Gosławice Jana Chryzostoma Paska

Jerzy Wiśniewski

Gosławice Jana Chryzostoma Paska

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 62/3, 165-175

II.

Al A T E R I A Ł Y

I

N O T A T K I

JERZY WIŚNIEWSKI

GOSŁAWICE JANA CHRYZOSTOMA PASKA

N ow y K o rb u t (t. 3, s.

) inform uje o Jan ie Chryzostom ie P asku:

Ur. przypuszczalnie ok. 1636 pod Rawą na Mazowszu, w rodzinie szlachec­ kiej herbu Doliwa; był synem Marcina. Pisał się z Gosławic, choć nie wiadomo o takiej w si w jego rodzinie.

W ładysław Czapliński w e w stępie do ostatniego w ydania P am iętni­

ków Paska pisze:

Pochodził z Mazowsza [...].

Ród Pasków pochodził niew ątpliwie z szeregów szlachty zagrodowej. Wpraw­ dzie ojciec pamiętnikarza nie siedział na zagrodzie, ale dzierżawił wsie. [...]

Jest wysoce prawdopodobne, że pierwotnym gniazdem Pasków była wieś Paski w powiecie sochaczewskim. [...] Fakt, że nasz pamiętnikarz otarłszy się po świecie przybrał z czasem do nazwiska trochę w jego sytuacji pretensjonalny dodatek: „z Gosławic”, może świadczyć o tym, że urodził się w jednej z licz­ nych wsi tej nazwy *.

Paskow ie nie pochodzili ze wsi Paski w pow. sochaczewskim, k tóra

była gniazdem Paskow skich lub Paszkowskich h erb u Pierzchała (Roch).

G niazdem Pasków była w łaśnie wieś Gosławice, położona nie na M azow­

szu, lecz w Łęczyckiem. Co n ajm niej od 87 lat, tj. od czasu ukazania się

drukiem rejestró w poboru łanowego woj. łęczyckiego z r. 1576, pow inno

być wiadom e, jakie Gosławice są zw iązane z rodem P a s k ó w 2. Uszła też

uwagi późniejsza id entyfikacja Stanisław a Kozierowskiego s. W sią tą są

Gosławice w woj. łęczyckim w daw nym pow. orłowskim (dziś pow. ło­

wicki), w p arafii Waliszewo. Nie należy ich m ylić z Gosławicami w p a ­

rafii Sobota w tym że powiecie (dziś pow. kutnowski). Gosławice Pasków

1 J. P a s e k , Pam iętniki. Wstępem i objaśnieniami opatrzył W. C z a p l i ń s k i . Wyd. 4, zmienione i uzupełnione. Wrocław 1968, s. XXXVIII, XL. BN I, 62. Dalej powołuję się na to wydanie.

2 A. P a w i ń s k i , P olska X V I w ie k u p o d w z g lę d e m g e o g ra ficzn o-statystyc zn ym . T. 2: W ielk o p o lsk a . Warszawa 1883, s, 103.

3 S. K o z i e r o w s k i : R ód D oliw ów . Poznań 1923, s. 35; Badania n a z w to p o ­ graficzn ych na o bszarze d a w n e j w s c h o d n ie j W ielk opolski. T. 1. Poznań 1926, s. 125.

166

leżą tuż n ad sam ą granicą w oj. łęczyckiego i raw skiego, nad rzeczką M ro-

gą, 3 km n a południe od szosy Łęczyca— Łowicz. Niedaleko z nich do

raw skich wsi, k tóre dzierżaw ił ojciec naszego pam iętnikarza. W roku 1578

Gosławice b yły podzielone m iędzy trzech Pasków . Tego ro ku M ikołaj P a ­

sek zapłacił podatek z 2,5 łan a kmiecego, od 1 zagrodnika, 1 karczm y

i 10 now ych osadników ; S tanisław P asek — z

łanów km iecych i od 1

zagrodnika, a Ja k u b P asek — z 2 łanów km iecych, od.

zagrodników i 1

m łyna o trzech kołach. Do M ikołaja należała jeszcze część w O rynicach

w p a ra fii Oszkowice (zapłacił podatek z

łan a kmiecego

tej wsi).

Dzierżaw ił on ponadto część M odlnej w pow. łęc z y c k im 4. Jed en z tych

Pasków zapew ne był przodkiem J a n a Chryzostom a. Łany odnotow ane

w ow ym rejestrze — to w yłącznie łan y zasiedlone przez chłopów. Re­

je s tr zgodnie z podstaw ą poboru łanow ego nie w y m ien ia łanów folw arcz­

nych, dlatego też nie w iem y, jak w ielkie były folw arki należące do P a ­

sków. P rzy jm u jąc w skaźniki Paw ińskiego (11 głów na łan km iecy i 4 gło­

w y w rodzinie zagrodnika, karczm arza i m łynarza) — otrzym ujem y: na

części M ikołaja P ask a 76 głów (uw zględniając

rodzin now ych osadni­

ków), S tanisław a P ask a — 26, Ja k u b a P aska — 34. Liczby te są oczy­

w iście orientacyjne.

W X IX w ieku w granicach wsi Gosławice było 1446 m orgów nowopol-

skich (48 włók) 5. Co n ajm n iej tyle m iała w XVI stuleciu (część ziemi ode­

szła w X IX w. n a now e wsi założone na g ru n tach Gosławic), ale nie

w szystko było w ted y pod upraw ą. J a k z tego w ynika, Paskowie, mimo że

w końcu XVI w. już niezam ożni, nie należeli do szlachty zagrodow ej. Do

niej bow iem zaliczam y tylko szlachtę nie posiadającą poddanych chłopów,

u p raw iającą w łasnym i siłam i niew ielkie ilości posiadanej ziemi. Pasków

nie spotykam y też w osobnych w ykazach szlachty zagrodow ej w re je ­

strach poborow ych. Ojciec P aska też zapew ne nie b ył zagrodow ym szlach­

cicem, gdyż w ydzierżaw ianie w si w ym agało odpow iednich środków fi­

nansow ych. M arcin Pasek w działach rodzinnych mógł dostać jedynie

spłatę pieniężną, k tó ra w raz z ew entu aln ym posagiem żony pozw alała m u

na w ydzierżaw ianie wsi. Inn a b yła droga aw ansu szlachcica zagrodow e­

go: służba na dw orach, w wojsku, osiedlanie się na kresach, edukacja

(prawo, teologia). R ów nież rodziny spokrew nione z Paskiem — Cho-

ciwscy, Petrykow scy, Rem iszowscy, Dem bowscy, Pikarscy — nie należa­

ły do szlachty zagrodow ej.

P asek w ogóle nie porusza spraw y swego pochodzenia, zapew ne om ó­

w iw szy dzieje rodziny w zaginionej części w stępnej P am iętników . W i­

docznie pod tym w zględem nie m iał kom pleksu i n ik t m u nie zarzucał

niskiego pochodzenia (np. gdyby w yw odził się ze szlachty zagrodowej),

4 P a w i ń s k i , op. cit., s. 61, 101, 103.

G O S Ł A W IC E P A S K A

₁₆₇

bo dobrze była znana jego rodzina. Jakże inaczej postępuje inny pam ięt-

nikarz, Maciej V orbek Lettow , a w łaściw ie M aciej L itta u lub L itauer, le­

karz królew ski i m ieszczanin elbląsko-w ileński, któ ry podszywszy się pod

nazwisko zamożnej

szlacheckiej

rodziny zachodniopom orskiej,

stale

w różnych m iejscach sw ych pam iętników w raca do spraw y swego rzeko­

mo starożytnego szlachectw a i aby je udowodnić, przytacza różne odpisy

dokum entów . W ydaje się naw et, że w tym celu zaczął pisać pam iętniki.

Paskow ie nie byli rozrodzeni i chyba w X V III w. (i to na początku tego

wieku) w ym arli w sw ych stronach rodzinnych. Jeszcze w pierw szych la­

tach X V II w. m ieszkali w Łęczyckiem. W 1604 roku p rotestację szlachty

łęczyckiej podpisali M ikołaj i S tefan Paskow ie 6, którzy może jeszcze sie­

dzieli w Gosławicach. W 1676 w ieś ta zn ajduje się już w posiadaniu Mi-

łoszewskiego 7. Nie m a ich też w śród w łaścicieli innych wsi pow. orłow­

skiego i brzezińskiego (rejestr pow. łęczyckiego nie podaje nazwisk).

W tym czasie m ieszkają w sąsiednim m azowieckim pow. gostynińskim ,

z którego w 1669 r. elekcję króla M ichała podpisali Franciszek i S tani­

sław Paskow ie 8. Je d n a ich gałąź już w początkach X V II w. osiedliła się

n a kresach w schodnich (elekcję Ja n a K azim ierza w 1649 r. podpisali

z woj. sm oleńskiego: J a n K arol Pasek z Gosławic i P io tr K azim ierz P a­

sek z Gosławic; elekcję Ja n a III w r. 1674 z tegoż w ojew ództw a — Jan

Pasek horodniczy o rsz a ń s k i9), a Jan Chryzostom , jak w iem y, pow ędro­

w ał do M ałopolski i potom stw a nie zostawił.

Również w poprzednich pokoleniach ród Pasków nie należał do szlach­

ty zagrodow ej. W prost przeciw nie, był dużo zamożniejszy. Przodek P a­

sków, którego im ię stało się nazw iskiem rodu, został n aw et kasztelanem

i czynnie uczestniczył w życiu politycznym kraju . Pojaw ia się on w źró­

dłach po raz pierw szy w roku 1422. Nie w ym ieniają go w ydane drukiem

księgi ziem skie łęczyckie z lat 1385— 1419, choć są w spom niani w nich pa­

nowie z G o sła w ic 10; k tó ry z nich był jego ojcem, nie m ożna ustalić. Ów

Pasek, a w łaściw ie Paszek, czyli Paw eł z Gosławic, rozpoczął bow iem swą

k arierę poza teren em Łęczyckiego, jako m arszałek dw oru arcybiskupa

gnieźnieńskiego M ikołaja Trąby. W roku 1422, po śm ierci arcybiskupa,

przekazał k ap itu le gnieźnieńskiej jego pieczęci, skrzynkę z aktam i oraz

6 Teki Pawińskiego, nr 10 (lauda łęczyckie), s. 114. Zakład Dokumentacji Insty­ tutu Historii PAN w Krakowie.

7 Bibl. Czartoryskich, rkps 1100, s. 302.

8 J. D u n i n - B o r k o w s k i , M. D u n i n W ą s o w i c z , E lek to ro w ie kró ló w W ł a d y s ł a w a IV, M ichała K o ry b u ta , S ta n isła w a L eszcz yń sk ieg o i spis s tro n n ik ó w A u g u s ta III. „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego w e L w ow ie” t. 1 (1910), s. 162.

9 O. P i e t r u s k i , E le k to ró w poczet. Lwów 1845, s. 265.

10 K się g i są d o w e łę c z y c k ie od 1385 do 1419. Warszawa 1897, passim . „Teki Pa­ w ińskiego” t. 3—5.

168

k się g ę -p o n ty fik a ł

i przeszedł na służbę królew ską. W 1424 król W ła­

dysław Jagiełło w liście do k ap itu ły gnieźnieńskiej stanął w obronie Pasz­

ka, do którego w ikariusze k a te d ry gnieźnieńskiej zgłaszali jeszcze stare

pretensje, że był w in ien ucieczki z G niezna w oźnicy z koniem w ik ariu -

szów 12. Tegoż ro k u Paszek zarzucił nieszlachectw o Piotrow i, synowi Mi-

koszy z L ubrzy na Śląsku. Ten dowiódł swego szlachectw a z pomocą

sześciu św iadków sprow adzonych ze Śląska 13. Za niesłuszny zarzu t P a ­

szek został skazany przez sąd krakow ski na zapłacenie 15 grzyw ien Pio­

trow i i 15 grzyw ien s ą d o w i14. W ro k u 1427 jeździł na Czerw oną Ruś

w Halickie, jako członek kom isji królew skiej, aby rozpatrzyć spraw ę za­

bicia Strecza z Żołczowa przez W asilka z Łuczyńców 15. W 1428 Jagiełło

w ysłał Paszka z Sędziw ojem O strorogiem , w ojew odą poznańskim , i J a ­

nem Głowaczem z Oleśnicy, kasztelanem żarnow skim , do k ap itu ły gnieź­

nieńskiej, aby zabronili jej p rzyjęcia i stosow ania bez w iedzy i zgody

królew skiej listów papieskich w spraw ie obsadzenia p rep o zy tu ry gnieź­

nieńskiej 16. M iędzy 17 m aja 1429 (jest jeszcze jego poprzednik P io tr Gą-

się z W ojciechowic) a 4 k w ietn ia 1430 został m ianow any kasztelanem ko-

narskim łęczyckim, zachow ując tę godność zapew ne do końca życia 17.

K ilkakro tn ie b rał udział w w ażnych zjazdach panów polskich. J e s t w y­

m ieniony w śród najw yższych d y g n itarzy państw a n a tzw. w ielkim przy­

11 A cta capitulorum nec non iudiciorum ecelesiasticorum selecta. Edidit B. U 1 a- n o w s k i . T. 1. Kraków 1894, nr 1584, s. 834 („Monumenta Medii Aevi Historiea Res Gestas Poloniae Illustrantia” t. 13): „Nobilis Paszko, olim m arszalcus dni A rchi- ep i”. — J. K o r y t k o w s k i , A rcybisku pi gnieźnieńscy, prym asow ie i m etropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821. T. 2. Poznań 1888, s. 72 (tu błędnie odczytano: „Jaśko”).

12 A cta capitulorum [...], t. 2 (Kraków 1902), nr 186, s. 59 („Monumenta Medii Aevi Historiea Res Gestas Poloniae Illustrantia” t. 16): „fidelis noster dilectus Passek de G oslavicze, olim m arschalcus dni Nicolai A rch iepi Gnezn.”

13 K sięga praw a zw yczajow ego polskiego z w. XIII. P raw o polskie w praktyce sądow ej X IV i X V w ieku [...]. W yciągnął i w ydał A. Z. H e n с e 1. Kraków 1870, nr 1971, s. 285 („Starodawne Prawa Polskiego Pom niki” t. 2): „per P aszkonem de G osz- lauicze terrigenam Lanciciensem ”.

14 Inscriptiones clenodiales ex libris iudicialibus palatinatus Cracouiensis. Col- legit et edidit B. U l a n o w s k i . Kraków 1885, nr 461, s. 324 („Starodawne Prawa Polskiego Pom niki” t. 7, z. 3): „Paszek de G oszlauicze”.

J5 A k ta grodzkie i ziem skie [...]. T. 12. Lw ów 1887, nr 135, s. 15: „Passzek de G oslaw icze”.

16 A cta capitulorum [...], t. 1, nr 1609, s. 341: „Passcho de G ochlaw icze” [!]. — K o r y t k o w s k i (op. cit., s. 108) odczytał w tym samym akcie: „Passcho de Goth- lavicze”.

17 T. P i o t r o w s k i , D ostojnicy w o jew ó d ztw a łęczyckiego za p ierw szych Jagiel­ lonów. Warszawa 1935, s. 96 (z ksiąg łęczyckich 9, k. 170v). — O kasztelanach konar- skich zob. Z. K a c z m a r c z y k , K asztelan ow ie konarscy. „Czasopismo Prawno- -H istoryczne” t. 2 (1949).

170

1451 i 1454 b ra ł jeszcze udział w w iecach i sejm ikach łęczyckich 26. K iedy

zmarł, nie wiadom o — jego następca n a kasztelanii konarskiej łęczyckiej,

Ja k u b z Bzurzycy, je st znan y dopiero z w zm ianki w roku 1466 27.

Nie wiadom o też dokładnie, jaki zgrom adził m ajątek. T. Piotrow ski

ustalił, że posiadał Gosławice, Wolę G osławską i część Łętkow a (w pa­

rafii G óra w pow. łęczyckim ) 28. Nie w y n ik a jed n ak z tego, że to był cały

jego m ajątek. Poza ty m należy jeszcze dodać, że na g ru n tach Gosławic

i Woli pow stały w X IX w. jeszcze w sie: Leśniew ice, A ugustow o i Ja n i-

nów, k tó re należy brać pod uw agę p rzy obliczaniu pow ierzchni dóbr go-

sław skich. Nie był to m ały obszar.

Nie znam y im ienia żony i dzieci Paszka. Z apew ne jego synem był Mi­

kołaj, stu d e n t A kadem ii K rakow skiej, zapisany w r. 1437 jako syn P a ­

wła z Gosławic 29. Być może też jego synem lub w nukiem był J a n Paszek

z Gosławic w ym ieniony m iędzy r. 1466 a 1473 w śród szlachty h erb u Do-

liw a w akcie panów łęczyckich ustan aw iający ch pokój m iędzy D oliw ita-

mi i R o liczam i30. Ten J a n Paszek jest zapew ne identyczny z Jan em z Go­

sław ic herb u Doliwa, podkoniuszym łęczyckim w roku 1489 31. W 1520

w Gosławicach siedzi W incenty Paschek, a w 1528 A ndrzej P a s e k 32. Po­

tom kow ie k asztelana Paszka z Gosławic nie odegrali w iększej roli, nie m a

ich n a w e t w śród niższych urzędników łęczyckich, zniknęli w szarym tłu ­

m ie szlacheckim . Je d y n ą w y b itn iejszą postacią z tego rodu, oczywiście

poza sam ym Ja n em C hryzostom em dzięki jego P am iętnikom , był Mikołaj

Pasek, doktor p raw i kanonik w rocław ski (zm. 26 listopada 1572). Miał

on nagrobek w kościele Sw. M ichała n a W awelu, z napisem : „Nicolao

Paszek de Gosław ice” 33.

U żyw any przez J a n a Chryzostom a P aska p rzy nazw isku dodatek

„z G osławic” nie był w ięc czymś pretensjon alnym , dopiero przez niego

p rzy b ran y m — ale częścią składow ą nazw iska jego rodu, częścią, której

jego przodkow ie nie zam ienili na nazw isko przym iotnikow e Gosławski.

26 A. P a w i ń s k i , S ejm ik i ziem skie. Warszawa 1895, s. VI: „Presentibus [...] Paskone, Conariensi сastellan i” ; s. VIII: „Pasko de Goslavice, Conariensis castella- nus” ; s. IX: „Passaskone [!] Conariensi castellani".

27 I b i d e m , s. XIV.

28 P i o t r o w s k i , op. cit., s. 82.

29 A lbu m studiosorum U n iversitatis Cracoviensis. Wydali

Ż.

u

i

30 T. P i o t r o w s k i , Z. W d o w i s z e w s k i , Średniow ieczne zapiski h eraldycz­ ne łęczyckie. „Miesięcznik Heraldyczny” 1935, s. 132: „Johannem Paszek de Gosla- w y cze [...], de domo seu clenodio D olyw a ”.

31 Ibidem , s. 148.

32 S łow n ik geograficzny, t. 2, s. 740—741.

G O S Ł A W IC E P A S K A

169

w ileju krakow skim (1433), któ ry m Jagiełło potw ierdził wolności dane

m ożnym polskim w J e d ln e j 18. F ig uru je też n a przyw ilejach tegoż króla

z r. 1433 i 1434, dotyczących nadania w dożywocie Zygm untow i K iejstu -

towiczowi W ielkiego K sięstw a L itew sk ieg o 19. W 1435 świadczył w śród

panów n a akcie pokoju zaw artego z K rzyżakam i wT Brześciu K u ja w ­

skim 20. W roku 1437 uczestniczył w sądzie ziem skim w Łęczycy 21, w 1439

zaś w ym ienił go jako jednego z czterech świadków a k t legata papieskiego

biskupa Jana, ustanaw iającego w Nam ysłow ie na Śląsku rozejm m iędzy

królem A lbrechtem H absburgiem a królem W ładysław em (W arneńczy­

kiem ) 22. G dy arcybiskupem gnieźnieńskim został członek jego rodu —

Doliwów — W incenty K ot z Dębna, Paszek ponownie wrócił do otocze­

n ia arcybiskupiego. W latach 1437, 1439 i 1441 św iadkow ał przy sporzą­

dzaniu jego d o k u m en tó w 23. Był też bu rg rab ią łowickim (wzm ianka

z r. 1440) 24, a więc w arcybiskupich dobrach łowickich, do których z Go­

sław ic m iał niedaleko. W roku 1443 wiec sądowy łęczycki przyznał P a-

szkowi jako kasztelanow i konarskiem u łęczyckiem u przeniesienie d aniny

składanej n a rzecz tych kasztelanów ze w si R ąbień i W ierszanow ice

w pow. brzezińskim n a w ieś W iskitno, zgodnie z zam ianą tych w si przez

kapitułę krakow ską i zgodnie z poprzedniem układem 25. W latach 1443,

18 Codex epistolaris saeculi decim i ąuinti. Collectus opera A. L e w i c k i . T. 2. Kraków 1891, nr 212, s. 312 („Monumenta Medii A evi Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia” t. 12): „Presentibus [...] Passkone de Goslavicze, Conariensi [...] castel­ lani”. — Volum ina legum. T. 1. Petersburg 1859, s. 42: „Presentibus [...] Paszkone de G osławice, Konariensi [...] castellani” — Jus Polonicum. Edidit J. W. Bandtkie. Warszawa 1831, s. 233.

19 A kta unii Polski z Litw ą. 1385—1791. Wydali S. K u t r z e b a i W. S e m k o ­ w i c z . Kraków 1932, s. 89: „Passek de Goslauicze, Conariensis [...] castellanus” ; s. 99: „Paschko de G oslaw icze [...], Conariensis castellanus”.

20 Volumina legum, t. 1, s. 57: „cum sigillis [...] Paskoni de G osławice, K onarien- sis castellani".

21 K odeks d yplom atyczn y W ielkopolski. T. 5. Wydał F. P i e k o s i ń s k i . Poznań 1908, nr 599, s. 586: „Testes [...] Paszko de G oszlaw icze, castellanus K onariensis”. 22 Codex epistolaris [...], nr 254, s. 388: „Presentibus [...] Paszek de G oslaw icze”. 23 Acta capitulorum [...], t. 2, nr 380, s. 130: „Presentibus [...] P aszek de Gos- danicze [!], castellano C onariensi; nr 381, s. 130: „Presentibus [...] Paszkone de G osz­ law icze, castellano Konariensi". — Zbiór dokum entów małopolskich. Cz. 2. Wydał S. K u r a ś . Wrocław 1963, nr 545, s! 318: „Presentibus [...] Paszkone de Gosławice, castellano Conariensi”.

24 Acta capitulorum [...], t. 1, nr 1699, s. 370: „burgrabio suo tunc Lovicensi dno Paszkoni, castellano Conariensi”.

25 P i o t r o w s k i , op. cit., s. 50. — W. P a ł u с к i, Studia nad uposażeniem urzędn ików ziem skich w K oronie do schyłku X V I w ieku. Warszawa 1962, s. 229.- „strenuus dom inus Pasko de Goslaw icze, castellanus Conariensis”.

G O SŁ A W IC E P A S K A

₁₇₁

N azw iskiem bowiem stało się im ię najw ybitniejszego przodka rodu, a nie

nazw a rodow ej wsi. Jed n ą z przyczyn, obok chęci u trzy m an ia stałej p a ­

m ięci o sw ym w y bitn y m przodku, mogło być rów nież to, że w Łęczyc-

kiem żyła in na rodzina Gosławskich, h erb u Nagody (Jelita), z Gosławic

w pow. orłowskim , w parafii Sobota, bardzo liczna, należąca do szlachty

zagrodow ej. M ożna przytoczyć z całej Polski w iele przykładów , gdy im ię

lu b przezw isko przodka staw ało się nazw iskiem w połączeniu z nazw ą wsi,

np. D unin ze Skrzynna — od Dom inika (Domina, Donina) ze Skrzynna,

podkom orzego koronnego (zm. w r. 1418). Również z sąsiedztw a Pasków

z Gosławic m ożna w ym ienić tego ty pu nazw iska szlacheckie. W w oj. łę­

czyckim: Puczek z Nędzerzewa, Borsa (od im ienia Zbrosław) z Ziewanie,

O w siany z Szewców, Zbrożek z Woli, Spinek z Będkowa, H inek z U nienia

itd., a w woj. raw skim : Ja rz y n a z Rudki, O kuń z Grodziska, Leniek z Ro-

kitnicy, Żelazo z Woli Żelazowej itd. Liczni nosiciele tych nazw isk prze­

w ażnie od pokoleń już nie m ieszkali w e w siach w ym ienianych przez nich

p rzy nazw isku.

Należy w yrazić żal, że przed 1939 r. nie przeprow adzono kw erendy

w księgach grodzkich i ziem skich raw skich i sochaczewskich, sando­

m ierskich, nowokorczyńskich, chęcińskich i T ry bun ału K oronnego, które

pod koniec w ojny uległy zniszczeniu. Na pewno sporo w nich by znale­

ziono m ateriałów o najbliższej rodzinie Paska, jego rodzicach i o nim sa­

m ym , gdy m ieszkał w woj. raw skim , a potem w sandom ierskim . Obecnie

w arto przejrzeć księgi grodzkie i ziem skie łęczyckie, orłow skie i brzeziń­

skie, gdyż w nich też mogą być m ateriały dotyczące Pasków. N ależy rów ­

nież sięgnąć do ksiąg grodu w arszaw skiego, w których dokonyw ała w p i­

sów szlachta z całej Polski z okazji swej bytności w stolicy.

W następnych w ydaniach P a m iętników Paska pow inny się znaleźć

w aneksie ak ta zw iązane z Paskiem , z jego procesami. One nie tylko le­

piej w yjaśnią treść P am iętnikó w i praw dziw i ej ukażą postać pam iętni-

karza. Część z nich, a m ianow icie protestacje i relacje, niew ątpliw ie w y ­

szła spod jego pióra. Ja k wiadomo, szlachcic przynosił do grodu już go­

tow e protestacje, relacje i m anifestacje, które po dodaniu form uł w stęp ­

nych i końcowych wciągano do ksiąg, a później tylko je w szywano. Mogą

w ięc być np. w księgach relacji krakow skich m anifestacje P aska pisane

jego ręką.

Przy sposobności podaję trochę inform acji dodatkow ych i uw ag do

P a m iętn ikó w Paska

oraz p arę now ych identyfikacji osób w ym ienionych

przez Paska.

34 J. W i ś n i e w s k i (Dekanat konecki. Radom 1913, s. 200) przytacza z akt ko­ ścielnych parafii Pilczyca w zm iankę z r. 1701 o zapisie 500 zł dokonanym przez Krzysztofa Stanisław a Łąckiego, pasierba Paska, na msze za duszę Paska i drugie 500 zł za duszę Anny Paskowej, pochowanej w Pilczycy w pow. koneckim.

172

s. 23, 139: Porucznik CharleWski to na pewno Charlęski (Charlenski). s. 72: Kompanowsfei i Frzeorowski to chyba Kępanowski i Przeorski.

s. 94: Franciszek Ołtarzewski, sąsiad Paska w Rawskiem, to Franciszek Ołta­ rzew ski, podwojewodzi sochaczewski, późniejszy podstoli r a w sk i35.

s. 98—'104: W spomnienia Paska z pobytu w Siedlcach nasuwają wątpliwości. Tomasz Olędzki, w łaściciel dóbr Siedlce i Chodów (nie Chłędów!), kasztelan zakro­ czymski, według Paska, był obłąkany (r. 1060), a przecież tenże Olędzki jeszcze w r. 1670 sprawował urząd komisarza sejm ow ego36. Zmarł on w Siedlcach w r. 1678, przekazawszy cały majątek córce Joannie, żonie Michała Jerzego księcia Czarto­ ryskiego. Brak też w źródłach potwierdzenia, że Olędzki poślubił Wodyńską (żoną jego była Huntley de G ordon)37.

s. 121 : Łukasz Wolski był synem Jakuba Filipa Wolskiego, podstolego rawskiego, z Woli Wysokiej w pow. rawskim.

s. 127: Objaśnienie w indeksie, że Tuczyński był rotmistrzem chorągwi tatar­ skiej, chyba błędne. Chodzi tu zapewne o chorągiew Stanisław a Krzysztofa Tu- czyńskiego, później zasłużonego pod Chocimiem 38.

s. 127, 138: Radomianin Kaczewski to chyba Franciszek Kęczewski, zamieszkały w owym czasie w woj. sandom ierskim 39, do którego należał pow. radomski.

s. 175—176: „siedziałem w domu pana kasztelana żarnowskiego Starołęckiego w Studzia[n]nym podczas komendów pana Michała ŁabiszowSkiego, towarzysza k się­ cia Dymitra, kiedy się o pannę Przyłuską starał, siostrzenicę samej JM ości”. Chodzi tu o Albrechta (Olbrychta, Wojciecha) Starołęsfciego, kasztelana żarnowskiego, zm. w r. 166640, w łaściciela Studziannej pod Opocznem. Jego żoną w tym czasie (czwartą) była Zofia Rykowska, w dowa po Mikołaju Boglewskim. Jej córka Zofia Boglewska była żoną Stanisław a P rzyłu skiego41. Ów Michał Łabiszowski to na pewno Libi- szowski, w łaściciel Libiszowa koło Studziannej. W roku 1652 wspomniany jest Jan Libiszowski, porucznik chorągwi księcia Dymitra W iśniowieckiego 42.

s. 176: Jan Relski, sędzia rawski, to Jan Rylski, sędzia ziemski rawski, zm. w roku 1670 43.

s. 196: Kazimierz Gorzewski był faktycznie w łaścicielem części w si Targonie w ziem i łom żyńskiej, niedaleko Tykocina 44.

Pasek zmierzając w r. 1661 od Łysobyków, „zjechał na pierwsze roraty pod Zieloną Puszczą do w si, gdzie też był JMość pan Stanisławski, cześnik warszawski a dworzanin królew ski [...]”. W przypisie podana błędna informacja, że tak zwano puszczę między Grodnem a B iałow ieżą (tu były kolejno, idąc od północy: Puszcza Nowodworska, Kuźnicka, M alawicka, Kryńska, Gródecka, Błudowska, Bielska). Cho­ dzi tutaj o jakąś puszczę położoną na północ od Łysobyków, koło której m ieszkał

35 Volumina legum, t. 5 (1860), s. 160—161. — Teki Pawińskiego, nr 2.9. 36 Volumina legum, t. 5, s. 37.

37 T. Ż у с h 1 i ń s к i, Złota księga szlachty polskiej. T. 13. Poznań 1891, s. 252—253 :e K. N i e s i e c k i , H erbarz polski.

T. 9.

s.

39 A. B o n i e c k i , Herbarz polski. T. 9. W arszawa 1906, s. 392.

40 M etryka Koronna, nr 205, k. 42v—43. Archiwum Głów ne Akt Dawnych w Warszawie.

41 J. W i ś n i e w s k i , Dekanat opoczyński. Radom 1913, s. 233. — B o n i e c k i , op. cit., t. 1 (1899),

s

42 W i ś n i e w s k i , Dekanat opoczyński, s. 91. 43 Metryka Koronna, nr 209, k. 378—378v. 44 Bibl. Czartoryskich, rkps 1100,

s.

G O S Ł A W IC E P A S K A

173

s. 295: W starostwie knyszyńskim nie było Wsi Berezyny. Może tu chodzi o wieś Brzeziny w leśnictw ie tykocińskim nad Narwią.

s. 388: Wzmianka o m owie Paska na sejmiku elekcyjnym podkomorzego raw ­ skiego przed r. 1667 na pewno dotyczy sejmiku w r. 1665, na którym wybrano kan­ dydatem na podkomorzego Aleksandra Załuskiego. Wtedy też odbył się wspomniany przez Paska wjazd Jana Olbrachta Lipskiego na województwo rawskie.

s. 395: Sprawa ogromnej pożyczki udzielonej przez W ilhelma Orsettiego Rzeczy­ pospolitej została uregulowana przywilejem króla (Lwów, 31 VII 1663), który w za­ mian za ową pożyczkę oddał synom W ilhelma (Franciszkowi, W ilhelmowi i Miko­ łajowi) w zastaw dwa duże starostwa w woj. podlaskim — knyszyńskie i goniądz- kie. W roku 1676 Orsettowie cedowali oba starostwa Janowi Gnińskiemu, w ojew o­ dzie chełmińskiemu, i jego żonie, których potomstwo dziedziczyło je. Do końca istnienia Rzeczypospolitej nie zostały one wykupione. Orsetti faktycznie objął oba starostw a47 i interwencja sejmiku rawskiego w r. 1667 miała tylko na celu zała­ tw ienie tej sprawy jeszcze przez sejm.

s. 401, 402: Czubek poruszał istotną dla czasu napisania Pamiętników kwestię identyfikacji Sladkow skiego4S, o którym Pasek raz pisze (pod r. 1667): „a Slad­ kowski zaś, chorąży natenczas rawski, potym kasztelan sochaczowski”, a drugi raz: „Pan Sladkowski, teraźniejszy kasztelan ziemie sochaczowski [ej]”. Znany herbarzom Piotr Sladkowski, kasztelan sochaczewski, zmarł w roku 1679. Czubek wyłącza m oż­ liw ość pisania Pamiętników przed r. 1679 i w ysuw a przypuszczenie, oparte na nik­ łych przesłankach z Herbarza Niesieckiego, że było dwóch kasztelanów sochaczew­ skich tego nazwiska i że Pasek ma na m yśli raz jednego, raz drugiego. Sprawdzenie listy kasztelanów sochaczewskich nie pozwala jednak na przyjęcie hipotezy, jakoby w latach 1691— 1695 jakiś Sladkowski był kasztelanem. Znamy następujących kolej­ nych kasztelanów sochaczewskich: Piotr Sladkowski (1672—1679), nie wiadomo, kto był w latach 1679— 1684, Stanisław Jarzyna (1684—1698f, mógł być już wcześniej), nie wiadomo, kto był w latach 1698— 1701, Jan Nieborowski (1702—1709; mógł być wcześniej) 49. Można najwyżej tego ewentualnego drugiego kasztelana Sladkowskiego umieścić w latach 1679—1684 lub 1698— 1701, ale to będzie tylko przypuszczenie, gdyż brak jakiegokolwiek śladu o nim w źródłach.

s. 402: N iesłusznie poprawiono „do Ossego” na „do Ossowa”, który zidentyfiko­ wano ze w sią Oso wice, choć koło Rawy jest w ieś Ossa.

s. 413: Komorowski, podstarości nowomiejski, niedoszły m ąż Anny z R em iszew ­ skich Łąckiej, potem żony Paska, około 1667 r. „pojął wdowę, panią Brzezińską [...], prędko umarła [...]”. Jerzy Komorowski, podstarości grodzki nowokorczyński (w No­

45 Metryka Koronna, nr 201, k. 523; nr 205, k. 65. 46 Bibl. Czartoryskich, rkps 1100, s. 536, 538, 545.

17 Lustracja woj. podlaskiego w 1661— 1664. W: Lustracje, ks. 64, s. 590—591. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie.

48 J. C z u b e k , Jan Chryzostom z Gosławic Pasek w oświetleniu archiwalnym. (1667—1701). „Rozprawy Wydziału Filologicznego A U ” t. 28 (1900), s. 103—104.

49 Teki Pawińskiego, nr 29, 30 (lauda sejmików rawskich i sochaczewskich). — B o n i e c k i , op. cit., t. 8 (1905), s. 280.

174:

wym Mieście Korczynie), późniejszy komornik graniczny pow. wiślickiego, ożenił się z Jadwigą z Chorągwicy Łodzińską <zm. przed 1675 r.), wdową po Piotrze Brzeziń­ skim, m atką czterech synów z pierwszego m ałżeń stw a50.

s. 415: W łaścicielem M iławczyc i Bieglow a jeszcze w r. 1676 był Stanisław Szem- bek, burgrabia krakowski 51.

s. 420: „[...] przyjechali do m nie krewni żony mojej z matki, pan Stanisław Sczembek, burgra[b]ia krakowski, i pan Żelecki [!] Franciszek [...]”. Matką Szembeka była Gryzelda Żelęcka, a Paskowej Zuzanna Żelęcka 52.

Przypis informuje, że N iesiecki nie zna rodziny szlacheckiej o nazwisku Kor- dowski. Była taka rodzina na Mazowszu w ziem i różańskiej w Kordowie. W Mało- polsce nie spotyka się jej. Może w ięc istotnie nazw isko przekręcone przez kopistę.

s. 433: „Starosta ujski Piegłow ski i cześnik warszawski Opacki”. Przypis błędnie identyfikuje tego Opackiego z W ojciechem Opackim, który b ył podkomorzym w ar­ szawskim. Chodzi tu o Stanisław a Opackiego, cześnika warszawskiego, w łaściciela Stradlic i Podolan (a w ięc sąsiada Paska), ożenionego z Krystyną Piegłowską, siostrą Stanisław a Piegłowskiego, starosty ujskiego 53.

s. 437 : Pasek puścił Smogorzów w arendę „paniej Gołuchowskiej W ojciechowej, w dow ie grzecznej; i tam poszła za mąż za pana Tomasza Olszamowskiego”. To Iza­ bela Dziuli, wdowa po Wojciechu Gołuchowskim, zm. w r. (1'671 (nagrobek jego w kościele w Chrobrzu)54

s. 454: Istotnie, pisarzem ziem i bielskiej na Podlasiu był w tym czasie Krzysztof Żelski.

s. 458: Ujazdów nie jest dziś przedmieściem W arszawy, lecz jej integralną częścią.

s. 464 : Za mało przypis inform uje o pasierbicach Paska, choć ustalenia Czubka w tym względzie są b o g a te55. Do literatury o pasierbicach należy jeszcze dodać pracę R. Gustawa 56. W yjaśnienia w ym aga przynależność zakonna Aleksandry. Czu­ bek pisze, że była ona u koletek na Stradom iu57, choć według akt — bernardynką (pod im ieniem Charitas) u Sw. Agnieszki na Stradom iu58. Od roku 1685 płacił za nie do klasztoru nie Pasek, lecz Krzysztof Stanisław Łącki.

s. 465: Pasek pisze pod r. 1676, że dzierżawił w tedy Skrzypiów i Zakrzów. Po­

50 Inskrypcje krakowskie, nr 302, s. 1180, 1324; nr 319, s. 577. Archiwum Pań­ stw ow e w Krakowie. — Wypisy z inskrypcji krakowskich pochodzą z m ateriałów prof. Włodzimierza D w o r z a c z k a , któremu bardzo serdecznie dziękuję za ich życzliw e udostępnienie.

51 Bibl. Czartoryskich, rkps 1099, k. 340.

52 Inskrypcje krakowskie, nr 270, s. 786. — R. G u s t a w , Klasztor i kościół Św. Józefa ss. bernardynek w Krakowie. 1646— 1946. Kraków 1947, s. 174.

53 Inskrypcje krakowskie, nr 302, s. 253, 258; nr 320, s. 625.

54 J. W i ś n i e w s k i , Historyczn y opis kościołów, miast, z a b y tk ó w i pamiątek w Pińczowskiem, S kalbmierskiem i Wiślickiem. Mariówka 1927, s. 38—39. — B o ­ n i e c k i , op. cit., t. 6 (1903), s. 217. — Inskrypcje krakowskie, nr 319, s. 1677; nr 325, s. 290, 968.

55 C z u b e k , op. cit., s. 39—44.

56 G u s t a w , op. cit., s. 174— 175. Siostra Paskowej Magdalena (w zakonie Bar­ bara) Rem iszowska była od 1650 r. bernardynką u Sw. Józefa i zapewne to ona ściągnęła sw e siostrzenice do klasztoru.

57 C z u b e k , op. cit. s. 43.

G O S Ł A W IC E P A S K A

₁₇₅

s. 476: Adrian Bełchacki był wicesgerensem krakowskim, a nie wicereg entern, m iał w ięc w yższy urząd.

s. 488: „W ostatki zapustu [1681 r.] żeniłem JMości Pana Aleksandra Tomickie­ go w Krakowie z Jej Mością panią Makowiecką, wdową, z domu Gołuchowską”. Slub Aleksandra Tomickiego z Anną z Gołuchowskich, wdową po Makowieckim, m ieczniku przemyskim (przypis do Pamiętn ik ów identyfikuje go z M ikołajem Mako­ w ieckim , stolnikiem halickim), odbył się za indultem biskupim 18 lutego 1681 w ka­ m ienicy Drohojowskich przy rynku w Krakowie. Wśród trzech zapisanych w akcie świadków nie ma Paska 60.

„[...] odprawiłem zgodę między JMością panem Trzemeskim, bratem moim, a JMością panem K iełczowskim o Klim ontów ”. Krewny Paska Stanisław Trzemeski był ożeniony z Anną z Czajowie Wisemberkówną, wdową po Gabrielu Gołuchow- skim, w łaścicielu Klimuntowa (ślub Gołuchowskiego z Wisemberkówną — 15 II 1665). Remigian Kiełczowski był posesorem tegoż Klimontowa, odziedziczonego przez m ałoletnich Gołuchowskich, znajdujących się pod opieką matki, żony Trzeme- sk ie g o 61.

s. 558: N ie objaśniono sporu z Gomoleńskimi i Lubańskimi, który ciągnął się przez 50 lat. Mikołaj Łącki, pierwszy mąż Paskowej, był ożeniony po raz pierwszy z Aleksandrą z K otulina Grodzicką, zmarłą bezpotomnie w r. 1637 (pochowana w Radomsku), której zapisał 2000 zł i 2500 zł. Sumy te spadły na jej brata przy­ rodniego Aleksandra Gom oleńskiego, syna Jana i Elżbiety z Dmenina Kobielskiej (1° voto Andrzejowej Grodzickiej) i na jej braci ciotecznych: Stanisława, W ładysła­ wa i Andrzeja na Lubaniu Lubańskich, synów Zdzisława i Zofii z G rodzickich62. W indeksie opuszczono im iona przy nazwisku Nowomiejskiego i Sułkowskiego, choć są w Pamiętniku. N ie m a też w indeksie nazwisk rodzin: Gomoleńskich, Lu­ bańskich, PetrykowSkich i Radziątkowskich.

Powyższe uwagi i uzupełnienia są także spraw dzianem w iarygodności

P am iętn ikó w Paska. P otw ierdzają one różne daty, pew ne w ydarzenia

i istnienie osób przez niego w ym ienionych. Zgodność d at w skazuje, że

w M ałopolsce Pasek n a pew no prow adził raptularz, notując w skrócie n ie ­

k tó re w ydarzenia ze swego życia. Za przekręcenie w ielu nazw isk należy

w inić kopistę, a nie pam ięć Paska. P rzykład z Olędzkim, kasztelanem za­

kroczym skim , rzekom o obłąkanym , dowodzi, że m niej w iarogodna jest

starsza część P a m iętn ikó w — przedm ałopolska.

59 Bibl. Czartoryskich, rkps 1100, s. 340.

60 J. S y g a ń s k i , Z dawnych m e try k Kościoła Mariackiego w Krakowie. „Mie­ sięcznik Heraldyczny” 1910, s. 183.

61 Inskrypcje krakowskie, nr 295, s. 1571, 1640; nr 319, s. 909, 2924; nr 331, s. 1771. — J. S y g a ń s k i , Z dawnych m etryk katedry na Wawelu w Krakowie. „Miesię­ cznik Heraldyczny” 1912, s. 103.

62 Inskrypcje krakowskie, nr 319, s. 2099, 2102. — B o n i e c k i , op. cit., t. 7 (1904), s. 91. — C z u b e k , op. cit., s. 35—39.