ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE
mgr Agnieszka Kwiecień-Madej
POJĘCIE ODPOWIEDZIALNOŚCI – INFORMACJE OGÓLNE
• Najogólniej można mówić o odpowiedzialności jako możliwości zaspokojenia się wierzyciela z majątku dłużnika.
• Ujęcie takie, pozbawione elementów ocennych, jest przydatne na gruncie prawa spadkowego. Odpowiedzialność spadkobierców powstaje bowiem w chwili otwarcia spadku, a więc zdarzeniem, z którego ona wynika, jest
śmierć osoby fizycznej.
• Zdarzenie takie, co do zasady, następuje niezależnie od woli
spadkobiercy11, a powstanie odpowiedzialności za długi spadkowe następuje z mocy prawa (art. 925 w zw. z art. 922 KC).
RODZAJE ODPOWIEDZIALNOŚCI
1) powstanie tej postaci odpowiedzialności jest wynikiem dokonania czynności prawnych uregulowanych w prawie rzeczowym (np. ustanowienie zastawu);
2) gwarancją spełnienia świadczenia przez dłużnika jest określony przedmiot (przede wszystkim rzecz). Na tym przedmiocie, a nie na całym majątku dłużnika, ciąży bowiem odpowiedzialność za dług. Mówiąc inaczej, wierzyciel może kierować egzekucję jedynie do określonego przedmiotu, przy czym wartość tego przedmiotu może odbiegać od wysokości długu;
3) wierzycielowi służy prawo bezwzględne i bezpośrednie w stosunku do przedmiotu obciążonego odpowiedzialnością (prawo zastawu, hipoteka). Wynikają z tego następujące konsekwencje:
• a) dla istnienia i zakresu odpowiedzialności decydujące znaczenie ma los prawny rzeczy,
• b) realizacja uprawnienia wierzyciela pozostaje niezależna od tego, kto jest właścicielem obciążonego przedmiotu,
• c) wierzycielowi rzeczowemu służy pierwszeństwo zaspokojenia z obciążonego przedmiotu w zbiegu z osobistymi wierzycielami właściciela,
• d) obowiązek właściciela przedmiotu obciążonego, niebędącego dłużnikiem osobistym,
ogranicza się do zniesienia skierowanej przeciwko temu przedmiotowi egzekucji (sprzedaży oraz zaspokojenia wierzyciela z uzyskanej sumy
• Rzeczowa
RODZAJE ODPOWIEDZIALNOŚCI
• Osobista
• Pod pojęciem „odpowiedzialność osobista” (czasami używane jest określenie „majątkowo-osobista”) rozumie się sytuację, gdy niewykonanie zobowiązania przez dłużnika pociąga za sobą możliwość poszukiwania przez wierzyciela zaspokojenia z majątku dłużnika (aktualnego i przyszłego) i tylko z jego majątku. Można więc wskazać cechy charakterystyczne odpowiedzialności osobistej.
• Po pierwsze, gwarancją spełnienia świadczenia przez dłużnika jest cały jego majątek.
• Po drugie, odpowiedzialność ma charakter nieograniczony w tym znaczeniu, że ciąży na całym majątku dłużnika istniejącym w chwili realizacji wierzytelności, a niewyłączonym przez przepisy o ograniczeniach egzekucji.
• 1) wierzycielowi przysługuje wybór zarówno pomiędzy przedmiotami należącymi do majątku dłużnika, jak i pomiędzy sposobami przymusowego zaspokojenia;
• 2) w razie zbiegu wierzycieli każdy z nich samodzielnie dochodzi przysługujących mu roszczeń. Dopiero gdy okaże się, że majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie w pełni każdego z wierzycieli, są oni zaspokajani częściowo, w stosunku do wielkości przysługujących im wierzytelności (art. 1026 § 1 KPC). Kolejność zaspokajania
poszczególnych wierzytelności wynika z przepisów o egzekucji (por. art. 1025 KPC).
• Po trzecie, podmiot, do którego należy obciążony majątek (dłużnik) może być zobowiązany zarówno do biernego, jak i do czynnego zachowania się.
• Po czwarte, z tytułu odpowiedzialności osobistej dla wierzyciela nie wynika żadne prawo bezpośrednie i bezwzględne.
OGRANICZENIA ODPOWIEDZIALNOŚCI
Rzeczowa
• Odpowiedzialność rzeczowa jest z istoty swej ograniczona w tym
znaczeniu, że wierzyciel nie może uzyskać zaspokojenia z całego
majątku dłużnika, a jedynie z konkretnego przedmiotu
obciążonego odpowiedzialnością.
Osobista
• Co do zasady należy przyjąć, że jest ona nieograniczona - zobowiązany ponosi odpowiedzialność całym swym
majątkiem istniejącym i przyszłym,
• Ograniczenia możliwew ten sposób, że egzekucja może zostać skierowana tylko do przedmiotów składających się na
oznaczoną masę majątkową bądź w ten sposób, że zostaje ustalona kwota,
powyżej której zobowiązany nie odpowiada.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ CUM VIRIBUS PATRIMONII
• Ograniczenie odpowiedzialności do określonej masy
majątkowej występuje wówczas, gdy ustawodawca postanowi, że podmiot pewnej wyodrębnionej masy majątkowej odpowiada za długi należące do tej masy lub długi w inny sposób z nią związane jedynie określonymi przedmiotami majątkowymi,
• Nie występuje w prawie zobowiązań, a jedynie w prawie spadkowym (art.
1030 KC) oraz na gruncie stosunków majątkowych małżeńskich (art. 41 § 1 KRO).
• Ma ona charakter odpowiedzialności osobistej, a nie rzeczowej, gdyż
występują tu cechy charakterystyczne dla tego rodzaju odpowiedzialności – ciąży ona na pewnej masie majątkowej, a nie na konkretnych
przedmiotach majątkowych.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRO VIRIBUS PATRIMONII
• Drugim sposobem ograniczenia odpowiedzialności osobistej jest ograniczenie kwotowe (pro viribus patrimonii).
• Podmiot zobowiązany odpowiada całym swoim majątkiem, zarówno osobistym, jak i wyodrębnionym, jednak tylko do określonej kwoty (zwykle jest to wartość wyodrębnionej masy majątkowej).
• Ograniczenie dotyczy zatem nie tego, czym dłużnik odpowiada, ale do jakiej kwoty.
• Można więc stwierdzić, że ograniczeniu podlega wysokość kwoty, za którą dłużnik odpowiada, natomiast wysokość długu pozostaje niezmieniona.
ART. 924-925 KC
Śmierć spadkodawcy
Otwarcie spadku
Nabycie spadku przez
spadkobiercę
POJĘCIE DŁUGU
• Mianem długu określa się powinność spełnienia świadczenia przez dłużnika,
• W stosunkach spadkowych pojęciu dług towarzyszy przymiotnik
„spadkowy”. Już samo określenie wskazuje, że chodzi o powinność związaną z dziedziczeniem.
• W obrębie pojęcia długi spadkowe należy wyróżnić dwie zasadnicze grupy obowiązków ciążących na spadkobiercach:
• pierwsza to obowiązek majątkowy ciążący wcześniej na spadkodawcy, który nie wygasł w chwili śmierci zobowiązanego, lecz przeszedł na jego następcę prawnego (następców prawnych);
• druga to pozostałe obowiązki związane ze spadkobraniem, które nie ciążyły uprzednio na spadkodawcy natomiast obciążają spadkobiercę.
SKŁAD SPADKU
• PRAWA I OBOWIĄZKI MAJĄTKOWE
• Nie należą do spadku:
• Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy,
• Prawa, które przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są spadkobiercami,
DŁUGI SPADKOWE
• Koszty pogrzebu (zwyczajowo przyjęte w danym środowisku),
• Koszty postępowania spadkowego,
• Obowiązek zaspokajania roszczeń o zachowek,
• Obowiązek wykonania zapisów i poleceń
• Art. 922 par. 3 KC
• Inne długi spadkowe:
• Wynikające z ustawy
• Wynikające z woli spadkobiercy
• Należą do nich: quasi-alimentacyjny obowiązek w stosunku do dziadków
spadkodawcy (art. 938 i 966 KC), a także obowiązek zapłaty wynagrodzenia wykonawcy testamentu oraz poniesienia kosztów postępowania spadkowego.
ZAKRES ODPOWIEDZIALNOŚCI DŁUŻNIKÓW
• Jest uzależniony od:
1. Tego czy spadkobiercy przyjęli już spadek,
2. Treści złożonego oświadczenia o przyjęciu/odrzuceniu spadku, 3. Tego czy doszło już do działu spadku,
4. W przypadku niektórych długów spadkowych – decydująca jest wola spadkodawcy,
Regulacja odpowiedzialności za długi spadkowe odbiega od ogólnej regulacji odpowiedzialności dłużnika z KC.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPADKOBIERCÓW
• DO CHWILI PRZYJĘCIA SPADKU: art. 1030 zd. 1 KC spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku,
• Egzekucja na zaspokojenie długu dopuszczalna tylko ze spadku – art. 836 zd.
1 KPC – odpowiedzialność cum viribus hereditatis,
• OD CHWILI PRZYJĘCIA SPADKU: art. 1030 zd. 2 KC spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe z całego swego majątku,
• Egzekucja może być prowadzona ze wszystkich przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku spadkodawcy,
• Prawo Kopernika-Greshama – ewentualne gorsze przedmioty ze spadku wypierają lepsze z majątku spadkodawcy,
ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPADKOBIERCÓW
• DO CHWILI DZIAŁU SPADKU: art. 1034 par. 1 zd. 1 KC – spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność,
• Wierzyciel może żądać całości świadczenia od wszystkich spadkobierców, kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek ze spadkobierców zwalnia pozostałych,
• Jeśli jeden zaspokoił wierzyciela może żądać zwrotu od pozostałych w częściach, które odpowiadają wielkości udziałów (1034 par. 1 zd. 2 KC)
• OD CHWILI DZIAŁU SPADKU: art. 1034 par. 2 KC – spadkobiercy
ponoszą odpowiedzialność w stosunku do wielkości udziałów,
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI ZAPISOBIERCÓW WINDYKACYJNYCH
• Nabywają określone prawo (przedmiot zapisu windykacyjnego) – sukcesja singularna,
• NIE nabywają części długów spadkowych,
• NIE nabywają długów związanych z przedmiotem zapisu,
• Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego = odpowiedzialność za cudzy dług (spadkobiercy), odpowiedzialność o szczególnym charakterze, brak regresu wobec dłużnika (nie stosuje się 518 par. 1 pkt. 1 KC)
• Art. 1034(1) par. 1 KC – do chwili działu spadku – solidarna odpowiedzialność ZW wraz ze spadkobiercami,
• Problem: brak rozwiązania sytuacji solidarnej odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego i jedynego spadkobiercy brak działu spadku
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZAPISOBIERCÓW WINDYKACYJNYCH
• Rozliczenia między ZW a spadkobiercami następują proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń,
• OD CHWILI DZIAŁU SPADKU: spadkobiercy i ZW odpowiadają za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń
• Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego (art. 1034(3) KC) – pro viribus hereditatis,
• art. 319 KPC – ograniczenie odpowiedzialności w postępowaniu egzekucyjnym .
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZAPISY ZWYKŁE I POLECENIA
• Odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia uzależniona od woli spadkodawcy obowiązek wykonania może spoczywać na jednym, kilku lub na wszystkich
spadkobiercach, zapisobiercach windykacyjnych lub zapisobiercach zwykłych (art. 971 KC),
• W przypadku dalszego zapisu zwykłego odpowiedzialność ponosi zapisobierca zwykły obciążony dalszym zapisem, który sam jest również wierzycielem spadku,
• Jeśli spadkodawca ustanowił zapis zwykły lub polecenie, ale nie określił osoby
obciążonej, odpowiedzialność będzie spoczywała na spadkobiercach i zapisobiercach windykacyjnych na zasadach ogólnych, z modyfikacją, polegającą na tym, że
spadkobiercy również przed działem spadku odpowiadają za zapisy w stosunku do wielkości ich udziałów (art. 971 KC)
• Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów zwykłych i poleceń
ogranicza się zawsze jedynie do wartości stanu czynnego spadku (art. 1033 KC)
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI ZWIĄZANE Z PROWADZENIEM PRZEDSIĘBIORSTWA I GOSP.
ROLNEGO
• Gospodarstwo rolne – szczególny rodzaj przedsiębiorstwa,
• Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego – art. 1081 KC – od chwili działu spadku spadkobierca, któremu gospodarstwo przypadło, oraz spadkobiercy otrzymujący od niego spłaty. Każdy ze
spadkobierców w stosunku do wartości otrzymanego udziału,
• Odpowiedzialność za inne długi – art. 1082 KC – wszyscy spadkobiercy na zasadach ogólnych
• Brak szczególnych przepisów dotyczących odpowiedzialności za długi związane z działalnością gospodarczą prowadzoną przez spadkodawcę – długi nie są
składnikiem przedsiębiorstwa, są to osobiste długi przedsiębiorcy jeśli
przedsiębiorstwo przypadnie jednemu spadkobiercy, za długi odpowiadać będą wszyscy proporcjonalnie do wielkości udziałów.
DOBRODZIEJSTWO INWENTARZA
• Przyjęcie spadku wprost – odpowiedzialność bez ograniczeń – art. 1031 par.
1 KC,
• SN (7) – 22.06.1972r., III PZP 12/72 – odpowiedzialność taka w szczególnie wyjątkowych wypadkach może być ograniczona lub nawet wyłączona, jeśli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego,
• Odpowiedzialność z dobrodziejstwem inwentarza – art. 1031 par. 2 KC,
odpowiedzialność tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo w spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Ograniczenie to odpada jeśli
spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie uwzględnił w spisie inwentarza przedmiotów należących do spadku lub
przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi
ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRO VIRIBUS HEREDITATIS
• Granicę odpowiedzialności wyznacza określona wartość, a nie skład spadku,
• Wierzyciel może prowadzić egzekucję z całego majątku spadkobiercy
• Wyjątki:
• Art. 74 UKWH – wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką,
• Art. 316 KC – zastawnik może dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zastawu,
Ważne! Spadkobierca, bez względu na sposób przyjęcia spadku, nabywa długi spadkowe w pełnej wysokości. Dobrodziejstwo inwentarza skutkuje tym, że w zakresie przewyższającym wartość aktywów nie odpowiada osobiście za te długi.
Należy pamiętać o ograniczeniu odpowiedzialności w egzekucji – art. 319 KPC, jeśli nie jest zastrzeżone w tytule egzekucyjnym, należy je zastrzec w klauzuli wykonalności (art. 792 KPC) Musi być również sporządzony wykaz lub spis inwentarza.
WYKAZ I SPIS INWENTARZA
Wykaz
• Dokument prywatny
• Spadkobiercy
• Fakultatywny, dobrowolny
• Brak kosztów
• Dotyczy spadków otwartych po 18.10.2015r.
• Art. 1031(1) par. 3 KC – treść wykazu
Spis
• Dokument urzędowy
• Komornik
KOLEJNOŚĆ ZASPOKAJANIA DŁUGÓW
• Spadkobierca powinien spłacać długi zgodnie ze złożonym wykazem, a od chwili sporządzenia spisu – zgodnie ze sporządzonym spisem,
• Spłata bez wykazu (spisu) – naraża spadkobiercę na zarzut niedołożenia należytej staranności przy ustaleniu wierzycieli, - art. 1032 KC –
poszerzenie odpowiedzialności
• Różnice poglądów co do hierarchii długów spadkowych:
1. Wszystkie długi należy traktować w sposób jednakowy, wierzyciele powinni być zaspokojeni proporcjonalnie,
2. Kolejność zaspokajania z sumy uzyskanej w egzekucji – art. 1025-1026 KPC, 3. Brak jednolitego charakteru długów – pierwszeństwo długów, za które
spadkobierca odpowiada również rzeczowo
NALEŻYTE SPŁACENIE – KOLEJNOŚĆ (WARIANT)
1. Długi zabezpieczone rzeczowo tj. zastawem lub hipoteką w zakresie tego zabezpieczenia,
2. Inne długi spadkowe niż wymienione w pkt. 1 i 3-5, w tym koszty pogrzebu,
3. Zachowek – art. 1005 KC,
4. Roszczenie małżonka z 939 KC 5. Zapisy zwykłe i polecenia
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI PUBLICZNOPRAWNE
• Do spadku nie wchodzą zobowiązania publicznoprawne,
• Art. 97 par. 1 Ord.Pod. Spadkobiercy podatnika z zastrzeżeniem art. 97 par 2 przejmują
przewidziane w przepisach prawa podatkowego majątkowe prawa i obowiązki spadkodawcy,
• Jeśli spadkodawcy przysługiwały na podstawie prawa podatkowego prawa o charakterze niemajątkowym, związane z prowadzoną działalnością gospodarczą przechodzą one na
spadkobierców, o ile będą oni dalej prowadzić tę działalność na swój rachunek – art. 97 par 2 (stosuje się odpowiednio do sprawowanej przez spadkodawcę funkcji płatnika – art. 97 par 3)
• Przepisy te stosuje się odpowiednio do decyzji wydanych na podstawie przepisów prawa podatkowego – art. 97 par. 4
• Za zobowiązania podatkowe odpowiadają również zapisobiercy windykacyjni i zwykli,
• Przepisy te stosuje się odpowiednio do należności z tyt. składek na ubezpieczenia społeczne (art. 31 USUS)
KAZUS
• Jadwiga zmarła 20.03.2011 r. a spadek po niej nabyła Krystyna z
dobrodziejstwem inwentarza. Komornik sądowy sporządził spis inwentarza spadku ustalając, że stan czynny spadku wynosi 600 000 zł., natomiast
zobowiązanie spadkodawczyni z tytułu kredytu hipotecznego wynosi 650 000 zł. Krystyna uważa, że skoro przyjęła spadek z dobrodziejstwem
inwentarza, odpowiada jedynie do wysokości wartości stanu czynnego spadku. Bank będący wierzycielem hipotecznym stoi na stanowisku, że powinna spłacić całość wierzytelności.
• Oceń sytuację i oba stanowiska w sporze.
