Dialog z tradycją - interpretacja lokalnej tradycji budowlanej na Warmii i Mazurach

(1)

Tradycji naĈladownictwa przeciwstawiamy tradycjö wysiäku i inteligencji (Henry van de Velde)

Krajobraz wiejski przez stulecia ksztaätowany ewolucyjnie, w oparciu o tradycjö i doĈwiadczenia pokoleþ, podlega dzisiaj gwaätownym prze- obraĔeniom. Tradycyjne budownictwo wiejskie w powojennej Polsce doĈè skutecznie deprecjonowane, obecnie naraĔone jest na procesy globalizacji i unifikacji. Na obszarach wiejskich, zwäaszcza w sñsiedztwie wiökszych miast wyrastajñ osiedla gotowych domów, o ujednoliconych, niezaleĔnych od specyfiki miejsca, formach. WiökszoĈè propozycji po- wiela te same grzechy: brak spójnoĈci i harmonii, äñczenie róĔnorodnych motywów i zapoĔyczeþ, przerost formy nad funkcjñ. A jeĈli zdarzy siö interesujñcy projekt, to albo pozba- wiony jest cech regionalnych, albo przeciwnie odwoäania do tradycji sñ bardzo wyraĒne, lecz realizowane równieĔ na obszarach, gdzie sñ caä- kowicie obce (np. säynne juĔ chaty zakopiaþskie czy dworki kresowe rodem prosto z „Pana Tadeusza” nad mazurskimi jeziorami).

Ruch regionalny nie jest zja- wiskiem nowym. JuĔ ponad 100 lat temu na fali odrodzenia narodowego oraz fascynacji kulturñ ludowñ w wielu krajach Europy pojawiäo siö zainteresowanie rodzimoĈciñ. Tak narodziäy siö nurty architektoniczne inspirowane kulturñ i tradycjñ wsi,

uwaĔanñ za kwintesencjö narodowego ducha. Przykäadem tego na gruncie polskim byä styl zakopiaþski, stworzony i propagowany przez Sta- nisäawa Witkiewicza. W powojennej Polsce tradycyjne budownictwo wiejskie, traktowane jako synonim biedy i zacofania, zanikaäo na rzecz zabudowy wznoszonej na wzór miejski (tj. lepszej i bardziej nowoczesnej).

W innych okolicznoĈciach i innym duchu, pod koniec XX wieku nastñpiä powrót do idei regionalizmu i ochrony rodzimoĈci. W obliczu w obliczu naporu inwestycyjnego, globalizacji oraz postöpujñcej degradacji krajobrazu kulturowego pojawiäy siö liczne inicjatywy odwoäujñce siö do naturalnego zainteresowania tradycjñ i historiñ wäasnego regionu, maäej ojczyzny. Organizowano konferen- cje i debaty, wydawano publikacje, organizowano programy edukacyjne i kampanie spoäeczne, a takĔe opra- cowywano – wzorem poprzedników – wzorniki tradycyjnych motywów i detali. Nie sposób wymieniè tu wszystkich inicjatyw. Szczególnie aktywne w tym obszarze byäy lub sñ:

Ĉrodowisko Politechniki Wrocäaw- skiej¹, Ĉrodowiska architektoniczne Maäopolski²i Pomorza³, samorzñd i spoäecznoĈè lokalna Opolszczy- zny⁴ i Wielkopolski⁵ czy Ĉrodowisko olsztyþskiej Wspólnoty Kulturowej

„Borussia”. W tym miejscu naleĔy zaprezentowaè borussiaþski program

„Nowe Ĕycie pod starymi dachami”, na który skäadaäo wiele róĔnorodnych i zakrojonych na szerokñ skalö dzia- äaþ, i z ducha którego wyrósä konkurs

D ia lo g z tr a d yc j¹ – in te rp re ta cj a lo ka ln ej tra d yc ji b ud o w la ne j na W a rm ii i M a zu ra ch Iw o na L i¿ ew sk a

Dialogue with Tradition – the

Interpretation of the

Local Architecture

Tradition in the

Warmia and

Mazuria Region

(2)

architektoniczny „Twój dom – dialog z tradycjñ”. Projekt realizowany w latach 2000–2007, podejmowaä problematykö aktywnej i praktycznej moĔliwoĈci wykorzystania kulturo- wych zasobów regionu. Jego celem byäo wzbudzenie wiökszego zainteresowania specyfikñ i istotñ krajobrazu oraz wskazywanie/wypracowywanie realnych moĔliwoĈci zagospodaro- wywania i uĔytkowania cennych kulturowo obszarów i obiektów.

Dziaäania rozpoczöto w roku 2000, od konferencji poĈwiöconej zago- spodarowywaniu i ochronie paäaców oraz dworów Warmii i Mazur. Planu- jñc kolejnñ konferencjö, tym razem dotyczñcñ dziedzictwa wsi, wzbo- gacono jñ szeregiem róĔnorodnych dziaäaþ tj. warsztaty projektowe, konkurs na najciekawszñ, najlepiej zachowanñ zabytkowñ wieĈ regionu, cykl felietonów w regionalnej ga- zecie prezentujñcych najciekawsze wsie poäñczony z plebiscytem wĈród czytelników, wystawa o krajobrazie wiejskim, publikacje. Dziaäania te w istotny sposób poszerzyäy krñg odbiorców oraz upowszechniaäy idee ochrony i wäaĈciwego ksztaä- towania krajobrazu kulturowego⁶. Niewñtpliwie, jednym z najbardziej rozpoznawalnych efektów projektu jest seria wydawnicza o tym samym tytule⁷, prezentujñca tradycyjne budownictwo wiejskie Warmii i Mazur.

W tych wydawnictwach podjöto próbö ukazania piökna i logiki tradycyjnych form wraz z sugestiñ ich mñdrej i twórczej kontynuacji. Od- powiedziñ, moĔe czöĈciowñ, miaä

byè konkurs architektoniczny „Twój dom – dialog z tradycjñ”, realizowany w 2010 roku przez Warmiþsko- -Mazurski Urzñd Marszaäkowski, Krajowy OĈrodek Badaþ i Dokumen- tacji Zabytków, Oddziaä Terenowy w Olsztynie (obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa) oraz Stowarzy- szenie Architektów Polskich Oddziaä Olsztyn. Byä próbñ zmierzenia siö z postawionymi wczeĈniej proble- mami i pytaniami, m.in. jak budowaè zgodnie z tradycjñ i krajobrazem.

Odwoäywaä siö teĔ do co najmniej stuletniej tradycji regionu, stosowania typowych projektów promowanych zarówno przez wäadze paþstwowe, jak i towarzystwa budowlane. Celem konkursu byäo znalezienie i popula- ryzacja nowych wzorców zabudowy jednorodzinnej na wsi, bödñcych kontynuacjñ tradycyjnego budownictwa. Zadaniem uczestników byäo zaprojektowanie wolno stojñcego domu jednorodzinnego przeznaczo- nego dla czteroosobowej rodziny.

Projekt miaä byè przygotowany jako projekt powtarzalny do realizacji na terenach wiejskich województwa.

NowoĈciñ byäa formuäa, odwoäanie siö do procesu twórczej kreacji w zetkniöciu z tradycjñ w wymiarze bardzo praktycznym. Nagrodzone i wyróĔnione projekty domów (28) miaäy zostaè umieszczone w katalogu projektów przeznaczonych do sprzedaĔy, przygotowanym i dystry- buowanym po zakoþczeniu przez organizatorów konkursu. Zatem nie chodziäo tylko o znalezienie od- powiednich wzorców, ale równieĔ

ich rozpowszechnienie i skutecznñ realizacjö.

Na etapie organizacji konkursu podstawowym zadaniem byäo przy- gotowanie opracowania stanowiñ- cego punkt wyjĈcia do twórczego zinterpretowania najbardziej cha- rakterystycznych i wartoĈciowych wñtków architektury i krajobrazu Warmii i Mazur. Tradycyjne budownictwo naleĔaäo poddaè studiom historyczno -etnograficznym, prze- analizowaè bez balastu nostalgicznej interpretacji i opisaè w sposób poĔy- teczny dla architektów, tj. jözykiem form i moduäów architektonicznych.

Zadania tego, w ramach dziaäalnoĈci Narodowego Instytutu Dziedzictwa, wspóäorganizatora konkursu, podjñä siö autorski zespóä badaczy i prak- tyków (Iwona LiĔewska, Joanna Poröbska, Marzena Zwierowicz). Za bezcelowe uznano odwoäywanie siö do zabudowy znanej z przeka- zów archiwalnych, gdyĔ materiaä poddany analizie miaä byè punk- tem wyjĈcia do poszukiwaþ nowej formuäy architektonicznej, która wpisuje siö w istniejñcy, zastany krajobraz. Przyjöto, iĔ badaniom poddana bödzie istniejñca struktu- ra przestrzenno -architektoniczna, analizowana w oparciu o rozwój form historycznych. Na podstawie kwerendy terenowej, dostöpnych materiaäów i dokumentacji, a takĔe wäasnej wieloletniej praktyki terenowej i zbiorów ikonograficznych prze- prowadzono analizö form i rodzajów budownictwa w aspekcie zróĔnico- wania warunków geograficznych

(3)

i rozwoju historycznego, form i ro- dzajów wystöpowania, nasycenia i stanu zachowania. W pierwszej fazie zdefiniowano kod krajobra- zowy regionu. Za jego podstawowe elementy uznano: rozplanowanie wsi, ksztaät i rozplanowanie siedlisk, bryäy domów mieszkalnych, bryäy i formy budynków gospodarskich, materiaäy budowlane i wykoþcze- niowe, detal architektoniczny, maäñ architekturö, zieleþ. W drugim etapie dokonano syntezy, charakteryzujñc

uwarunkowania krajobrazowe oraz podstawowe moduäy przestrzenno- -architektoniczne zachowanej, hi- storycznej zabudowy województwa.

Tekst wzbogacony o bogaty materiaä ilustracyjny (zdjöcia, rysunki, karto- grafia), zostaä doäñczony w formie zaäñcznika do regulaminu konkursu⁸. Warto w tym miejscu, jako pewien modelowy przykäad, przed- stawiè zakres i wyniki opracowania.

Obszar województwa warmiþsko- -mazurskiego charakteryzuje olbrzy-

mia róĔnorodnoĈè form – od terenów päaskich po tereny moren o deniwe- lacji nawet ponad 100 m, wyróĔnia bardzo bogata sieè wodna, którñ tworzy najwiöksza w Polsce liczba jezior polodowcowych i olbrzymia iloĈè cieków wodnych. Cechñ cha- rakterystycznñ jest gospodarka rolna (przewaĔa na terenach póänocnych i centralnych) i leĈna (gäównie po- äudniowa czöĈè województwa).

Wystöpujñ trzy zasadnicze typy krajobrazu: równiny, pojezierza i doliny oraz wzniesienia. WĈród ukäadów przestrzennych wsi najczöĈciej wy- stöpujñ owalnice i wielodroĔnice – najwiöcej w zachodniej, póänocnej i centralnej czöĈci województwa – oraz ulicówki (najwiöksze ich za- göszczenie przypada na poäudniowo- -wschodni obszar województwa).

Rzadziej spotykanymi ukäadami sñ widlice, wsie placowe, rzödowe i szeregówki. Sporadycznie pojawia siö zabudowa kolonijna, szczegól- nie z najwiökszym zagöszczeniem na Warmii (ryc. 1). Na obszarze caäego regionu, we wszystkich ty- pach wsi, wystöpujñ maäe i Ĉrednie zagrody w formie mniej lub bardziej wydäuĔonego prostokñta z domem ustawionym kalenicowo w stosunku do drogi (ryc. 2). Domy ustawione szczytowo do drogi, na däugich wñskich dziaäkach wystöpujñ coraz rzadziej, gäównie na terenie powiatu szczycieþskiego i piskiego. Zagrody na planie zbliĔonym do kwadratu z bardziej rozluĒnionñ zabudowñ wystöpujñ w kolonijnych zagrodach jednodworczych w caäym regionie Ryc. 1. Rozlegäy krajobraz rolniczy z panoramñ wsi Olszewki Wögorzewskie, ujötñ przez dwie

dominanty wieĔö koĈcioäa i cmentarz wiejski

Fig. 1. The vast agricultural landscape with panorama of the village Olszewki Wögorzewskie, recognized by the two dominants church tower and rural cemetery

(4)

oraz w niewielkiej liczbie w wiök- szych wsiach.

Dom mieszkalny znajduje siö zwykle przy drodze, w ukäadzie kalenicowym, z wejĈciem we frontowej elewacji lub – rzadziej – ustawiony szczytowo do drogi z wejĈciem od podwórza. Stodoäa poäoĔona jest zawsze wzdäuĔ tylnej granicy dziaäki w ukäadzie kalenicowym, w stosunku do drogi wiejskiej. Budynki inwen- tarskie (stajnia, obora, chlew, kurnik) i gospodarcze (spichlerz, szopy, piw- nice) poäoĔone sñ wzdäuĔ bocznych granic dziaäki siedliskowej (po jednej stronie lub po obu). Rzadko spotykany jest inny ukäad, podyktowany na ogóä uksztaätowaniem terenu (ryc. 3, 4, 5).

Na obszarze caäego regionu wystöpujñ proste domy drewniane oraz dwa podstawowe typy prostych domów murowanych – na planie wy- däuĔonego prostokñta, z nachyleniem poäaci dachu pod kñtem 45^o, oraz na planie zbliĔonym do kwadratu z nachyleniem poäaci dachu ok. 50^o. Na terenie caäego województwa, choè stosunkowo nieczösto, wystöpujñ silnie wydäuĔone domy na planie prostokñta, których cechñ charakte- rystycznñ jest umieszczenie czöĈci mieszkalnej i gospodarczej pod jednym dachem. WczeĈniej na znacz- nych obszarach województwa, gäów- nie w obszarze nasycenia budow- nictwem drewnianym – poäudniowa Warmia, poäudniowe i wschodnie Mazury – wystöpowaäy domy z pod- cieniami naroĔnymi, szczytowymi i wnökowymi oraz w budownictwie murowanym, inspirowanym architek-

Ryc. 3. RuĈ, pow. olsztyþski, dom – jeden z przykäadów zabudowy wiejskiej typowej w formie i materiale Fig. 3. RuĈ, district Olsztyn, house – one example of a rural building typical in form and material

Ryc. 4. Zawady, pow. ostródzki, typowy budynek gospodarczy Fig. 4. Zawady, district Ostróda, a typical farm building

Ryc. 5. Pilwa, pow. giĔycki, typowa zabudowa z lat 30. XX w., wznoszona wg projektów powtarzalnych Fig. 5. Pilwa, district GiĔycko, typical building

development from the 30 of the twentieth century, erected by repetitive projects

(5)

turñ drewnianñ, pojedynczo na terenie caäego województwa. Wyraziste odröbnoĈci regionalne, wbrew doĈè powszechnym sñdom, wyraĔanym ostatnio równieĔ w formie publiko- wanych tez, dotyczñ niewielkich obszarów województwa. NaleĔñ do nich domy z podcieniem frontowym charakterystyczne dla terenów Po- wiĈla (pow. ostródzki i elblñski) oraz domy drewniane lub murowane, silnie wydäuĔone, nakryte dachem dwuspadowym o kñcie nachylenia ok. 15 -30^o,spotykanena ziemi lubaw- skiej oraz w okolicach Dziaädowa.

Wiele domów, na caäym obszarze województwa, ma Ĉciany murowane z czerwonej cegäy licowej, ze starannie i ozdobnie opra- cowanym wykoþczeniem otworów.

Na wysokoĈci stropu wystöpuje zwykle ozdobny gzyms kordonowy, kostkowy lub z ukoĈnie uäoĔonych cegieä. Cegäy najczöĈciej äñczone sñ na zaprawö piaskowo -wapiennñ, ale stosowano równieĔ zaprawö glinia- nñ, tylko od zewnñtrz zabezpieczonñ zaprawñ piaskowo -wapiennñ.

Drugñ, równie licznñ grupö stanowiñ budynki murowane i tynkowane. W szczytach i Ĉciankach ko- lankowych stosowano teĔ szachulec lub deskowanie.

Dachy kryto czerwonñ dachów- kñ ceramicznñ najczöĈciej holender- kñ (esówka) lub znacznie rzadziej karpiówkñ (gäównie w poäudniowo- -zachodniej czöĈci województwa).

Boki poäaci dachowych czösto za- bezpieczano wiatrownicami. Obiek- ty posadowione byäy czösto na Ryc. 6. Typowy widok – aleja przydroĔna i gospodarstwo wiejskie

Fig. 6. A typical view – a roadside alley and rural farm

Ryc. 7. I nagroda w konkursie „Twój dom – dialog z tradycjñ”

Fig. 7. First prize in the competition „Your home – a dialogue with tradition”

(6)

podmurówce z kamienia, zdarzajñ siö teĔ, gäównie w domach tynkowanych, podmurówki murowane i tynkowane.

Dekoracja elewacji w domach mieszkalnych jest bardzo zróĔni- cowana, uwarunkowana zarówno materiaäem konstrukcyjnym i wy- koþczeniowym, jak równieĔ cha- rakterem i typem budownictwa.

DuĔe bogactwo i zróĔnicowanie detalu wystöpuje w budownictwie murowanym. Czösto dla uzyskania efektu dekoracyjnego w elewacji äñ- czono cegäö z tynkiem lub stosowano tynki dwubarwne dla podkreĈlenia otworów, naroĔy czy gzymsów.

Dekoracyjny mógä byè sam sposób opracowania lica elewacji: poäñcze- nie i skontrastowanie materiaäów (ce- gäa z detalem wykonanym w tynku, konstrukcja murowana z ryglowñ) lub wykorzystanie zróĔnicowanej kolorystyki i moĔliwoĈci fakturalnych tynku (historyczne tynki byäy poro- wate i szorstkie; stosowano kontra- sty fakturalne, na przykäad poprzez zestawienie szorstkich powierzchni päaszczyzn Ĉciany i gäadkich detalu).

Tynki gäadkie sñ na charakterystyczne dla domów z koþca XIX i poczñtku XX wieku, zaĈ fakturalne bardziej dla domów z okresu miödzywojennego.

Stosowano tynki w tonacji szaroĈci i beĔu skontrastowane z jaĈniejszymi elementami dekoracyjnymi takimi jak opaski wokóä otworów czy gzymsy.

Elementem funkcjonalnym, o cha- rakterze dekoracyjnym, jest gzyms.

Wystöpujñ zazwyczaj gzymsy ceglane lub wykonane w tynku na podäoĔu

ceglanym. W przypadku gzymsów tynkowanych wystöpujñ one naj- czöĈciej w formie profilowanego póä - lub èwierèwaäka, przy czym od stopnia i rodzaju zastosowanego roz- profilowania zaleĔy zróĔnicowanie formy. Gzymsy ceglane stosowano w elewacjach opracowanych w tym samym materiale. Ich zróĔnicowanie zaleĔaäo od ksztaätu i rytmu ukäada- nych cegieä. Ukäadano cegäy ukoĈnie (pod kñtem 45⁰) lub z uskokiem.

Stosowano teĔ specjalnie wykonane ksztaätki ceglane, czasami zróĔnico- wane barwñ.

W budownictwie drewnianym najbardziej typowa jest chaäupa zrö- bowa, ale trafiajñ siö, choè rzadko, domy zröbowo -säupowe. WczeĈniej popularna byäa równieĔ konstrukcja ryglowa, dzisiaj zachowana w za- budowie gospodarczej (w zaniku) lub okreĈlonych partiach budynku (szczyty, podcienia frontowe). Cza- sem domy szalowano pionowymi lub poziomymi (na zakäadkö) deskami.

Zdarza siö, Ĕe naroĔa zabezpieczane sñ pionowymi, ozdobnie wycinanymi deskami. Historycznie chaäupy drewniane miaäy poszycie ze säomy lub trzciny, póĒniej kryto je dachówkñ.

Wyjñtkowo waĔnym elementem krajobrazu – z uwagi na ich iloĈè, oryginalny stan zachowania oraz staranne opracowanie formy i detalu – sñ budynki gospodarskie. Skupione wokóä podwórza gospodarskiego tworzñ wraz z domem zespóä, który stanowi podstawowy element struk- tury przestrzennej wsi. Zagrody, jako najwaĔniejsze obiekty, budowano Ryc. 9. III nagroda w konkursie „Twój dom – dialog z tradycjñ”

Fig. 9. Third prize in the competition „Your home – a dialogue with tradition”

Ryc. 10. III nagroda w konkursie „Twój dom – dialog z tradycjñ”

Fig. 10. Third prize in the competition „Your home – a dialogue with tradition”

Ryc. 11. Jeden z projektów wyróĔnionych w konkursie „Twój dom – dialog z tradycjñ”

Fig. 11. One of the projects awarded in the competition „Your home – a dialogue with tradition”

Ryc. 12. Jeden z projektów wyróĔnionych w konkursie „Twój dom – dialog z tradycjñ”

(7)

zwykle solidnie i trwale. Byäy murowane z cegäy licowej lub murowane, tynkowane. W obiektach murowanych Ĉciankö kolankowñ i szczyt realizowano czösto w technologii lekkiej. Jest to najczöĈciej szkielet drewniany opierzony deskami lub konstrukcja ryglowa (przy budyn- kach tynkowanych szachulec, przy cegle licowej mur pruski). Stodoäy sñ przewaĔnie drewniane, w konstrukcji szkieletowej, opierzone poziomo lub pionowo deskami. Na terenach, gdzie wystöpuje duĔa iloĈè gäazów narzutowych, budynki gospodarskie czösto murowano z kamienia, czasami äñczonego z cegäñ (ozdobne opracowanie otworów i naroĔników, dekoracyjne uzupeänienia górnych

partii muru i Ĉcianki kolankowej).

Zdarzajñ siö teĔ, choè rzadko, stodoäy murowane z kamienia. Drewniane budynki o konstrukcji zröbowej, dawniej powszechne, nie przetrwaäy.

Konkurs ogäoszono 1 wrzeĈnia 2010 roku. Informacje o nim umiesz- czono na stronach internetowych organizatorów (szczególnie waĔne byäy tu strony wszystkich oddziaäów SARP -u), w prasie lokalnej (gazety regionalne) oraz w pismach bran- Ĕowych („Architektura”, „Murator”).

Wszystkie nagrodzone i wyróĔnione projekty miaäy znaleĒè siö w katalogu projektów przeznaczonych do sprzedaĔy.

Zainteresowanie konkursem byäo olbrzymie. Wpäynöäy 184 prace.

Próbö nawiñzania do architektury i krajobrazu kulturowego regionu warmiþsko -mazurskiego podjöäy zespoäy projektowe z caäej Polski.

Rozstrzygniöcia i wyboru projektów dokonaä Sñd Konkursowy w skäadzie:

arch. Maciej Miäobödzki, przewod- niczñcy (SARP Warszawa), arch.

Joanna Poröbska, södzia referent (SARP Warszawa), arch. Säawomir Hryniewicz (Prezes SARP Olsztyn), arch. Grzegorz DĔus (SARP Olsztyn), Iwona LiĔewska (Narodowy Instytut Dziedzictwa OT Olsztyn), Barbara Zalewska (Warmiþsko -Mazurski Konserwator Zabytków), Jacek Wy- socki (Warmiþsko -Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego). Ogäo- szenie wyników i wröczenie nagród nastñpiäo 15 grudnia 2010 roku⁹.

WĈród nadesäanych prac zna- lazäa siö liczna grupa projektów, w których nie tylko nie nawiñzywano do lokalnego krajobrazu, ale niejed- nokrotnie byäy one nierealnymi do realizacji wizjami lub prezentowaäy nieatrakcyjnñ formö äñczñcñ wñtki stosowane w caäej Polsce. Znaczna jednak czöĈè prac wskazywaäa na twórcze zainteresowanie architekturñ odwoäujñcñ siö do lokalnych warto- Ĉci, prezentowaäa ciekawe rozwiñza- nia architektoniczne i wysoki poziom warsztatowy. Najliczniejsza i chyba najbardziej zróĔnicowana byäa grupa, którñ moĔna nazwaè nurtem lokalnych kontekstów. Byäy to projekty, w których powielano zewnötrz- nñ formö juĔ istniejñcych, starych domów. Stosowano jednoczeĈnie wspóäczesnñ formö i nowoczesne Ryc. 13. Jeden z projektów wyróĔnionych w konkursie „Twój dom – dialog z tradycjñ”

(8)

materiaäy budowlane. Wspóäczesne rozwiñzania zestawiano z tradycyj- nñ, ale bardzo uproszczonñ, wröcz minimalistycznñ stylistykñ. Niezbyt liczna grupa prac tworzyäa tzw.

nurt rekonstrukcji sentymentalnej, w którym wprost powtarzano tradycyjne rozwiñzania, dostosowujñc je jedynie do potrzeb wspóäczesnego uĔytkownika (program funkcjonalno- -przestrzenny, materiaäy budowlane). Wreszcie wielu uczestników konkursu – ku ogromnej satysfakcji i organizatorów, i södziów konkur- sowych – podjöäo próbö twórczej, nowoczesnej interpretacji historycznych wñtków zarówno w formie, jak i detalu. Tu rozwiñzania i pomysäy byäy indywidualne i bardzo zróĔnico- wane. Warto zauwaĔyè, Ĕe inspiracjñ w wielu przypadkach staäa siö teĔ zabudowa gospodarcza.

NiemalĔe we wszystkich nagro- dzonych i wyróĔnionych projektach wykorzystano podstawowy moduä, jakim jest dom zaäoĔony na planie wydäuĔonego prostokñta, nakryty dwuspadowym dachem o kñcie nachylenia ok. 45⁰. W nielicznych projektach odwoäano siö do wzorca realizowanego gäównie w okresie miödzywojennym, domu zaäoĔonego na planie zbliĔonym do kwadratu.

ZróĔnicowane i interesujñce sñ proponowane ukäady bryä – domu, garaĔu, budynku gospodarczego – i ich wzajemne relacje przestrzenne.

Jak w przypadku form architektonicznych, pojawia siö caäy wachlarz rozwiñzaþ: od tradycyjnego ukäadu budynków mieszkalnego i gospo-

darczego ustawionych równolegle wzglödem siebie, odwoäanie siö do wzorca zabudowy mieszczñcej pod jednym dachem czöĈè mieszkalnñ i gospodarczñ, po róĔnorodne ze- stawienia bryä pod kñtem prostym, rozdzielnie lub poäñczonych.

Projekty nagrodzone i wyróĔ- nione prezentowane w katalogu sñ sprzedawane przez autorów jako projekty powtarzalne. Organizato- rzy wierzñ, Ĕe znajdñ one szybko nabywców, a zrealizowane wedäug projektów domy pojawiñ siö nieba- wem w krajobrazie województwa warmiþsko -mazurskiego, podno- szñc jego wartoĈè. Organizatorzy majñ równieĔ nadziejö, Ĕe konkurs przyczyni siö do popularyzacji budo- wania domów w DIALOGU Z TRA- DYCJð.

Zdjöcia 1-6 wykonaäa autorka đródäo ryc. 7-14: archiwum Konkursu Photogrphs 1-6 made by author Source fig. 7-14: Competition archive

Iwona LiĔewska Narodowy Instytut Dziedzictwa

Oddziaä Terenowy w Olsztynie National Heritage Board of Poland Local Division Olsztyn

Przypisy

1 Szereg wydawnictw i publikacji poĈwiöco- nych zagadnieniom regionalizmu, m.in. Sucho- dolski J., 1996, Regionalizm w ksztaätowaniu formy architektury wspóäczesnej na obszarze Sudetów, Oficyna Wydawnicza PW, Wrocäaw.

2 Podjöta w Zespole Jurajskich Parków Krajo- brazowych inicjatywa i opracowanie katalogu projektów domów jednorodzinnych Dom jak marzenie.

3 Regionalne budownictwo na Kaszubach Je- ziornych w XXI wieku, Materiaäy z sesji Regio- nalne budownictwo na Kaszubach jeziornych w XXI wieku (WieĔyca, 6 X 2000), Warszawa 2001; Szarejko K., 2003, Wspóäczesny dom mieszkalny na wiejskich terenach Kaszub [w:]

Zachowane – ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach jego ksztaätowania, red.

I. LiĔewska, W. Knercer, Borussia, Olsztyn, s. 138 -147.

4 Zainicjowany i realizowany jako pierwszy w Polsce program Odnowy Wsi oraz wydany w ramach tego programu poradnik, Architekto- niczne ksztaätowanie krajobrazu wsi opolskiej, Karta Opolska, Warszawa 1998.

5 Barek R., 2002, Zobaczyè ãñcko, Podröcznik edukacji regionalnej dla wsi ãñcko, Poznaþ;

Ochrona przyrody i krajobrazu Doliny Bary- czy, Wskazówki do planowania przestrzennego, 2008, red. S. Lubaczewska, K. Tokarczyk- -Dorociak, Wrocäaw.

6 Projekt realizowany byä przez Iwonö LiĔew- skñ, Wiktora Knercera i Marzenö Zwierowicz.

Wiöcej i szerzej na jego temat w: Zachowane – ocalone? O krajobrazie kulturowym i spo- sobach jego ksztaätowania, red. I. LiĔewska, W. Knercer, Olsztyn: Borussia, 2003, s. 237 -41.

7 BartoĈ M., Zalewska B., 2003, Architektura w krajobrazie wiejskim Warmii i Mazur, Borus- sia, Olsztyn; Zachowane – ocalone ?..., op. cit.;

LiĔewska I., 2007, Tradycyjne budownictwo wiejskie Warmii i Mazur. Krajobrazy i formy regionalne, Borussia, Olsztyn.

8 LiĔewska I., Poröbska -Srebrna J., Zwiero- wicz M., 2010, Tradycje budownictwa miesz- kalnego i gospodarskiego na terenach wiej- skich województwa warmiþsko -mazurskiego, mps, Olsztyn.

9 Wiöcej informacji o konkursie, w tym regu- lamin oraz nagrodzone i wyróĔnione projekty moĔna znaleĒè stronie internetowej: www.

architektura.warmia.mazury.pl. Przewidziano 3 nagrody (I nagroda – 25 000 zä, -; II nagroda 15.000 zä, -; III nagroda 10.000 zä, -) oraz 25 wyróĔnieþ.