n s u j ą c s t o p n i o w o aż do stopnia generała m a j o r a . Z w i e ń c z e n i e m j e g o kariery w o j s k o w e j była f u n k c j a Naczelni-ka Inżynierii Armii C z y n n e j . Pod koniec życia powrócił do Królestwa, gdzie przez pewien o k r e s czasu s p r a w o w a ł obowiązki dyrektora Kolei Warszawsko-W i e d e ń s k i e j . D w ó c h s t y p e n d y s t ó w k s z t a ł c ą c y c h się w d z i e d z i n i e sztuk pięknych zostało w y k ł a d o w c a m i w szkołach artystycznych: K. Hegel w Warsza-wie i W. Stattler w KrakoWarsza-wie1 9. Kariera urzędnicza w e w ł a d z a c h o ś w i a t o w y c h od 1823 r ( po okresie pracy w szkole w o j e w ó d z k i e j w Lublinie2 0) była udzia-łem J. K. K r z y ż a n o w s k i e g o . Po przeniesieniu go do Warszawy wchodził w skład T o w a r z y s t w a Elementarnego, był też członkiem Rady Uniwersytetu Warszaw-skiego i Rady Politechnicznej, a od 1829 r. generalnym inspektorem Uniwersyte-tu. Po powstaniu listopadowym wszedł w skład Rady Wychowania, równolegle od 1836 r. s p r a w u j ą c f u n k c j ę dyrektora Kursów D o d a t k o w y c h . Po przejściu na e m e r y t u r ę w 1839 r. pełnił nadal różne f u n k c j e h o n o r o w e w e władzach oświa-towych2 1. R ó w n i e ż karierę urzędniczą, ale w e władzach b u d o w l a n y c h zrobił A. Idzikowski. Po nieudanych zabiegach o katedrę architektury w Szkole Politech-nicznej i na Uniwersytecie, w 1828 r. został p o c z ą t k o w o asesorem b u d o w n i c t w a w Komisji O ś w i e c e n i a , i następnie przez wiele lat s p r a w o w a ł obowiązki członka Rady O g ó l n e j B u d o w n i c z e j przy Komisji Spraw Wewnętrznych2 2.
Kariery kilku innych o s ó b ograniczyły się do pełnienia f u n k c j i dydaktycz-nych w szkołach średnich i półwyższych2 3.
Tylko w odniesieniu do kilku s t y p e n d y s t ó w udało się stwierdzić informa-cje o ich udziale w powstaniu listopadowym. F u n k c j e lekarzy p o w s t a ń c z y c h
14 A. L e w i с к а - M o r a w s к a . M. M a c h n o w s k i , M. A. R u d z k a . Słownik Ma-larzy Polskich. Od Średniowiecza do Modernizmu, t. 1. Warszawa 2003. s. 191-192.
2,1 К. P o z n a ń s k i . Czasy nadziei i rozczarowań (1809-1831), [w:] Szkoła czterech wieków. Liceum Ogólnokształcące im. Stanisląwa Staszica w Lublinie, pod red. R. K u c h y . Lublin
1992. s. 85.
21 .1. D o b r z a ń s k i , Krzyżanowski Jan Kanty Walenty Marcin (1789-1854), PSB. t.15. s.
604-605.
22 II. K o w a l s k a . Idzikowski Adam (1798-1879), PSB, t.K), s. 143-144.
23 (A. Barcińskiego. ks. J. Gackiego. P. Kaczyńskiego. A. Kucharskiego, A. Wagi. W. Wrześniow-skiego i F. Zubelewicza).
STYPENDYŚCI ZAGRANICZNI KRÓLESTWA POLSKIEGO W CZASACH S. STASZICA 1 2 1
spełniali F. D w o r a c z e k i A . Le B r u n , natomiast S. K u n a t t w randze p o d p u ł k o -w n i k a był z a s t ę p c ą d o -w ó d c y G -w a r d i i H o n o r o -w e j A k a d e m i c k i e j , a t a k ż e - wcho-dził w skład w ł a d z c y w i l n y c h powstania, w s k u t e k c z e g o po j e g o u p a d k u wye-m i g r o w a ł d o Francji2 4.
TABELA 3. Dziedziny nauki i sztuki w zakresie których pogłębiali swą wiedzę
stypendyś-ci zagraniczni.
l.p Nazwisko i imię W zakresie j a k i e j dziedziny n a u k i luh sztuki odbywał studia z a g r a n i c ą 1. Baranowski Jan Astronomia
2 Barciński Antoni Matematyka, buchalteria 3. Brodowski Antoni Malarstwo
4. Dworzaczek Ferdynand Medycyna 5. Gacki Józef, ks. Filologia
6. Garbiński Kajetan Geometria, in/.vnicria 7. Giewartowski Józef. ks. Teologia
X. Hadzicwicz Rafał Malarstwo 9. Hann Antoni Fi/.yka
1.0 Hcgcl Konstanty Malarstwo
1 1. Id/.ikowski Adam Inżynieria budow lana 12. Jacyna Adam Filologia
13. Janicki Stanislaw Matematyka
14. Jarocki Feliks Fi/.yka, gospodarstwo wiejskie 15. Kaczyński Pawcl Inżynieria mechaniczna 16. Kitajewski Adam Fi/.yka
17. Koncewicz Jan Fi/.yka IX. Krzyżanowski Adrian Matematyka 19. Krzyżanowski Jan Kanty Fi/.yka 29. Kucharski Andrzej Filologia 21. Kunatt Stanislaw Prawo, handel 22. Le Brun Aleksander Medycyna (chirurgia) 23. Maliński Pawcl Rzeźba
24. Oczapowski Michał Chemia agronomiczna 25. Orkisz Józef Medycyna
26. Pawłowicz Marek Geologia 27. Plauhauscr Franciszek Malarstwo
28. Rybicki Teofil Inżynieria komunikacyjna 29. Skolimow ski Rafał. ks. Matematyka
ADAM MASSAI.SKI
30. Skrod/.ki Józef Fizyka, chemia
31. Smulikowski Jan Inżynieria dróg wodnych
32. Stadler Wojciech Malarstwo
33. Szabrański Antoni Prawo
34. Szubert Michał Biologia
35. Tatarkiewicz Jakub Rzeźba
36. Waga Antoni Biologia
37. Woclke Franciszek Filologia
38. Wrześniowski Wincenty Matematyka
39. Zubelewicz Florian Matematyka, ekonomia
40. Zubclcwicz Ignacy Filozofia
Źródło: Jak w tab. 2.
Jak dowodzą dane zawarte w tabeli 2, najczęściej wysyłano stypendystów na studia w zakresie nauk matematyczno-fizycznych, które zgłębiało 12 osób. Na drugim miejscu uplasowały się podróże w celu zdobywania doświadczeń w dziedzinie sztuki. Z takim celem wyjechało głównie do Włoch aż 7 artystów. Fi-lologię i nauki techniczne (inżynieryjne) wybrały 4 osoby. Po trzy osoby specja-lizowały się w zakresie prawa (w tym ekonomii), medycyny i nauk przyrodni-czych. Zapewne lista specjalności w zakresie których kształcili się stypendyści w wyniku szczegółowych badań ulegnie zwiekszeniu.
Pod względem pochodzenia wśród stypendystów przeważała młodzież po-chodzenia szlacheckiego (choć najczęściej drobnej szlachty, często już wypeł-niającej funkcje urzędnicze, lub służącej w wojsku), bowiem z tego środowiska wywodziło się aż 28 osób. Dalszych 8 było pochodzenia mieszczańskiego, co do dwóch: Antoniego Hanna i Antoniego Brodowskiego, trudno rozstrzygnąć, czy wywodzili się z rodzin szlacheckich, czy mieszczańskich. Wreszcie dwóch ko-lejnych F. Dworzaczek (cudzoziemiec z Prus Zachodnich) i A. Kitajewski, swe-go pochodzenia w ogóle nie podali.
lak duża liczba studiujących zagranicą powodowała konieczność przezna-czenia na ten cel dość znacznych środków finansowych z kasy Królestwa Pol-skiego. Na przykład projekt budżetu edukacyjnego na 1818 r. przewidywał na wszystkie wydatki w resorcie oświaty sumę I. 547. 119 złp i 23 gr. Jednak rze-czywista suma przeznaczona na wydatki związane ze szkolnictwem była wy-ższa, bowiem preliminowaną wielkość sumy uzupełniły oszczędności wo-jewódzkich kas szkolnych, dodatkowe wpływy skarbu państwa i dotacje
namiestnika. Ostatecznie w tym roku wydano na oświatę 1. 937. 527 zip i 5 gr. Pieniądze te zostały przeznaczone na pokrycie pensji profesorów i nauczycieli szkól publicznych - 722. 344 zip 16 gr.. remonty budynków szkolnych - 260.
STYPENDYŚCI ZAGRANICZNI KRÓLESTWA POLSKIEGO W CZASACH S. STASZICA 1 2 3
073 złp i 21 gr, z a k u p z b i o r ó w i p o m o c y n a u k o w y c h 106. 2 9 8 zip. 13 gr, kształ-cenie nauczycieli za g r a n i c ą - 73. 515 zip i 22 gr oraz resztę na inne wydatki2 5. R ó w n i e ż w okresie późniejszym na cel ten p r z e z n a c z a n e były dość p o k a ź n e su-my. N a przykład w latach 1 8 2 0 - 1 8 2 3 „Na s t y p e n d y s t ó w w kraju i za g r a n i c ą kształcących się'" w y d a n o 228. 928 złp. S u m a ta była zbliżona do rocznych do-c h o d ó w z opłat u do-c z n i o w s k i do-c h wszystkido-ch szkół średnido-ch w do-całym Królestwie w roku s z k o l n y m I 820/212 6.
Tego rodzaju polityka p o w o d o w a ł a konieczność przeznaczenia na t e g o ro-dzaju studia dość z n a c z n y c h ś r o d k ó w f i n a n s o w y c h z kasy K r ó l e s t w a Polskiego Na przykład projekt budżetu e d u k a c y j n e g o na 1818 r. p r z e w i d y w a ł dla resortu oświaty s u m ę 1. 547. 119 złp i 23 gr. Jednak rzeczywista s u m a p r z e z n a c z o n a na w y d a t k i z w i ą z a n e ze s z k o l n i c t w e m była w y ż s z a , b o w i e m p r e l i m i n o w a n ą wielkość s u m y uzupełniły oszczędności w o j e w ó d z k i c h kas szkolnych, d o d a t k o -we w p ł y w y skarbu państwa i dotacje namiestnika. O s t a t e c z n i e w y d a n o na oś-wiatę 1. 9 3 7 . 527 złp i 5 gr. Pieniądze te zostały p r z e z n a c z o n e na pokrycie pen-sji p r o f e s o r ó w i nauczycieli szkól publicznych - 722. 344 złp 16 gr., r e m o n t y b u d y n k ó w szkolnych - 260. 073 zip i 21 gr, z a k u p z b i o r ó w i p o m o c y nauko-wych 106. 2 9 8 złp. 13 gr, kształcenie nauczycieli za g r a n i c ą - 73. 515 złp i 22 gr oraz resztę na inne wydatki2 7.
K o ń c z ą c te w s t ę p n e uwagi warto p r z y p o m n i e ć , że stypendyści rządowi w y j e ż d ż a j ą c y n a j c z ę ś c i e j d o o ś r o d k ó w n a u k o w y c h w Europie Z a c h o d n i e j , od
1821 r. byli w sytuacji n a d z w y c z a j u p r z y w i l e j o w a n e j , b o w i e m w y d a n e w ó w c z a s z a r z ą d z e n i e N a m i e s t n i k a Królestwa Polskiego w z n a c z n y m stopniu uniemożli-wiało w y j a z d y na studia poza granice C e s a r s t w a R o s y j s k i e g o .
Adam Massalski
Foreign B u r s a r s of the K i n g d o m of P o l a n d in S t a n i s l a w S t a s z i c ' s Days. E p i t o m e .
S U M M A R Y
U p till n o w w e h a v e run short of the scientific d e s c r i p t i o n s c o n c e r n i n g f o r e i g n b u r s a r s o f the G o v e r n m e n t of t h e G r a n d D u c h y of Warsaw and the K i n g d o m of P o l a n d . A l s o t h e s e c o n -s i d e r a t i o n -s are p r e l i m i n a r y and j u -s t -signal re-search w o r k -s .
T h e article is to treat of a subject c o n c e r n i n g the n u m e r i c a l f o r c e of bursars' g r o u p , and their i n t r o d u c t o r y d e s c r i p t i o n . T h u s there were a n a l y s e d forty b i o g r a m s of the s c h o l a r s h i p s ' h o l d ers. w h o s e b i o g r a p h i e s are included in Polish B i o g r a p h i c a l D i c t i o n a r y (vol. 142), and in t h r e e -v o l u m e treatise o f . I . Bieliński, entitled Royal U n i -v e r s i t y of W a r s a w ( 1 8 1 6 - 1 8 3 1 ) .
- A. W i n i a r z . Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807-1831). Lublin 2 0 0 2 . s. 77.
Obraz Królestwa Polskiego w okresie konstytucyjnym, t. I, Raporty Rady Stanu Królestwa Pol-skiego z działalności rządu w latach 1818-1828. pod red. J. L e s k i e w i e ż o w e j i F.
R a m o t o w s k i e j . W a r s z a w a 1984. s. 199.
27 A. W i n i a r z . Szkolnictwo KsiqstM'a Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807-1831). Lublin 2 0 0 2 . s. 77.
