"Labour conditions in Florence around 1400 : theory, policy and reality", Raymond de Roover, London 1968 : [recenzja]

336

blem ów można by jeszcze pomnożyć. N ie o to jednak idzie. Ważniejszą sprawą jest ocena generalna tego co otrzym aliśmy. Autorzy nie sform ułowali ogólnej oceny polskiego dokumentu i kancelarii w średniowieczu, a szkoda, bo m etody przez nich zastosow ane (zwłaszcza przez M. B ielińską i A. Gąsiorowskiego) do tego upow aż­

niały. Liczne ich opinie zostały rozrzucone w trakcie w yw odów szczegółowych.

Inne pozostawiono refleksji i dociekliwości odbiorcy. W m inim alnym jedynie stop­

niu w ykorzystyw ać można dla kom paratystyki uwagi o kancelariach obcych.

Seria m onografii o naukach pomocniczych historii, w rozum ieniu jej redak­

tora służyć m iała pogłębienia! erudycyjnej krytyki źródeł. Rozważając rzecz z tego punktu w idzenia uzyskaliśm y lepsze rozeznanie w szeregu podstawowych proble­

m ów dyplomatyki; to jednak nie znaczy, że osiągnięty został stan, który m ógłby w pełni zadowolić. Rozszerzyliśm y również w sposób zasadniczy znajomość kan ­ celarii dzielnicowych, a także niektórych urzędów stanowych. Obawiam się jednak, że zarysow anie dziejów ‘kancelarii kościelnej, a w pew nym stopniu także m iej­

skiej, może źle oddziałać na przyszłe badania. Nie w e w szystkich także przypad­

kach, rów nież w zakresie kancelarii dzielnicowej, otrzymaliśm y dzieło przydatne na codzień, dzieło podręczne, o charakterze erudycyjnego vadem ecum , gdyż charak­

teryzuje je raczej analityczne niż syntetyczne ujęcie niektórych tylko problemów.

Co zaś najważniejsze, dzieło to powtarza często twierdzenia już zakw estionow ane w historiografii, bez próby nie tylko przedłożenia nowych argum entów czy kontr­

argum entów, ale n aw et zasygnalizow ania sporności sprawy.

N adal zatem będziem y dysponowali zarysem dyplom atyki polskiej nader poży­

tecznym, ale przecież nie zaspakajającym istniejących potrzeb. Przyczyna zaś tego stanu rzeczy leży w tym, że autorzy programowo założyli jedynie wykorzystanie stanu badań, a zatem postąpili tak, jak nie postąpiono w żadnym z dotychczas w ydanych podręczników w tej serii.

Na koniec sprawa nader przykra — niezw ykle niski nakład wydania (570 + 90 egzemplarzy). Dzięki temu książka stała się niem al bestellerem , ale jakiego rzędu straty poniósł wydawca, w zględnie zleceniodaw ca (PAN), tego nie w iem y. P rzy­

pomnijmy, że w trudniejszych warunkach zarys K. M aleczyńskiego wydano jed­

nak w 1000 egzemplarzy, zaś poprzednie tomy tejże serii (jak wiadom o w yczer­

pane) ukazały się w nakładach 3d. 30, 3200 i dwukrotnie 2250. Myślę, że w ydarze­

n ie to nie domaga się komentarza.

Józef Szymański

Raymond de R o o v e r, Labour Conditions in Florence arounđ 1400: Theory, Policy and Reality, „Florentine Studies. Politics and Society in R enaissance Florence” ed. by N. R u b i n s t e i n , Faber and Faber, London 1'968, s. 277—ЗІІЗ.

Problem em dużej w agi w dociekaniach historycznych jest badanie w pływ u założeń teoretycznych na przebieg wydarzeń i zjawisk. W ostatnich czasach pro­

blem atyka ta jest coraz częściej podejmowana przez historyków. Taki w łaśnie charakter nosi wydana w 1968 r. w zbiorze „Florentine Studies” n iew ielka rozpra­

w a w ybitnego znaw cy dziejów średniowiecza, Raymonda d e R o o v e r a .

Autor porównuje w niej warunki pracy w e florenckim przem yśle tekstylnym z ekonom icznym i teoriam i filozofów i prawników oraz oficjalną polityką władz cechow ych i m iejskich. Szukanie związków m iędzy filozofią i religią a rzeczyw i­

stością gospodarczą nie jest nowością (np. R. T a w n e y, „Religia a rozwój kapi­

talizm u”). N owością jest posłużenie się konkretnym przykładem Florencji do grun­

townej analizy wspom nianego problemu. Bazę źródłową sugeruje częściowo już sam tytuł pracy. Autor w ykorzystał w niej pism a filozofów średniow iecznych:

R E C E N Z J E

337

Langensteina, Dunsa Szkota, A lberta W ielkiego, św. Tomasza, św. Antonina z F lo ­ rencji i św. Bernardyna ze Sieny.

Problem atykę polityki i rzeczywistości, de Roover oparł głów nie na źródłach typu norm atywnego: statutach m iejskich, statutach arti della bana, Calimala і Seta, statutach podesty i capitano del popolo. W ykorzystał rów nież księgi ra­

chunków dómu handlowego Francesco Datini, nowoodkryte księgi banku Medici i kilku innym firm , a także kronikę Villaniego i historię Florencji Guicciardi- niego.

Praca podzielona jest na trzy części, om awiające kolejno teorie ekonomiczne, politykę władz m iejskich i cechowych oraz stan faktyczny w arunków pracy. R oz­

patrując teorie ekonomiczne de Roover zwraca uwagę przede w szystkim na spra­

w y cen, płacy i monopolu. W dziedzinie tej rozróżnia on trzy różne szkoły. P ierw ­ szą z nich reprezentują poglądy Henryka von Langensteina, który uważał, że indyw idualny producent ma prawo do sam odzielnego ustalenia ceny, biorąc pod uw agę „ile m usi zażądać, aby utrzym ać sw oje stanow isko oraz żyć stosow nie do niego, przy spraw iedliwej ocenie kosztów i pracy”. Według doktryny Dunsa Szkota czynnikiem decydującym o wysokości ceny powinny być koszty produkcji, w dru­

giej kolejności konieczność utrzym ania się stosow nie do stanu. Za najbardziej r e ­ prezentatyw ne dla filozofii średniow iecznej i akceptowane przez większość schola­

styków uważa de Roover poglądy Alberta W ielkiego i Tomasza z Akwinu.

G łosili oni, że cena towaru powinna być ustalana przez społeczeństwo, a nie przez jednostkę — producenta. Ceny, jakkolw iek wahają się zależnie od zm ie­

niających się sytuacji na rozm aitych rynkach, powinny odpowiadać pracy i kosz­

tom producenta jako najw łaściw szej podstaw ie określenia ich przez opinię ogółu.

Ponadto jednym' z elem entów determ inujących spraw iedliwą cenę powinna być konkurencja. Sam e zaś ceny m uszą być jednakowe dla każdego, dla bogacza i dla biedaka. Można w ięc powiedzieć, w nioskuje de Roover, że scholastycy b yli pre­

kursoram i laissez-faire’yzmu gospodarczego, a przeciwnikam i monopolizmu. P o tę­

pienie monopoli w yszło spod pióra św. Bernardyna ze Sieny, który określał je jako oszukańcze i zgubne. Potępiał je rów nież Antonin z Florencji, nazyw ając wrogam i powszechnego dobrobytu. Nie pozostawali w tyle juryści, m.in. Baldus degli Ubaldi w ystępow ał przeciwko monopolom jako konspiracjom szkodzącym interesow i publicznemu. Jednym z aspektów spraw iedliwej oceny był w pojęciu filozofów spraw iedliw y zarobek. Określenie jego w ysokości powinno się odbywać tak samo jak określenie każdej ceny, tj. przez uznanie społeczne. Pow inien on być dostateczny i wystarczający na utrzym anie rodziny.

Zróżnicowanie zarobków uw ażali scholastycy za naturalne w zależności od k w alifikacji potrzebnych do w ykonyw ania danego zawodu. Zdobycie k w alifikacji bowiem w ym aga czasu i uciążliwego terminowania. W szystkim tym filozoficznym teoriom brakowało jednego — recepty na praktyczne zastosowanie. N ie pozo­

staw ały one jednak zam knięte w uczonych traktatach. U żyw ane były świadom ie, bądź nieświadom ie, dla uzasadnienia prawodawstw a m iejskiego, lub moralnego uspraw iedliw ienia polityki. Tym w łaśnie problemom poświęcona jest druga część szkicu de Roovera. Szczególnie użyteczne dla w ładz m iejskich i cechowych były poglądy autorytetów filozoficznych na kw estie monopolu. Podstaw ow e akty p raw ­ ne Republiki Florenckiej rozciągały zakaz monopolu na w szystkie dziedziny życia gospodarczego. Punktem w yjścia były tu ordonanse z 1293 r. określające m o­

nopol jako spisek przeciw wolności. U znaw ały za niew ażne w szelkie związki m o­

nopolowe, um owy ustne lub pisem ne dokonane przez cechy, ich priorów lub człon­

ków. Zostało to powtórzone w ordonansach z 1295 r. i stało się jedną z podstaw polityki m iejskiej.

Przestrzeganie konkurencyjności cen egzekw owane było przez w ładze flo ­ renckie przede w szystkim w stosunku do sprzedawców artykułów żywnościowych

338

(piekarzy, rzeźników), należących do cechów młodszych, nie posiadających prawie żadnych w pływ ów . Utrzym anie niskich cen tych artykułów zabezpieczało przed w ybucham i niezadow olenia ze strony plebsu, co było szczególnie ważne w okresach głodów czy wojen.

U staw odaw stw o antym onopolow e w ykorzystyw ane było w jeszcze jednym przypadku: zakazywano robotnikom organizowania się w bractwa i związki. W ła­

dze surowo karały łam anie tych przepisów. N ie ma natom iast przykładu, aby ban­

kierzy czy w ielcy przedsiębiorcy b yli prześladowani za sw e m onopolistyczne prakty­

ki. De Roover w nioskuje w ięc, że doktryny ekonomiczne były w ykorzystyw ane przez w yższe w arstw y społeczeństw a florenckiego w ich w łasnym interesie.

W trzeciej części pracy autor poddaje analizie stosunki i warunki pracy pa­

n ujące w rzem iośle tekstylnym . Ciekawe są rozważania na tem at znaczenia go­

spodarczego i pozycji społecznej sukienników w e Florencji. Ze w zględu na w olny obieg kapitału zainw estow anego w produkcję, trwającą około pół roku, w ielkie fortuny pow staw ały nie w produkcji lecz w bankowości i w ielkim handlu. Typowy kapitał sukiennika w ynosił, jak podaje de Roover, 4000 florenów, w pewnej licz­

bie przypadków dochodził do 6000 fl., podczas gdy duża część przedsiębiorców n ie posiadała naw et 2000 fl. Opierając się na pism ach Antonina Florenckiego de Roover przypuszcza, iż w rzem iośle tekstylnym konkurencja była tek ostra, że tylko nieliczne zakłady osiągały duże zyski a w ielka liczba drobnych producentów z trudem utrzym yw ała się powyżej granicy opłacalności. De Roover, podobnie jak inni badacze problemu, za najbardziej w yzyskiw anych przez przedsiębiorców uw aża gręplarzy, farbiarzy i przędzalników. Jednak szczegółowe ustalenie rocz­

nego zarobku robotnika sukienniczego i jego standardu życiowego jest w edług auto­

ra bardzo trudne, poniew aż nie stosowano płac dniówkowych i nie znamy siły nabywczej pieniądza.

Autor analizuje ponadto forróy w yzysku pracow ników a w ich kontekście żą­

dania i reform y ciompich, z której to analizy wynika, że dotychczasowa literatura przeceniała ich rewolucyjność, gdyż domagali się oni tylko poszerzenia prawa zrzeszania się i ścisłego przestrzegania praw i przepisów w ramach istniejącego porządku.

Podstaw ow e w nioski w ynikające z pracy de Roovera zamknąć można w stw ier­

dzeniu, iż w ładze i cechy Florencji prowadziły politykę gospodarczą w oparciu 0 w spółczesne doktryny ekonomiczne, które w praktycznym zastosowaniu in ter­

pretow ane były po m yśli popolo grasso, często w brew intencjom autorów tych teorii. Jednak w yw odu tego autor nie przeprowadził konsekw entnie. Więcej uwagi p ośw ięcił przedstaw ieniu teorii i praktyki niż w ykazaniu ich związku. Interesujące byłoby tu zbadanie w jakim stopniu teorie te były św iadom ie wprowadzane w życie 1 m odyfikowane. W intencji autora praca n ie próbuje rozwiązać w ielu proble­

m ów; niektóre tylko sygnalizuje, o innych milczy. M iędzy innym i należałoby chyba zbadać w arunki pracy w innych rzemiosłach, poza najbardziej reprezentantywnym dlla Florencji przem ysłem tekstylnym . Czeka też na w łaściw e opracowanie problem zarobków i stopy życiowej rzem ieślników i najemników.

An drzej Olejarczuk

D[ominique] L a b a r r e d e R a i l l i c o u r t , Histoire des Sapieha (1440—1970). Essai de généalogie, d ’héraldique et d ’iconographie, Paris 1970, s. 134, 20 nlb, 72 plansze.

U genezy powyższej publikacji leży pokrew ieństwo autora z Sapieham i i odzie­

dziczone przez niego resztki zbiorów Wysockiej lin ii tego rodu. Franciszek Ksawery Sapieha (1807—1882) z żoną Ludw iką z Paców i z dziećmi, opuszczając kraj przed