Fabryka cykorii (młyn motorowy) Chaima Lejby Freitaga - ul. Zamojska 20

(1)

DAWNA FABRYKA WORKÓW

potem CYKORII I MŁYN MOTOROWY CHAIMA LEJBY FREITAGA, ul. Zamojska 20

a) Rozpoznanie historyczne

Z 1903 r. pochodzi plan fabryki narzędzi rolniczych z odlewnią, usytuowanej przy ul.

Zamojskiej Nr 47.

Plan ten dołączony jest do podania Chaima Lejby Freitaga z 1914 r.

^l

, który prosi o

pozwolenie na przekształcenie swojej spalonej fabryki worków na fabrykę cykorii. Jej usytuowanie podano w mylący sposób, a mianowicie, iż znajduje się ona na gruntach wsi Tatary. Okazuje się jednak, że istotnie w miejscu Zamojskiej 14 przebiegała granica gruntów wiejskich i miasta Lublina (por. il. 1).

Jednocześnie plan dowodzi że z obecnej budowli zabudowanej w czworobok skrzydeł z wewnętrznym dziedzińcem, najwcześniejsze jest skrzydło południowe i południowa połowa skrzydła frontowego. Powstało ono zatem w 1903 r.; jako fabryka metalurgiczna, szybko przekształcona na fabrykę worków, a od 1914 r., na fabrykę cykorii. Dla jej celów zbudowano wzdłuż północnej granicy działki palarnię oraz w skrzydle wschodnim drugą palarnię i " młyn do cykorii" (por. il. 2 ).

W 1924 r. Ch. L. Freitag ponownie zmienia profil produkcji mianowicie zwraca się do Wydziału Budowlanego o pozwolenie na przebudowę połowy skrzydła frontowego na młyn motorowy

²

. Do prośby dołączone są projekty przebudowy. Przy czym na planie sytuacyjnym podano rozkład funkcji wykorzystany powyżej do omówienia fabryki cykorii. W 1924 r. oprócz czworoboku skrzydeł na działce przy wjeździe od ul. Zamojskiej figurują dwa pawilony t.j.

portiernia i kantor oraz wzdłuż skrzydła południowego : wozownia, garaż, kotłownia, dynamo, składzik i budynki gospodarcze tworzące w sumie podkowę otwartą do wnętrza dużego dziedzińca poprzedzającego zespół fabryczny (il. 2 ). Dla w/w budynków pomocniczych Freitag nie dostarczył projektów.

Sam młyn miał być budowlą czterokondygnacjową o elewacjach rozczłonkowanych

wielkoporządkowo lizenami, z typowymi wielokwaterowymi odcinkowo zamkniętymi otworami o zmniejszającej się ku górze wysokości (il. 3 ).

Dla poznania technologii ówczesnych młynów b. ciekawe są przekroje budynku z

ukazaniem maszyn napędowych oraz listą wyposażenia (il. 4 ).

(2)

W 1929 r. vis a vis kantoru zamiast uprzedniej portierni powstał przy wjeździe od ul.

Zamojskiej nowy magazyn wg projektu inż, Behkeda

³

.

Wjazd ograniczał się teraz tylko do bramy z ulicy. Ogólny plan sytuacyjny nie wykazuje motorowni w wewnętrznym dziedzińcu, a użycie żółtego koloru wskazuje, że dobudówki gospodarcze do skrzydła południowego były drewniane.

Z 1931 r. pochodzi ważny dla nas " Plan przeróbki części byłej fabryki cykorii na mieszkania w posesji Szela Epelbauma ". Projekt przeróbek obejmujących skrzydło północne i częściowo wschodnie wykonał inż. Krzywicki

⁴

.

Kolejną innowacją była w 1940 r. adaptacja północnej połowy skrzydła frontowego - do bramy przejazdowej - przez K. Wojtczaka na wytwórnię wód gazowych; ( od 1948 r. Państwowa Wytwórnia Wód Gazowych " Zdrój Lubelski"

⁵

.)

Z powojennych akt Inspekcji Budowlanej dowiadujemy się, że po eksterminacji żydowskich właścicieli młyn mieszczący się w drugiej połowie tegoż skrzydła nie był już w czasie okupacji użytkowany i z braku konserwacji oraz przy wstrząsach wojennych popadł w rujnację oceniana na 20 % : więźba, pokrycie, ugięcie stropów, rysy, załamanie wewn. schodów drewnianych.

Remontu dokonała Centrala Zaopatrzenia Przemysłu Papierniczego - Magazyn Nr 12, który istniał tu do lat 1960 -ych

⁶

.

W 1947 r. budynek reprywatyzowany, w ręku szeregu właścicieli, potem w zarządzie MZBM . Obecnie w d. młynie sklep z częściami samochodowymi.

b) Skrócony opis (il. 5 - 9 )

D. budynek fabryczny zbudowany jest w głębi działki Zamojska 20, stanowiąc czworobok dwupiętrowych skrzydeł wokół wewnętrznego dziedzińca dostępnego bramą przejazdową na osi skrzydła frontowego. Skrzydło północne ustawione jest w linii regulacyjnej ulicy Przemysłowej.

Skrzydła kryte są dachami dwuspadowymi pokrytymi blachą ocynkowaną.

Elewacje częściowo z czerwonej cegły, częściowo otynkowane; w południowej połowie skrzydła frontowego rozczłonkowanie wielkoporządkowo lizenami. W innych częściach skrzydeł gzymsy kordonowe nad parterem na różnej wysokości, co świadczy o niejednorodności ich powstawania.

Cechy architektury przemysłowej zachowały się tylko w w/w poł. części skrzydła

frontowego. Jest to najstarsza część budynku przekształcona w 1924 r. na młyn motorowy. Tu

oprócz podziału lizenami, zachowały się typowe wielokwaterowe okna zamknięte odcinkowo i w

(3)

takichże opaskach nadprożnych z klińcami. Część okien w tej części przekształcona, w pozostałych częściach przerobiona na nowsze mieszkalne. Od strony dziedzińca na II piętrze w d. młynie ściana ślepa.

Bardzo charakterystyczna jest dawna brama przejazdowa na osi skrzydła frontowego, bez stolarszczyzny, sklepiona odcinkowo, w przejeździe i wewn. dziedzińca bruk.

Wnętrze dwutraktowe z korytarzami, zupełnie przekształcone, z klatką schodową u styku skrzydeł, dostępną z podwórza, (il. 8 ).

Od frontu działki dwa parterowe pawilony : d. portiernia i kantor bez żadnych cech stylowych, z 1924 r., mieszczące zakład wulkanizacyjny i sklep artykułów przemysłowych.

Wzdłuż południowej elewacji d. fabryki slumsowe zabudowania gospodarcze.

c) Stan zachowania zespołu

Fabryka rozbudowana z 1903 r. rozbudowana w 1914 i 1924 r. przekształcona na kamienicę czynszową w 1913 r., dotychczas nie rozpoznana, z zachowanymi w części frontowej cechami architektury przemysłowej, w stanie b. zaniedbanym. We wnętrzach brak jest ciekawszego wyposażenia

Jadwiga Czerepińska

PRZYPISY

1. Archiwum Państwowe w Lublinie, RGL II, B I, sygn. 1914 : 213.

2. APL, Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydz. Budowlany V, sygn. 1392.

3. APL, Inspekcja Budowlana, sygn. 5934, plan magazynu z 1929 r.

4. j.w. plany z 1931 r.

5. j.w. adaptacja części skrzydła na Wytwórnię Wód Gazowych z 1940 r.

6. j.w. Komisyjny Protokół z oględzin z 1948 r.

(4)

(5)

(6)

(7)

(8)

(9)

(10)