"Les avant-gardes littéraires au XXe siècle", publié par le Centre d'Étude des Avant-gardes Littéraires de l'Université de Bruxelles sous la direction de Jean Weisgerber, Budapest 1984 : [recenzja]

Grzegorz Gazda

"Les avant-gardes littéraires au XXe

siècle", publié par le Centre d’Étude

des Avant-gardes Littéraires de

l’Université de Bruxelles sous la

direction de Jean Weisgerber,

Budapest 1984 : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 77/1, 388-397

pretującą utwór w w arstw ie m y ślo w e j8. Pisma w s zy stk ie Norwida w wydaniu Ju­ liusza Wiktora Gom ulickiego tak często są w książce przyw oływ ane, że tytuł ich trzeba było zastąpić skrótem (PW), jednym z bardzo nielicznych skrótów w pracy.

N ajczęściej teksty Norwida pełnią funkcję poetyckiego dopowiedzenia, przy­ w ołania autorytetu, który ma potwierdzić trafność m yśli autora. Patronują ogól­ nym rozważaniom o sztuce, pięknie, doskonałości, a także bardziej wyodrębnionym problemom dotyczącym: większej ważności w ytw oru niż autora, spełniania się tw ór­ czości w sam ym procesie twórczym, dialogu twórca—twórca, jedności procesu tw ór­ czego, im prowizacji, nieprzewidywalności w sztuce. Czasem Norwid nieobecny jest bezpośrednio, ale sama problematyka, jej rozum ienie odsyła do tekstów i gno- micznych sform ułowań poety. Tak jest przy rozważaniach o czasie, a zwłaszcza przeszłości („P r z e s z ł o ś ć — jest to d z i ś , tylko cokolw iek dalej” 4), tak przy zagadnieniu oryginalności („Oryginalność w ięc jest tylko sumiennością dodatnią w obliczu źródeł” 6), przy opozycji poddanie—dominacja („Prawda się r a z e m d o c h o d z i i c z e k a ” ®). Wreszcie cała dialektyczna postawa badawcza Stróżew - skiego, jakkolw iek nawiązuje głównie do Hegla, przywodzi przecież na m yśl i Nor- w idow e m yślenie antynomiami, a zwłaszcza gnomę z wiersza Dwa g u ń k i (z tyłu):

— Dzikość bowiem stąd pochodzi,

Że się jest j e d n o s t r o n n y m , jak kw iatów korzenie, I ż e s i ę p r z e c i w - w r o t n y c h połowic nie g o d zi7.

Wydaje się, że Norwid jest dla Stróżewskiego tym, czym np. dla Heideggera byli Hölderlin i Rilke. N orwidowy kontekst D ialektyki twórczości nie tylko po­ twierdzał i uzasadniał, lecz również inspirował i pomagał rozumieć.

Stefan S awicki

LES AVANT-GARDES LITTÉRAIRES AU X X e SIÈCLE. Publié par le Centre d’Étude des A vant-gardes Littéraires de l’U niversité de Bruxelles sous la direction de J e a n W e i s g e r b e r . T. 1: HISTOIRE, s. 1—622. T. 2: THÉORIE, s. 623— 1216. Budapest 1984. Akadém iai Kiadó. „Histoire Comparée des Littératures de Langues Européennes”. Sous les auspices de l’Association Internationale de L itté­ rature Comparée.

Ta książka w dwu woluminach in quarto, licząca ponad 1200 stronic, jest bez­ sprzecznie istotnym osiągnięciem literaturoznawstwa europejskiego ostatnich lat (europejskość rozumiem tak, jak autorzy książki). Wydana jako kolejna, po tomach poświęconych przełomowi ośw ieceniowem u, sym bolizm owi i ekspresjonizmowi, pra­ ca z cyklu „Histoire Comparée des Littératures de Langues Européennes”, zrodzo­ nego z in icjatyw y A ssociation Internationale de Littérature Comparée, m usi im ­ ponować am bicjam i pomysłu, rozległością pól obserwacji krytycznoliterackiej, w ie­

8 W. S t r ó ż e w s k i , Doskonałe — wypełnienie. O „Fortepianie S zopena” C y ­

priana Norwida. „Pamiętnik Literacki” 1979, z. 4. Przedruk w: Istnienie i wartość.

Kraków 1981.

4 C. N o r w i d , Przeszłość, w. 9. W: Pisma w szystkie. Zebrał, tekst ustalił, w stępem i uwagam i krytycznym i opatrzył J. W. G o m u 1 i с к i. T. 2. W arszawa 1971, s. 18.

5 C. N o r w i d , O Juliuszu Słowackim, w sześciu publicznych posiedzeniach. Lekcja III. W: jw., t. 6, s. 425.

* C. N o r w i d , Idee i prawda, w. 29. W: jw., t. 2, s. 66.

R E C E N Z JE 3 8 9

lością podjętych tem atów i kompetencją ich historycznej i teoretycznej interpreta­ cji. Inicjatorzy i redaktorzy potrafili zgromadzić wokół swojego zam ierzenia po­ nad 60 autorów z Europy i obu Ameryk, którzy dali się już wcześniej poznać jako w ybitni specjaliści w zakresie tytułow ego przedmiotu książki. A i przedmiot, a w ięc X X -w ieczna awangarda literacka, ciesząca się obecnie szczególnym zainte­ resow aniem badaczy i czytającej publiczności, nadaje omawianej pracy dodatko­ w y w alor prawdziwego ew enem entu wydawniczego.

Krytycznoliterackie i interpretacyjne fascynacje awangardą towarzyszą jej n ie­ m al od początku, a sam termin „l’ava n t-g a rd e” i krystalizujące się wokół niego po­ jęcie sięgają głęboko w wiek XIX. Nie m iejsce tu ani na szczegółową prezentację stanu badań nad awangardą, ani na rekonstrukcję kształtującego się w tych ba­ daniach jej pojęcia (pisałem na ten tem at w innym tekście 4. Na użytek recenzji w ystarczy powiedzieć, iż autorzy Les A v an t-garde s littéraires au X X e siècle przy­ stępow ali do pracy ze świadom ością efektów dotychczasowych syntez, ujęć gene­ ralizujących, a także interpretacji cząstkowych stworzonych przez poprzedników, jak G. de Torre, J. Ortega y Gasset, M. Bontem pelli, C. Greenberg, H. Read, C. M. Bowra, R. Poggioli, M. de Micheli — żeby w ym ienić tylko najważniejszych. Gdyby bowiem chcieć dodać do nich nazwiska badaczy, którzy opublikowali sw oje prace w ciągu ostatnich 20 lat, w okresie szczególnego rozmachu studiów nad awangardą, lista powiększyłaby się do całkiem pokaźnych rozmiarów. Myślę tu przecież tylko o tych książkach i tych opracowaniach, których intencją była syn­ teza porównawcza nowoczesnej literatury, bo nikt chyba nie jest w stanie zrela­ cjonować tego wszystkiego, co napisano na temat poszczególnych tendencji i k ie­ runków współtworzących obszar awangardy. Owa narosła zatem w okół jej pro­ blem ów, historii i ew olucji, programów i poetyk, teorii i pozaartystycznych deter­ m inantów tradycja zasługiwała na refleksje porządkujące, na zastanow ienie i sw oi­ ste zsumowanie.

Sceptyk, który przyglądał się niejednemu tego rodzaju zamiarowi w przeszło­ ści, może nie bez racji zapytać, czy jest w ogóle m ożliwe stworzenie takiej syn te­ zy, gdy weźm ie się pod uwagę rozmaitość literatur narodowych, różną ich rangę w kontekście europejskim, odmienne uwarunkowania społeczno-polityczne, koniecz­ ność skojarzenia planu diachronicznego i synchronicznego oraz — pom ijając już inne w zględy — różne postawy m etodologiczne autorów. Wprawdzie rzecz doty­ czy jednego, a w ięc w pewnym stopniu jednolitego kręgu kulturowego języków europejskich, jednak i ten argum ent nie rozw iew a w ątpliw ości. Awangarda prze­ cież jako określona — swoim i dążeniami, postulatam i i utopiami nie tylko wobec sztuki, ale także wobec „życia” i „rzeczyw istości” — formacja artystyczno-ideow a, zjaw isko tak w yjątkow o w ielorodne i palim psestyczne, domaga się narzędzi ba­ dawczych filozofa,, zajmującego się jej światopoglądow ym i postawam i, socjologa, zainteresowanego strategiami przedstawicieli tej form acji wobec odbiorcy, i este­ tyka, racjonalizującego awangardowe pojęcia sztuki, teoretyka kultury i historyka sztuki, w nikliw ego interpretatora nowych poetyk czy wreszcie „zwyczajnego” filo ­ loga. Sceptyk m iałby zapewne jeszcze w iele do powiedzenia, gdyby pozwolić mu m ówić na tem at m ożliwości poznawczych i ich obiektyw nych ograniczeń, kompa- ratystyki jako dziedziny literaturoznawczych interpretacji. Aby jednak czytelnik tej recenzji nie zapomniał o zdaniu, od którego ją rozpocząłem, przechodzę czym prędzej do prezentacji książki.

1 G. G a z d a , Kształtow anie się pojęcia awangardy w k r y ty c e i w badaniach

nad literaturą X X wieku . W zbiorze: P roble m y awangardy. K atow ice 1983. — Zob.

też J. W e i s g e r b e r, Les Avant-gardes littéraires: état présent des études. „Ca­ nadian Review of Comparative Literature” 1979, fall/autom ne.

Tom 1, „przede w szystkim diachroniczny i analityczny” (s. 12), przedstawia — z uwzględnieniem aspektów historycznego i geograficznego — pow stanie i dyfuzję głów nych kierunków awangardy, uznanych w książce za podstaw ow e („m o u ve­

m ents de base”), a decydujących dla literatur w językach europejskich (tzn. także

dla literatur pozakontynentalnych w językach hiszpańskim , portugalskim , francu­ skim i angielskim ). Zanim o tym będzie mowa, w dwu pierw szych rozdziałach ich autorzy podejm ują sem antyczną analizę pojęcia „l’a va n t-g a rd e”, jego historii w św iadom ości krytycznoliterackiej oraz problem atykę kontekstów społeczno-kul­ turowych aw angardy i jej prekursorów literackich. Tak w ięc, pow ołując się na pionierskie w tym zakresie studia D. D. Egberta i M. Calinescu (warto tu może przypomnieć nie uwzględnioną pracę R. Gilmana *), autorzy poszerzają znany juz indeks egzem plifikacji użyć figuralnych słowa „awangarda”, przeniesionego z tak ­ tyki w ojskow ej do publicystyki, także artystycznej, w piśm iennictw ie X IX -w iecz- nej Francji. Uzupełnia te uwagi Robert Estivals, w spółautor często cytow anej so­ cjologicznej książki na tem at periodyków francuskich o tytu le „L’A vant-garde” *, przedstaw iając tu „schemat lingw istyczny” tego terminu i różnorakie sensy przy­ pisyw ane mu w przeszłości.

Po tych studiach „etym ologiczno-sem antycznych” następuje 6 podrozdzia­

łów rekonstruujących historię pojęcia „awangarda” w świadom ości k rytycz­

noliterackiej kultur języków w łoskiego, rosyjskiego, niem ieckiego, an gielskie­

go, hiszpańskiego i portugalskiego. Pod względem m erytorycznym nierówne

to teksty: jedne skupiają się na całkiem w spółczesnych dyskusjach w okół aw an ­ gardy (Alessandra Briganti o krytyce w łoskiej), inne om aw iają sytuację n ow o­ czesnej literatury w ogólniejszych kontekstach, także ideologiczno-politycznych (Mi- hai N ovicov o literaturze rosyjskiej: autor w inien jednakowoż wziąć pod uwagę w artościujące rozróżnienie — m iędzy „modiernisticzeskimi tieczenijami” a „awan­

gardą” — jakie pojaw ia się w nowszych pracach rad zieck ich 4), jeszcze inne — jak­ by zgodniej z intencjam i redaktorów — śledzą asym ilację (albo jej brak) etyk iet­ ki „awangarda” w języku krytyki obszaru niem ieckiego (ciekaw y tekst Ulricha W eissteina), angielskiego (John Fletcher), hiszpańskiego (Gustav Siebenmann) i por­ tugalskiego (Fernando Guimaräes; tu także o literaturze brazylijskiej pisze Fâbio Lucas).

Redakcyjna „konkluzja” próbuje te różne punkty w idzenia generalizować. Gdyby z konieczności pominąć już uwagi szczegółow e, trzeba powiedzieć jedno: termin „awangarda”, który pojaw ił się w publicystyce artystyczno-społecznej z kręgu so­ cjalizm u utopijnego i słu żył wówczas jako synonim sztuki społecznie użytecznej,

zaangażowanej, w yraźnie w skazuje na swą polem iczność w stosunku do w p ływ o­ w ych w tedy postaw „l’art pour l’a rt”. K onsekw encje tych dwóch ryw alizujących ze sobą przez cały w iek X IX nurtów, „sztuki dla sztuki” oraz sztuki jawnie i funk­ cjonalnie w pisującej się w konteksty społeczne, znajdujem y potem w założeniach program owych i postulatach form acji aw angardow ej. Rzecz zatem nie tylko w tym, czy etykietka „awangarda” była, czy nie była w języku krytyki asym ilowana, nie tylko w historii jej użyć, ale w jej pojęciow ej i semantycznej ewolucji. Nie można o tym pisać ograniczając się do literatur w Europie dominujących i zapominać o dyskusjach, ważkich polem ikach w krytyce czeskiej i słow ackiej, polskiej i in ­

2 R. G i l m a n , The Idea of the A vant-G arde. „Partisan R eview ” 1972, nr 3. 8 R. E s t i v a l s , J.-C. G a u d y , G. V e r g e z, ,,L’A v a n t-g a rd e”. Étude hi­

storique et sociologique des publications périodiques ayan t pour titre ,,1’A v a n t - - garde”. Paris 1968.

4 Zob. m.in. W. K o ż y n o w , K woprosu ob estietikie russkogo awangardizma. W zbiorze: Litieratu rn yje naprawlenija i stili. M oskwa 1976.

R E C E N Z JE

₃₉₁

Mówię o tym także dlatego, iż konstruując podstawy św iatopoglądow e aw an ­ gardy, te w yrażone w programach oraz te realizow ane w praktyce twórczej, n a­ leży pamiętać o jej fundam entalnym założeniu, streszczającym się w haśle „sztu­ ka—życie—działanie”. Owszem, autorzy tę sprawę tu i ówdzie akcentują, ale w stopniu dalece niew ystarczającym w stosunku do rzeczyw istej rangi programo­ wej owego hasła.

Rozdział 2, zatytułow any Le Con texte culturel et social. Les précourseurs lit té ­

raires, zapowiada w ięcej, niż w efekcie przynosi. Zwłaszcza jeśli chodzi o histo­

ryczne determ inanty form acji aw angardow ej, mimo świadom ości ich znaczenia: jeden z autorów tego rozdziału (Jean Weisgerber) m ówi na koniec: „awangarda przedstawia sobą uniw ersalny fenom en ogarniający jednocześnie literaturę, sztuki plastyczne, muzykę, taniec, film , zakorzeniony w ekonomii, porządku społecznym , polityce i kulturze w ogóle” (s. 90). Istotnie tak jest, jednak czytelnik chciałby poznać te mechanizm y zakorzenienia: co zadecydowało o „polityzacji” awangardy, jakie i w jaki sposób, z jakim i efektam i, wydarzenia historyczne, społeczne rew o­ lucje, procesy cyw ilizacyjne i ideologie polityczne w płynęły na św iatopoglądow y kształt awangardy, na jej ideow e wybory i filiacje. Wypadnie powtórzyć w tym miejscu, że w łaśnie awangarda, jak żadna dotąd formacja w historii, w yznaw ała ścisłą komplem entarność sw oich celów artystycznych i ogólnożyciowych. Była buntem tyleż artystycznym , co zwróconym przeciw zastanej rzeczyw istości. I to, kiedy mowa o „kontekstach”, w inno być powiedziane wprost.

O „prekursorach” krótko: tem at był już uprzednio w krytyce w ielokrotnie podnoszony. W omawianej książce autorzy idą w ięc szlakiem badawczym w y ty ­ czonym przez poprzedników, sięgając w w iek XVIII (m.in. Rousseau), aby przed­ staw ić inspiracje romantyzmu, dalej w ielkiej czwórki: Baudelaire, Rimbaud, L aut­ réamont, M allarmé (szkoda, że i tu dominuje zachodniocentryczny punkt w id ze­ nia — o „les avant-gardes slaves” wspom ina się w jednym zdaniu, a o innych wcale), W. Whitmana, naturalizmu, symbolizmu oraz innych tendencji z przeło­ mu w ieków . Mówi się tu tylko zresztą o inspiracjach poświadczonych („rapports

de fa it”) w m anifestach i innych wypow iedziach programowych, negliżując w łaści­

wości poetyk im manentnych awangardy.

„Historię i rozpowszechnianie się aw angard”, tem at 500-stronicowego rozdzia­ łu 3, który w ypełnia pozostałą część tomu 1, zaprezentowano w edług chronologii czterech etapów: „początki” (z grubsza biorąc — lata 1905—1910 i dalej do r. 1920), „druga fa la ” (lata dwudzieste), „odpływ ” (1930— 1960) i neoawangarda (od r. 1960 po współczesność). W takim linearnym porządku redaktorzy grupują w ielość faktów i zjawisk literackich, w ypełniających obszar nowoczesnej sztuki, w edług „typów ”: „modeli determ inujących określone serie obiektów ”, „schematów ogólnych struk­ tury”, „pojęć wyrażających tożsamość struktury” (s. 127), które można w aw an ­ gardzie zrekonstruować. W ypracowanie tego rodzaju „typów” może opierać się — jak piszą redaktorzy — na relacjach genetycznych między kierunkam i, które dany typ ogarnia, bądź na analogiach, niezależnie od wszelkich rzeczywistych kontaktów , w pływ ów etc. Autorzy poszczególnych części om awianego tu rozdziału w inni — w edług redakcyjnej koncepcji — brać także pod uwagę w opisie określonych zja­ w isk rastępujące kryteria: a s p e k t i l o ś c i o w y (czy były to działania in dy­ w idualne, czy kolektyw ne, o dużej czy małej liczbie uczestników), w e w n ę t r z n ą s p ó j n o ś ć (jedność i solidarność członków czy przeciwnie — niezgodność celów , rozproszenie), a s p e k t o r g a n i z a c y j n y (hierarchiczny, egalitarny czy

anar-chiczny typ związków w grupie, w zespołach twórczych), c z a s t r w a n i a i r y t m e w o l u c j i (długi czy krótki, powolny czy nagły), r o z p r z e s t r z e ­ n i a n i e s i ę (monogeneza, czyli dyfuzja z jakiegoś jednego źródła, wspólnego centrum, czy też poligeneza — dany typ pojawia się w w ielu m iejscach na raz), r o z m a c h r e w o l u c y j n y (radykalny czy nie, konstruktyw ny czy destruktyw ­ ny, czy zaproponował coś nowego w zakresie tem atów, form, języka albo porządku społecznego, stylu życia, etc.), z a ł o ż e n i a i c e l e (odnoszą się też do zjawisk społeczno-politycznych czy ograniczają się do postulatów stricte artystycznych) oraz na koniec: s y s t e m w a r t o ś c i odpowiadający każdemu z typów awangardy.

Można rzec, że te założenia tworzą poetykę sform ułowaną recenzowanej książki. W praktycznej realizacji poszczególnych autorów nie w ydają się tak klarowne. Bo też pogodzenie diachronii (segm entacja historii na „etapy”) i synchronii (w y­ odrębnienie „typów”) form acji awangardowej nie było łatw e. Tym bardziej iż za­ proponowana w książce synchronia „typów” uzależniona została, z jednej strony, od historycznego punktu widzenia (autorzy i redaktorzy biorą najczęściej pod uwagę rozkład programów i „izmów”, tak jak był w idziany przez ich projektodaw­ ców i promotorów), a z drugiej, od punktu widzenia czysto typologizacyjnego, gdzie pomija się ustabilizow ane w ówczesnej świadomości związki i filiacje między k ie­ runkam i awangardy. Przeważa jednak ów pierwszy, a w ięc historyczny punkt widzenia.

Inwentarz „typów” rozpoczyna w książce futuryzm: jego obraz w łosko-fran- cuski (Bruno Romani) i rosyjski (Agnès Sola) uznano za najbardziej dla pierwszego etapu awangardy charakterystyczny. Poza zaprezentowaniem tych dwóch głów ­ nych centrów typ futurystyczny omówiono w obrębie literatur Portugalii i Brazylii (Pierre Rivas) oraz Polski (Józef Heistein), słusznie w nich dostrzegając wyraźniej skrystalizowane form uły tego kierunku. Potem następuje opis „ech” futuryzmu w innych krajach. Taki porządek: rekonstrukcja historycznego centrum — do­ strzegalna asym ilacja — „echa”, będzie obowiązywał w całej książce. Redakcyjna „konkluzja” (pojawia się po każdej całostce problemowej) zamyka ów opis, jakby w eryfikując „typow ość” futuryzm u w edług kryteriów, o których była mowa wyżej, i sprowadzając do w spólnego m ianownika to, co każdy z autorów powiedział od siebie. „Konkluzja” ma w ięc w książce funkcję syntetyzującej klamry, spinającej pojedyncze elem enty w zracjonalizowaną całość.

Jeśli w części poświęconej futuryzm owi dominowała historia i eksplikacja ha­ seł programowych, to w partii kolejnej, dotyczącej ekspresjonizmu, Urlich W eis- stein przedstawił znakomitą syntezę niem ieckiego centrum tego kierunku: od zw ią­ zków z tradycją, poprzez rekonstrukcję światopoglądu do w nikliwej analizy pro­ gramów. O takim w łaśnie charakterze tekstu W eissteina mogło zadecydować to, iż — jak wspom niałem — w tej samej serii ukazał się już uprzednio tom poświę­ cony w yłącznie ekspresjonizm owi. Autor zatem, zam iast historycznej faktografii, dał uogólnione studium interpretacyjne. Dlatego też m iędzynarodowe echa ekspre­ sjonizmu zrelacjonowano na kilku stronicach. Warto tu może wskazać, że w czę­ ści „polskiej”, wypełnionej w trzech czwartych przez Alaina van Crugtena tekstem o W itkacym, Hana Jechovâ tylko w jednym zdaniu wspom ina o „Zdroju” i ekspre­ sjonistach poznańskich. Inny fragm ent godny podkreślenia w tej części książki to ten poświęcony literaturze aw angardowej w języku jidisz. Nie jestem przekonany, czy m usiał się akurat znaleźć przy ekspresjonizmie. Nie o to jednak chodzi. Ważne jest bowiem , że odkrywa nieznany w gruncie rzeczy epizod europejskiej awan­ gardy.

K olejny typ pierwszego etapu awangardy to imażyzm: „seria ugrupowań, dość nielicznych — z w yjątkiem Am eryki Łacińskiej — ale o dużym znaczeniu, które zakorzeniły się w trzech domenach językowych, w yraźnie określonych: anglo-am e- rykańskiej, rosyjskiej i hiszpańskiej” (s. 262), a w ięc imażyzm anglo-am erykański

R E C E N Z JE 3 9 3

(Peter Jones, Cheadle Hulme), akmeizm i im ażynizm rosyjski (Nils Ake N ilsson) oraz ultraizm hiszpański i południowoam erykański (Gloria Videla de Rivero). I w tym przypadku każdy z autorów potraktow ał swój tem at dość indywidualnie. I tu fakty historyczne idą o lepsze z syntetyczną ich interpretacją. Wyróżnić trze­ ba w artościow y tekst Ake Nilssona, który rysuje p o e t y k ę Rosjan w sposób w ysoce klarow ny i uporządkowany, pamiętając zaw sze o rodzimym dla im ażyni- stów i akm eistów literackim otoczeniu.

Przyznam, iż nie bez ciekawości czytałem „konkluzję” redakcji, sądząc, że w niej znajdę m otywacje łączenia w jeden typ tak różnych, jak się zdaje, zja­ wisk. Jeśli chodzi o imażyzm i imażynizm, to jest tu przynajmniej podobieństwo nazwy. Ale ultraizm? Redaktorzy spodziewali się takich w ątpliw ości, bo oto w spo­ mnianą „konkluzję” poprzedza uzupełniające studium porównawcze: L ’Ultraïsme et

imagism e anglo-saxon. Brak w nim jednak przekonujących argumentów. W spólno­

ta cech, którą owo studium w ysuw a na plan pierwszy, jest w łaściw a i innym kierunkom awangardy. Zresztą sami autorzy przyznają w końcu, że ultraizm hiszpański, a zwłaszcza jego następstwa w Am eryce Południow ej, w ydają się kon- glom eracją różnych i w ielorodnych tendencji awangardy europejskiej (a w ięc nie tylko imażyzmu) oraz w pływ ów rodzimych (zob. s. 304). Ultraizm w sw oim począt­ kow ym stadium , a także i później, rozumiano w Hiszpanii i za oceanem jako w gruncie rzeczy synonim „nowej sztuki” w ogóle czy „awangardy” w ogóle. A akmeizm i imażynizm? Oba te nurty były tak silnie zakorzenione w rodzim ych kontekstach (przeszłych i współczesnych), tak czułe na ówczesne ew olucje rosyj­ skiej aw angardy, tak z nią związane, że o ich filiacjach z tendencjam i europejski­ mi można m ówić tylko wtedy, jeśli i akmeizm, i im ażynizm potraktuje się jako

nieoddzielny elem ent awangardy rosyjskiej. Paralele ponad tym interm edialnym układem awangardy rosyjskiej muszą zatem w ydać się wtórne i drugorzędne.

Choć w tom ie 2 na zasadzie rozbudowanego uzupełnienia m ówi się o relacjach m iędzy literaturą awangardową a „innymi sztukami, m yślą naukową i techniką”, to cała książka ogarnia przede w szystkim zjawiska literackie. Z jednym wyjątkiem : zanim autorzy zamkną pierwszy etap awangardy om ówieniem typu dadaistycz­ nego, wprowadzają rozdział zatytułow any L’Influence cubiste (Paul Hadermann), w którym mowa zarówno o personalnych kontaktach m alarzy-kubistów i poetów , jak i o „świadomości analogii” między oboma polami twórczości artystycznej. Pra­ w ie nic poza tym. Hadermann posługuje się etykietką „kubizm literacki” (jej zw od­ nicze treści podkreślali np. P. Bergman i M. D écau d in 6) zgodnie z najbardziej roz­ powszechnionym i interpretacjam i krytyki, wskazującej niem al wyłącznie na histo­ rię w zajem nych kontaktów (grupy, wspólne inicjatyw y w ydawnicze, czasopism a, opinie o w ystaw ach form ułowane przez poetów, etc.). A przecież istnieją próby, tu nie uwzględnione (myślę np. o pracach M. Grygara i K. P om orsk ieje), w yjścia poza faktografię, próby konstruowania swoistej homologii struktur dzieł kubistycz- nych i struktur poetyckich.

Opis typu dadaistycznego autorzy rozpoczynają od jego refleksów now ojor­ skich (to niejakie novum w stosunku do dotychczasowych ujęć historycznych), do­ piero potem wracają do kontekstów kultury niem ieckiej, następnie francuskiej, 5 P. B e r g m a n , „Modernolatria” et „Sim ultaneità”. Uppsala 1962. — M. D é ­ c a u d i n , La Crise des valeurs symbolistes. Toulouse 1960.

e M. G r y g a r, K u b izm w poezii russkogo i czeszskogo awangarda. W zbiorze:

Structure of T exts and Semiotics of Culture. The Hague 1973. — K. P o m o r s k a , Tieorieticzeskije w zgliady russkich futuristow. „Annali d ell’ Istituto Universitario·

O rientale”, Sezione Slava, t. 10 (1967). — Zob. też H. P u s t k o w s k i , Poezja

kubistyczna. „Zeszyty N aukowe U niwersytetu Łódzkiego”, Nauki H um anistyczne,

aby zamknąć rozdział prezentacją ech dadaizmu w pozostałych literaturach, ech zresztą bez większych konsekw encji. Poza w łaściw ym i sobie centram i dadaizm czy niektóre jego cechy pojaw iły się w Europie w programowych związkach z k ie ­ runkam i asym ilow anym i wyraźniej — z futuryzm em i ekspresjonizmem .

Druga fala awangardy w latach dwudziestych zdominowana została przez su r­ realizm . Potwierdza to także układ i objętość tekstów pośw ięconych tem u k ierun­ kow i. Nie sposób ich wszystkich omówić. Autorzy odstąpili także od przyjętego w poprzednich częściach książki porządku opisu. Rozdział o surrealizm ie fran ­ cuskim (Anna Balakian) rozpoczyna się od definicji sam ego terminu, przedstawia historię, prezentuje uwarunkowania polityczne, rozważa oddzielnie poezję, oddziel­ n ie teatr oraz powieść, rekonstruuje krąg tem atów i problem ów surrealizm owi w łaściw ych. Dalej idą podrozdziały o europejskiej i pozaeuropejskiej karierze tego kierunku, który przekroczył granice aw angardy historycznej i jeszcze w latach po drugiej w ojnie światow ej inspirow ał wyobraźnię artystyczną w w ielu krajach Europy i poza nią.

Warto w tym m iejscu podzielić się jedną czytelniczą w ątpliw ością. Narastała ona zresztą już w cześniej. Bo oto podstaw owy punkt w yjścia do kom paratystycz- nego ujęcia awangard europejskich zakładał, że obraz literatur narodowych X X w. m a być m ożliwie najpełniejszy. Tzn. że ma obejm ować to, co w każdej z tych literatur było ważne, oryginalne i znaczące — w ówczas i w późniejszych konsek­ wencjach. Należało tu skonstruować taką siatkę typologiczną, przy pomocy której udałoby się ogarnąć ową w ielość ówczesnych zjaw isk literackich, niczego — co uznano za awangardowe — nie zgubić i niczego nie pominąć (stąd im ponujące w książce bogactwo faktów , dat, nazw isk, grup literackich i „izm ów”).

Owa siatka — jak już w spom niałem — została stworzona w w yniku konfron­ tacji założeń diachronicznych i synchronicznych. Inaczej mówiąc: redaktorzy i auto­ rzy chcieli przedstawić w ielość a w a n g a r d i jednorodność a w a n g a r d y . Nie zaw sze to było m ożliwe, a to przede w szystkim dlatego, iż podział na „typy” usta­ lono w edług historycznych „kierunków podstaw ow ych”. Przy ich pomocy nie spo­ sób jednak opisać w szystkich w ażnych zjaw isk literackich. U waga ta dotyczy np. grupy OBERIU, ciekaw ie przedstawionej przez Aleksandara Flakera, która histo­ rycznie mieści się w przedziale czasow ym „drugiej fa li”, ale nie daje się bezkoli­ zyjnie wkom ponować w typ surrealistyczny (a tak uczynili redaktorzy). To samo dotyczy literatury polskiej lat dwudziestych: Andrzej Lam, autor zracjonalizowa­ nego tekstu na ten temat, chcąc uzasadnić miejsce, które przeznaczyli mu na opis Aw angardy krakowskiej redaktorzy, m usiał zacząć od definicji sam ego pojęcia surrealizm u. Pisze w ięc, iż termin ten pojawia się w trzech różnych znaczeniach. Po pierwsze, nazywa grupę francuskich fundatorów kierunku, jej ew olucję, później­ sze transformacje i w ew nętrzne polaryzacje. Po drugie, nazwę tę odnieść można do tych artystów europejskich, którzy podjęli w w yraźny sposób konstytutywne zasady kierunku. I po trzecie w reszcie, w najszerszym rozumieniu, pojęcie to może oznaczać te fenom eny artystyczne, w których zależności od surrealizm u wydają się prawdopodobne, pojawiają się okazjonalnie lub w form ie niekoherentnych śladów. Wynika z tego zatem, że jeśli Lam godzi się na um iejscow ienie krakow­ skiej Awangardy w typie surrealistycznym , to tylko w tedy, gdy przyjmie się to trzecie rozumienie.

Nierzadko w całym tomie jest i tak, iż drobny epizod, jakiś w tórny fakt historyczny, jeśli sugeruje w ięzi z „kierunkiem podstaw ow ym ”, w ystarczy, aby aw angardę danej literatury narodowej w idzieć w obszarze takiego bądź innego typu. Tak w ięc żeby pominąć już inne przykłady, o awangardzie rum uńskiej pisze się m.in. w rozdziale Le Dadaïsme, choć autor (Ion Pop) stwierdza wręcz: „jednak żaden ruch dada w Rumunii się nie rozw inął” (s. 379), i przechodzi do opisu tego, co w tamtejszej literaturze m iało faktyczne znaczenie.

R E C E N Z J E

395

Zgłoszone wyżej w ątpliw ości dotyczą i kolejnych części opisu awangard. Po w ielu tekstach przedstawiających typ konstruktyw istyczny, przede wszystkim w li­ teraturze rosyjskiej oraz w Holandii, Niem czech, Polsce (tu, w ujęciu van Crugte- na, przykładem jest znowu Awangarda krakowska), Rumunii i na Węgrzech, w „konkluzji” stwierdza się m.in.: „niew łaściw ym byłoby upierać się, że kon­ struktyw izm w yw arł głęboki w pływ na literaturę” (s. 558). A le mimo to taki typ wyodrębniono. Pominięto natom iast całkow icie nurt tzw. literatury proletariackiej, kierunek „proletkultow ski”, który biorąc pod uwagę jego w łaściw ości konstytu­ tyw n e, programowe i strategiczno-literackie, zdaje się być nieodłącznym elem entem europejskich awangard. Nie ma tu m iejsca na pełniejszą argumentację. W ystarczy powiedzieć, że skrystalizow ane w kontekstach awangardy rosyjskiej tendencje „li­ teratury proletariackiej”, „kultury proletariackiej”, podobnie jak inne, zbuntowane w obec tradycji, postulujące „nową sztukę” dla „nowego odbiorcy”, oddziaływ ały inspirująco na św iatopoglądowe i estetyczne kształty awangardowych ruchów w Czechosłowacji, Bułgarii i Polsce, na Węgrzech i w Niemczech. Nie przeszły nie zauważone i w innych krajach. Gdy nie w eźm iem y tego nurtu pod uwagę w obszarze form acji awangardowej, to powinniśm y odpowiedzieć na pytanie, czym w istocie b yły takie grupy (i ich programy), jak Kuźnica, Mołodaja Gwardija, Oktiabr, P ieriew ał (w literaturze rosyjskiej), ośrodek w iedeński z G. Groszem, R. Leonhardtem i L. Rubinerem, teatr Piscatora, dyskusje w awangardowych cza­ sopism ach C zechosłowacji (aktywna w nich rola np. Devëtsilu), francuska grupa AEAR oraz grupa H. P oulaille’a. Przy okazji rodzi się pytanie bardziej ogólne: jak przebiegają granice synchroniczne aw angardy, granice ideologiczne czy este­ tyczne, jaka jest skala w eryfikacji awangardyzmu, co jest jeszcze aw angardow e, a co nie.

Kończą tom 1 rozdziały autorstwa Miklósa Szabolcsiego, zasługujące na szcze­ gólniejszą uw agę choćby dlatego, iż podejmują zagadnienia nieczęsto eksponowane: a w ięc po pierwsze — „odpływu” awangardy w latach 1930— 1960, jego przyczyn i uwarunkowań, oraz po drugie — krystalizowania się nowych tendencji, n azy­

wanych neoawangardą, jej różnych programów, teorii estetycznych i zw iązków z aw angardą historyczną.

Tom 2 poświęcono teorii awangard. Na czoło w ysuw ają się w nim dwa zw ła­ szcza rozdziały. W rozdziale 1 Adrian Marino, porzucając jak gdyby przyjęte do­ tąd typologie i historyczne siatki, rekonstruuje tendencje estetyczne aw angardy w dwu układach: „postawy negatyw ne” — „postawy pozytyw ne”. Mówi w ięc o duchu antytradycjonalistycznym , o buncie, o nihilizm ie i ekstremizm ach, aby przeciwstaw ić im „pochwałę now ości”, „obsesję przyszłością”, eksperymentalizm , wolność, ducha zabawy, autonomiczność i „powrót do źródeł”. Tę rekonstrukcję, opartą przede w szystkim na wypowiedziach programowych, zamyka opisem „po­ laryzacji podstaw ow ych” („polarités fondamentales”) sztuki awangardowej. Owe opozycyjne bieguny tworzą pary przeciwstawnych cech: afirm acja—negacja, de­

strukcja—konstrukcja, stare—nowe, przeszłość—teraźniejszość—przyszłość, trady­

cja—innowacja, subiektyw ne—obiektywne, życie— śmierć, sztuka—życie, narodo­ w e—ponadnarodowe. Taka zabsolutyzowana synchronia, choć prawdziwie zadziwia w nikliw ością światopoglądowych, a przede w szystkim estetycznych analiz progra­ m ów i m anifestów , to jednak zaciera procesualny tok ew olucji awangardy, stabi­ lizuje ją i unieruchamia. Podstawowa, moim zdaniem, w łaściw ość awangardy to to, że znajduje się ona stale jakby in statu nascendi (nasilona i determ inowana zewsząd dążność do form ułowania i przeform ułowywania programów). Tej proce- sualności nie zaprezentował tom 1, segm entując awangardę na „typy” (kaw ałku­ jąc przy tym dość dowolnie pojedyncze literatury narodowe) i tylko pośrednio (w konkluzjach) eksponując ew olucyjne zależności m iędzy nimi. Dało to w prawdzie

obraz rzeczywiście rozległy, ale statyczny i zniekształcający m utacje i transform a­ cje awangardy europejskiej.

Rozdział kolejny przedstawia „gatunki i techniki literack ie”. Autor podrozdzia­ łu o poezji, Fernand Verhesen, podobnie jak i poprzednio Marino, traktuje aw an ­ gardę historyczną i neoawangardę al pari: od Stephane’a Mallarmégo do Jacques’a Roubauda, wskazując na następujące ich w łaściw ości „techniczne”: vers-libryzm (kilkadziesiąt linijek, w których autor zamyka tę sprawę, jest dalece niew ystarcza­ jące — vers-libre dla poetyk awangardowych, sform ułowanych i im m anentnych był zagadnieniem szczególnie ważnym), zależność m iędzy przestrzenią poetycką, rytm em i słowem, mobilność, rozchwianie składni, obrazu i typografii, m om en- talność, dekonstrukcja, otwartość i rozumienie funkcji „pustego m iejsca”, n ied o- kończoność, nieciągłość, nieodwracalność. Dalej om awia takie form uły poetyckie, jak „obrazy-poem aty”, poezję konkretną, spacjalną, fonetyczną i kinetyczną, per- m utacyjną i potencjalną, form uły, które ukształtow ała współczesna neoawangarda. W tym rozdziale także Marino przedstawia w łaściw ości m anifestu literackiego awangardy (raczej opis niż chęć odnalezienia struktury gatunkowej), o „teatrze w yzw olonym od literatury” piszą Gilbert Debusscher, Jacques De Decker i A lain van Crugten, a o powieści — Michel Dupuis (tu głów nie o „nouveau rom an ”). D a­ lej następuje podrozdział zatytułow any A vant-garde et rhétoriques, przygotow any przez grupę ,,μ” z Liège, który brzmi dosyć w yjątkowo na tle stosowanych w obu tomach metod analitycznych. N ależy go czytać — jak sądzę — tyleż jako opis określonego zagadnienia współczesnej awangardy, co jako prezentacje (może przede wszystkim ?) wyraźnie skodyfikowanej m etody literaturoznawczego poznania.

Pom inę już w tym porządku recenzji rozdział kolejny, zatytułowany: Les R e ­

lations entre les avant-gardes littéraires et les autres arts, la pensée scientifique et la technique, o którym uprzednio wspom niałem , a który powtarza chronologię

poszczególnych kierunków awangardy, tym razem odnosząc je do kontekstu arty­ stycznego i cywilizacyjnego epoki.

Zanim autorzy przedstawią kończący książkę rozdział Les Avant-gardes face

à la critique (recepcja i znaczenie historyczne), ujm ują ją jeszcze w perspektywach

socjologicznych. Chciałbym zwrócić uwagę na tę część książki tym mocniej, że mimo w ielu prac socjologicznych czy socjologizujących temat zewnętrznych u w a­ runkowań awangardy wciąż czeka na w łaściw e i pełne ośw ietlenie. I tak Marino, nawiązując do swojego rozdziału o postawach negatywnych i pozytywnych aw an­ gardy, analizuje jej „cykle” — „wewnętrzny” i „społeczny”. Cykl w ew nętrzny aw an ­ gardy — pisze — to proces, w którym „orientacje negatywne i pozytywne pow ta­ rzają się w szystkie w serii inw ariantów i według form uł teoretycznych zasadniczo identycznych” (s. 1043) i który łączy się z cyklem społecznym. Tu autor omawia trzy aspekty „osw ajania” sztuki awangardowej przez establishment, ponownego jej powrotu, poddania się zewnętrznem u porządkowi społecznemu: aspekt kom er- cjalizacyjny — awangarda przekształca się w towar rynkowy i zostaje przez m e­ chanizm y rynku zdeterm inowana; aspekt kulturowy — awangarda w efekcie staje się integralną częścią kultury oficjalnej; aspekt ideologiczny — społeczeństwa ak­ ceptują rewolucyjne treści awangardy, godzą się z jej insurekcyjnym esprit, przy­ stosowując go do swoich struktur.

Jacques Leenhardt rozważa z kolei problem uznawany w socjologii sztuki awangardowej za podstawowy, a dotyczący przemian wewnętrznej równowagi w łaściw ej sferze w ytw orów estetycznych. Zapytuje: „dlaczego istniejąca równo­ waga została zburzona i pod presją jakiego typu sił? jakie elem enty tę rów no­ wagę w ew nętrzną tworzyły, a na jakich innych, ewentualnie, próbowano tworzyć nową rów now agę?” (s. 1059).

Saùl Yurkievich analizuje sytuację literatury latynoam erykańskiej w katego­ riach zewnętrznych uwarunkowań procesu historycznoliterackiego. Przemiany tej

R E C E N Z J E

397

literatury m anifestują się w czterech w yraźnych etapach przełam ywania wzorów przeszłości i zrywania z tradycją, które konstytuują: romantyzm, modernizm, P ierw ­ sza A wangarda i Druga Awangarda (po drugiej w ojnie). „Podczas gdy romantyzm rozpoczyna się w A meryce Łacińskiej dwadzieścia lat później niż w Europie, m odernizm nadrabia te opóźnienia, Pierwsza Awangarda jest już współczesna fran­ cuskiej, a Druga pojawia się jako niezależna i sam odzielna m anifestacja w kon­ tek ście św iatow ym ” (s. 1072). Można ocenić, że to ostatnie studium jest sw oistym podsum owaniem — z perspektywy socjologicznej — tych faktów historycznych i programowych, jakie z obszaru awangardy latynoam erykańskiej przedstawiono w tom ie 1. W ynikałoby z tego w ięc, że tamta zaoceaniczna awangarda, opisywana uprzednio w zestawieniu z „typam i” europejskim i, ma jednak cechy sobie w łaści­ w e, na tyle różne, że jej ewolucja w ym usiła specjalne interpretacyjne podsumo­ w anie? Dla recenzenta jest to jeszcze jeden argument potwierdzający wrażenie, iż stosow ana w książce typologia posiada precyzacyjne luki.

Schémas pour l’avant-garde, podrozdział autorstwa Roberta Estivalsa, w yróż­

nia się — podobnie jak ten przedstawiony przez grupę ,,μ” — swoistością przyję­ tej m etodologii. Socjologię awangardy uznaje autor za część socjologii kultury i socjologii świadomości. Wyróżnia tu następujące, podstaw owe m etody analizy: socjologiczną metodę retrospektywną, metodę historyczną i badania psychosocjolo- giczne. Zaprezentowane przez siebie „schem aty” awangardy w ypełnia analitycznym i hasłam i, które czytelnik musi sam poszerzać o fakty i w iedzę o nich, w yniesione z lektury obu woluminów.

Zamyka je 30-stronicowa bibliografia opracowana przez kilkunastu autorów z 8 krajów, która, choć „niekompletna i arbitralna” — co powiedziano w krótkim do niej w stęp ie — jest jeszcze jedną wartością recenzowanej książki. Zamknięta w zasadzie na r. 1979, ułożona w edług działów (ogólna problem atyka awangardy, futuryzm, ekspresjonizm, imażyzm, dadaizm, surrealizm, konstruktywizm , neoaw an- garda, gatunki i techniki literackie, literatura i sztuka, literatura i nauka oraz technika, socjologia i polityka, różne), stanow i najpełniejsze opracowanie biblio­ graficzne awangardy, jakie dotąd powstało. Można by zgłaszać pretensje o różne opuszczenia, o niew łaściw ą klasyfikację poszczególnych tytułów , o to, że literatu ­ roznaw stwo jednych obszarów językow ych zostało potraktowane mniej w nikliw ie, a innych bardziej (tę uwagę dałoby się rozciągnąć na całość obu tomów i dysku­ tow ać proporcje między poszczególnymi literaturam i w ogólnym obrazie aw angar­ dy), ale zastrzeżenia te nie obniżają wysokiej oceny tego bibliograficznego efektu. Podkreślałem zasługi autorów tej książki. Na koniec trzeba powiedzieć wprost: to, że ta mozaika rozmaitych postaw badawczych, różnych podejść analitycznych i różnych często metod, nałożona na mozaikę — czy, jak powiedziałem , palim p­ sest — literackich awangard, nie jest obrazem czysto „abstrakcyjnym ”, ale obra­ zem „realistycznym ”, stanowi godne podkreślenia osiągnięcie zespołu redakcyjnego z Centre d’Études des A vant-gardes Littéraires z U niversité Libre w Brukseli, k ie­ rowanego przez profesora Jeana W eisgerbera. Zespół ten dokonał montażu poszcze­ gólnych cząstek, zw iązał je (we wstępach i „konkluzjach”) typologizującym sp oi­ wem, ale jeszcze wcześniej m usiał ustalić koncepcję całości, podjąć dyskusję z autorami, itd., itd. Co nie znaczy, że w szystkie te zabiegi są do bezdyskusyjnego zaakceptowania. Próbowałem o tym pisać w yżej. Z różnymi — przyznaję — efek ­ tami. Czy jest jednak m ożliwe zaprezentować w recenzji ponad 1000-stronicową książkę, przedstawić jej bogactwo, a jednocześnie ustosunkować się do tych w n io ­ sków, które domagałyby się polemiki? Tym bardziej iż znakomitą większość studiów wypełniających oba tomy należałoby — chcąc być w zgodzie z czytelniczym su­ m ieniem — omówić oddzielnie.