A N N A L E Ś
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. XLVII, 2 SECTIO C 1992
I n s t y t u t B io lo g ii U M C S Z a k ł a d Z o o l o g ii
J a c e k Ł Ę T O W S K I
R yjkow cow ate (Coleoptera, Curculionoidea) zbiorow isk torfow iskow ych i tu rzy co w y ch R oztoczańskiego P a rk u
N arodow ego*
The Weevils (Coleoptera, Curculionoidea) of Peat-Bog and Sedge Communities of the Roztocze National Park
Badania nad zgrupowaniami ryjkowców prowadzono w latach 1986-1988 w zespołach torfowiskowych i turzycowych Roztoczańskiego Parku Narodowego. Dotychczas nadro- dzina ta była przedmiotem badań jakościowych i ilościowych tylko w kilku tego typu zbiorowiskach na obszarze Polesia Lubelskiego (1, 2), Gór Świętokrzyskich (7) i Kotliny Sandomierskiej (8). Celem podjętych badań było ustalenie składu gatunkowego oraz struk
tury fauny ryjkowców występujących w różnych zespołach torfowiskowych i turzycowych, prześledzenia różnic i podobieństw, jakie istnieją między badanymi zespołami na Roztoczu a podobnymi, znanymi z innych regionów Polski.
Materiał do badań zbierano w 4 zespołach: Ledo-Sphagnetum magellanici (Kruglik
— stanowisko K, Majdan Kasztelański — stanowisko M) oraz Caricetum appropmquatae, C. gracilis i Carici-Agrostietum caninae w Krugliku. Szczegółową charakterystykę terenu badań podaje I z d e b s k i i inni (4).
Na wszystkich stanowiskach próby pobierano w ciągu całego sezonu wegetacyjnego (od m aja do października) metodą czerpaka ilościowego. Jedną próbę stanowiła seria 8x25 zagarnięć czerpakiem w porze największej ruchliwości owadów. Liczbę osobni
ków pozyskanych w każdym zespole w przeliczeniu na 25 zagarnięć czerpakiem podano w tab. 1.
Do analizy m ateriału użyto dwu wskaźników biocenotycznych: dominacji osobniczej i gęstości względnej (6). Biorąc pod uwagę pierwszy z nich w zebranym materiale wyodręb
niono 4 klasy liczebności. Szczegółowej analizie poddano wyłącznie klasę eudominantów.
Udział ich w zasiedleniu badanych zespołów był wyższy niż 10%. Określono również pre
ferencje środowiskowe gatunków, fagizm, plastyczność ekologiczną oraz udział elementów
* Praca częściowo subsydiowana z tem atu CPBP 04.06. przez Instytut Zoologii PAN
w Warszawie. Kierownik zadania badawczego 03.03.05 prof. dr hab. Zdzisław Cmoluch.
zoogeograficznych (3). Ocenę podobieństwa jakościowego fauny ryjkowców zasiedlających badane zbiorowiska roślinne oparto na wskaźniku Jaccarda (5). Celem ustalenia stopnia wypełnienia poszczególnych zespołów roślinnych posłużono się liczbą gatunków ze skumu
lowanych prób.
*
Serdecznie dziękuję pracownikom naukowo-technicznym Zakładu Zoologii UMCS za pomoc przy zbieraniu materiałów.
ANALIZA MATERIAŁU
W okresie 3-letnich badań we wszystkich zespołach odłowiono 424 osob
niki ryjkowców. Ze zbioru tego wyodrębniono 61 gatunków (tab. 1). Najwię
cej osobników i gatunków pozyskano w zespole Carici-Agrostietum caninae.
W tym zgrupowaniu osiągnęły one również najwyższą liczebność względną.
Najmniej osobników stwierdzono w zbiorowisku Caricetum gracilis. Tam też odnotowano najniższą gęstość względną. W zespole tym dominowały tu rzyce, stanowiące bazę pokarmową dla pojedynczych gatunków ryjkowców, dlatego też nie preferowały one tego zbiorowiska.
Do najwyższej klasy liczebności (eudominantów) zaliczono 5 gatunków reprezentowanych przez 230 osobników, co stanowi 54,3% wszystkich zebra
nych. Na przykładzie gatunków z tej klasy liczebności starano się prześledzić zmiany struktury dominacji uzależnione od występowania roślin żywiciel- skich i wyodrębnić gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk torfowiskowych i turzycowych (ryc. 1).
Klasę eudominantów reprezentował tylko Apion simile w zespole Carice
tum appropinquatae. Jego rośliną żywicielską jest Populus alba. Larwa żeruje w owocach, powodując ich przerost. Anthonomus phyllocola odławiany był najliczniej w zespole Ledo-Sphagnetum magellanici. Gatunek ten żeruje na drzewach iglastych. W pozostałych zbiorowiskach odławiany był nielicznie lub pojedynczo. Limnobaris pilistriata i Nanophyes marmoratus należą do gatunków wilgociolubnych. Pierwszy z nich preferuje środowiska bardziej wilgotne, dlatego w największej liczbie odławiano go w zespole Ledo-Spha
gnetum magellanici. Stosunkowo licznie pojawił się także w zbiorowisku Ca
rici-Agrostietum caninae, gdzie występowała jego roślina żywicielską — Scir- pus siluaticus. Nanophyes marmoratus dominował w zespołach o mniejszej wilgotności, w których panowały odpowiednie warunki dla rozwoju jego ro
ślin żywicielskich — Lythrum salicaria i L. hyssopifolia. Cionus tuberculosus
odławiany był tylko w 2 zespołach, przy czym w Caricetum appropinquatae
reprezentował klasę eudominantów. Biologicznie związany jest ze Scrophu-
laria nodosa i Limosella aguatica.
Ryjkowcowate (Coleoptera, Curculionoidea). .. 21
_ n
1 2 3 4 5
A p io n s im ile K ir b y
Ryc. 1. Udział elementów najliczniejszych (eudominantów) w faunie badanych zbiorowisk roślinnych (K — Kruglik, M — Majdan Kasztelański);
The proportion of most numerous elements (eudominants) in the fauna of the examined plant communities (K — Kruglik, M — Majdan Kasztelański);
1 — Ledo-Sphagnetum magellanici (K), 2 — Ledo-Sphagnetum magellanici (M), 3 — Caricetum appropinguatae, 4 — Caricetum gracilis, 5 — Carici-Agrostietum caninae
W zebranym materiale wyróżniono 7 elementów ekologicznych (tab. 2).
Najliczniej reprezentowane były gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk łąkowych z rzędu Molinietalia i Arrhenatheretalia. Łącznie stanowiły one ponad 42% odłowionych ryjkowców. Ich gęstość względna wahała się w gra
nicach 0,466-0,789 osobn./pr. W wyżej wymienionym zbiorze gatunków naj
wyższą liczebność osiągały Limnobaris pilistriata, Nanophyes marmoratus, preferujące środowiska bardziej wilgotne, oraz Apion curtirostre, A. fulvi- pes, A. aicinum i Tychius picirostris — żyjące na łąkach o małym stopniu uwilgotnienia.
Formy leśne i zaroślowe odławiane były również licznie. Ich udział pro
centowy, podobnie jak w poprzedniej grupie, wynosił ponad 42%, jednak liczebność ich była wyraźnie niższa (do 0,033 osobn./pr.). Liczny udział tych elementów w badanych zbiorowiskach roślinnych uwarunkowany był zapewne sąsiedztwem zespołów leśnych i zaroślowych. Zbiorowiska torfo
wiskowe i turzycowe zajmowały polany śródleśne lub tworzyły runo, jak
E
hSpec ies c o m p o si ti o n a n d t h e n u m b e r o f wee vi ls g ro u p s o f p e a t- b o g a n d se dg e a ss o c ia ti o n s o f th e R N P
-*-n <n
«O 23 4 4 u , C "S o
1 G
A -M 3
+ +
ID <£>
LO , , o - f - - r o _ o " o ”
c o oo
CM , -H o - r + o
o o
o o c o O l o o o ~ co o ~ o ~
CO
+ + + o
© ~
ej a
3.2 O
taO 3
3
3 4*1
O"1
£2 'b ib
Ł G
>-<
2 CU cu 3
<u en G G G o 43 'W
2 ‘G
>> 2
"o <§
cu^
CU G CS]
CU
44 tn a <u 3 ’ u O u iCU
cu o
CU
3 3>
£ § o o -w 3
G)
a c.
u cu o " 3 SU S cu a , G }
cr> t-h oo T-I . CM eo
O- ' °..
o ' o ' ó '
o
+ + + c o
H~
o '
o o c o o
7— 1 1— I t- T-H
o o o o
o " o ~ o ~ o ~
O T-l t-H CM CD <O o ~ o ~
O r-H o r-H T—C o 1—I CM 1—1 CM CM .—i
o _ o _ o c o o ~ o ~ o ~ o ~ o ' o ~ o ~
+ + + + + + + +
CO
o o '
o
3
§ o
’ §> -
•S
CU - 2 Q O 3 U
~ 3 S s h . 0 . 3 2
. en >>
M >> M ,_Q D ■'- . .
?>«
is S
3 w CU o
3 3 -O
3 - 3 - 5 ~ 3 cu e j * -
o
.a >.
M
-o„
„ _a —
£ . 3 o s
v> en
03 U Ł>C
M O cu cu O ‘o a H c . -G ~3 B 3 3 u
cu a , ...
x; '
O O O C -
o o
bJO CU Q
W
3 3 a u
< > Q o
3 3
"O
3 -
= 2 O l 3 i .
42 42
( C l CO i o co t-~ 0 0 o
G 42
2 «J
O,{\
3
43
CU G CU 3 4 3
3 4 2
O C ,
- 4 o 1 a 3 ,42 a CU 3 a , £2 C
• P O 4 2
£ - b •■£ • Cu C c C c CQ
4*3
>>
3 Q P u C
— £
«3 CU 3
3 2
3 3 3 , CU «5
^ 2 c r j •■
O T-H <?) CO Tt< i o CO t ' CO C l O l O l C l C l C l C l C l C l O l O l
Ryjkowcowate (Coleoptera, Curculionoidea) 23
+
o o c o 1-1
<N
o o
c o c o
T-H 1— ł
o o
+ +
0
2 +
+ + + ++ + + ,0 1 3
CO
co
o o o o
0 0
+
o
o + + + + +
+
+ +0
0
,0 16 ,0 21 +
CT)o 0
0 0
o
H O T^H O
00
0 017-1
co7-1
T f 0 1—1o
O O
o o 00
0 00 ó 0
0 0 0 OOo o o
o
o 00
0 00 ó ó
0 o " 0+ ,0 1 6 ,0 5 0 ,0 3 9
+
,2 6 6
+
cn
O O o 0
+ +
,1 5 8 ,0 1 3
+ +
,0 4 6
+ O
O o 0
- d co
-d
cd
s t - j
- O cd
'■C
" o (U 3 3 o a
3 3
3 i Q
cd cn
t—i
'"7'
' QJo td 43 3>C,
t j •««
h a-o . .,"~q s
O u cc - h u 3
~ 3> £
£ a, o
•h a c
<-> o
Ł-S
>>
co cd Ph
a “ H -S O, 3 o n h
Q
O 3>
C O 2~5
- 3 - < 3
O. Q o U
3 3 , £ " ? . m O n
3 4 m _Q
s*i c4 ■: rej
O x _ ,
“ > '-S £ OJ 3 5 . 2 “ u
§ § » ł s
■ ~ ~c; <o a - h f c - 2 o
«o ^ - 2 a , c i-q
u o 2
<L> .__
-u 1/3
•2 -h u
•2 c
~§ 2 § O
uwj G)
•e» n
U «5 3
a 3 g -S C 2
0 03
-w C£ 3 s - d z— . 0
u g ,
£ ■ ? " C 'c '7~?' 4 5
»> ^ M . g n , u <4 2
oj W fM —
2 u _ £ g
OJ U OJ OJ -£>
" j c 5 £ u
5 ^ § £ 2
° £ g ć S c
3 U. CC O
S , 3 « O
3 4 5
► , O
“ i 3
- r . g
4 4 ^ u
_o a ~a
0 3
v— ✓ «5 Cc
=”. ^ 3 3 s g -s
■ ; ? - s
g>.b 0 G £ c 0
( i 0
cn
u«3 3Z) 0
" 3 l i
~OQJ _3
<c 3 3 O
0) Z----S N
<+-i cd
j ° 5
cu 0 r <-- 2 h-<
£ 3 » 3 . 3 § § c n
4 - 2 o - 2 O , 3 05 u P L 3 S u 0 a , p
<0 ~ 3 0 u
ly n c h a e n u s fa g i (L .) ;z b a p ró b im b e r of s a m p le s
O E^t E -i c/ )
oj G G G tć; tej tę
h c j G G G G ^ G G G G ^ a ;i3 Ź
o c o c o
CM CO
c o c o c o
1O CO 1-
c o CO c o
0 0 cn> 0 1—1 c m
CO CO Tt* - r f
co TP HO <O
tF
I - 0 0 O O 1 - t - t m 10
C l CO l o l o
m
LOLOc o t - 0 0 a>
m l o t o l o
0 <0
O b ja śn ie n ia : H --- -- lic ze bn o ść < 0 ,0 1 . E x p la n a ti o n : H --- -- n u m b e r < 0 .0 1.
Tab. 2. Udział elementów ekologicznych w faunie badanych zbiorowisk roślinnych The proportion of ecological elements in the fauna of the studied plant communities
Cechy Features
Gatunki
Species N % n / %
leśne
forest 16 26,2 0,533 24,3
zaroślowe
shrub 10 16,4 0,221 10,1
Preferencje środowiskowe
łąkowe
meadow 18 29,5 0,466 21,1
Environmental preference
łąk wilgotnych
wet meadow 8 13,1 0,789 36,0
wodne
hydrophilous 1 1,6 0,010 0,5
kserotermofilne
xerothermophilous 3 4,9 0,024 1,1 synantropijne
synantropous 5 8,2 0,147 6,7
Typ
polifagi
polyphagous 7 11,5 0,065 2,9
fagizmu Phagism
oligofagi
olygophagous 44 72,1 1,885 86,1
type monofagi
monophagous 10 16,4 0,240 10,9
Plastyczność
eurytopy
eurytops 31 50,8 0,872 39,8
ekologiczna Ecological
politopy
polytops 20 32,7 0,551 25,2
plasticity stenotopy
stenotops 10 16,4 0,767 35,0
Objaśnienia: N — liczba gatunków, n' — liczebność względna.
Explanation: N — number of species, n ' — relative numerosity.
w przypadku Ledo-Sphagnetum magellanici. W tej kategorii ekologicznej najliczniej zbierano Anthonomus phyllocola, Brachonyx pineti i Apion si- mile.
Gatunek higrofilny, Tanysphyrus lemnae, wystąpił w zespole Caricetum appropinquatae. Odżywia się on roślinami z rodziny Lemnaceae i Araceae, bytującymi głównie w wodach stojących.
Obecność 3 gatunków kserotermicznych, żyjących na roślinach z klasy Festuco-Brometea, była przypadkowa. Występowały nielicznie w zespole Ledo-Sphagnetum magellanici i Caricetum appropinguatae, o bardzo niskiej gęstości: 0,024 osobn./pr.
Formy synantropijne pozyskiwane były we wszystkich typach zbioro
Ryjkowcowate (Coleoptera, Curculionoidea)... 25 wisk, jednak występowały nielicznie (gęstość względna 0,147 osobn./pr., do
minacja 8,2%). Żyją one na różnych gatunkach z rodziny krzyżowych lub złożonych.
Zebrane ryjkowce ze względu na typ fagizmu podzielono na poli-, oligo- i monofagi. Pierwsza grupa obejmowała gatunki żyjące na roślinach nale
żących do różnych rodzin, drugą tworzyły ryjkowce biologicznie związane z roślinami z jednej rodziny, trzecią zaś — z jednym gatunkiem. W bada
nych zespołach najwyższym udziałem procentowym charakteryzowały się ryjkowce oligofagiczne (tab. 2). Pozostałe kategorie troficzne (poli- i mono
fagi) stanowiły 27,9% liczby pozyskanych gatunków o zagęszczeniu od 0,065 do 0,240 osobn./pr.
Wśród ryjkowców odłowionych w zbiorowiskach turzycowych i torfowi
skowych najwyższy udział procentowy i gęstość charakteryzowała gatunki eurytopowe (tab. 2). Grupę stenotopów stanowiło 10 gatunków o dość wyso
kim zagęszczeniu: 0,767 osobn./pr. Były to w większości formy żyjące w zbio
rowiskach bardzo wilgotnych. Wyjątek stanowiła Hyper arator, która żyje na roślinach z rodziny goździkowatych na terenach suchych i piaszczystych.
Zbiór ryjkowców odłowionych w omawianych zbiorowiskach charakte
ryzowała obecność 7 elementów zoogeograficznych, wśród których najwię
cej było form palearktycznych (tab. 3). One też wykazywały największą li-
Tab. 3. Udział elementów zoogeograficznych w faunie badanych zbiorowisk roślinnych The proportion of zoogeographical elements in the fauna of the examined plant commu-
nities L.p.
No.
Element
Element N % n / %
1 Holarktyczny
Holarctic 10 16,4 0,343 15,66
2 Palearktyczny
Palearctic 31 55,7 1,564 71,42
3 Eurosyberokaukaski
Eurosiberiocaucasian 2 3,2 0,026 1,19
4 Eurosyberyjski
Eurosiberian 6 9,8 0,105 4,79
5 Eurokaukaski
Eurocaucasian 1 1,6 0,089 4,06
6 Europejski
European 7 11,5 0,059 2,69
7 Subpontomedyterraneński
Subpontomediterranean 1 1,6 0,004 0,18 Objaśnienia: N — liczba gatunków, n 1 — liczebność.
Explanation: N — number of species, n' — relative numerosity.
czebność, stanowiąc ponad 71% pozyskanych osobników. Z dalszych elemen
tów na uwagę zasługują gatunki holarktyczne, europejskie i eurosyberyjskie.
Łącznie stanowiły one 37,7% zebranych ryjkowców, a ich gęstość wahała się w granicach 0,059-0,343 osobn./pr. Pozostałe 3 elementy zoogeograficzne reprezentowane były nielicznie lub pojedynczo.
Porównanie składu gatunkowego zgrupowań ryjkowców zasiedlających omawiane zbiorowiska za pomocą wskaźnika Jaccarda wykazało, że po
dobieństwo między zbiorowiskami było stosunkowo niskie i kształtowało się w granicach 32,4-51,7% (tab. 4). Największe podobieństwo w skła
dzie fauny stwierdzono pomiędzy zespołami Caricetum gracilis a Carici- -Agrostietum caninae. W tych zbiorowiskach występowało 15 gatunków wspólnych.
Tab. 4. Diagram podobieństwa jakościowego fauny ryjkowców badanych zbiorowisk Diagram of qualitative similarity of the weevil fauna in the studied communities Zespoły
roślinne Plant associations
Ledo-Sphagnetum magellanici
Caricetum app rop inąuatae
Caricetum gracilis
Carici- - Agrostietum
caninae stan. K
Site K
stan. M Site M Ledo-Sphagnetum
magellanici st. K 100 Ledo-Sphagnetum
magellanici st. M 48,3 100 Caricetum
appropinquatae 33,3 41,9 100
Caricetum
gracilis 32,4 47,4 35,3 100
Carici- Agrostietum
caninae 32,6 40,0 41,3 51,7 100
Chcąc określić miejsce ryjkowców zbiorowisk turzycowych i torfowisko
wych Roztocza w stosunku do innych regionów Polski, porównano skład gatunkowy badanych chrząszczy zbiorowisk wilgociolubnych Roztocza ze znanymi z piśmiennictwa tego typu siedliskami.
Małe podobieństwo w składzie gatunkowym fauny omawianych zbioro
wisk i jego niska pozycja w stosunku do innych regionów kraju mogły wyni
kać z niecałkowicie osiągniętego wypełnienia się części zbiorowisk (ryc. 2).
Tylko zespół Ledo-Sphagnetum magellanici, charakteryzujący się najmniej
szą pojemnością faunistyczną, można było uznać za zasiedlony w pełni przez ryjkowce. Krzywa logarytmiczna obrazująca to zjawisko wykazywała prze
bieg równoległy. W pozostałych zespołach, a szczególnie w Carici-Agrostie-
tum caninae, krzywa nie osiągnęła przebiegu równoległego, lecz stale wzra
Ryjkowcowate (Coleoptera, Curculionoidea)... 27 stała. Na taki obraz fauny omawianych zbiorowisk mogło mieć wpływ usy
tuowanie stanowisk. Granicząc ze środowiskami ekotonowymi, zawierały one wiele elementów leśnych lub bytujących w lasach w okresie zimy, a w zbio
rowiskach turzycowych i torfowiskowych występowały przypadkowo. Oma
wiane zbiorowiska znajdowały się również w różnych stadiach sukcesji, pro
wadzącej do lasu bagiennego lub podmokłego. Proces ten wpływał na dy
namikę fauny ryjkowców.
L ic z b o p r ó b - N u m b e r o f s a m p le s