Hank Moody jako rekonstrukcja to¿samoœci
wspó³czesnych mê¿czyzn w serialu „Californication”
Celem mojego artyku³u jest ukazanie sposobów, w jaki amerykañski serial „Califor-nication” profiluje to¿samoœæ wspó³czesnego mê¿czyzny. Kultura popularna jest we wspó³czesnym œwiecie kultur¹ dominuj¹c¹1. W konsekwencji teksty popkultury stano-wi¹ klucz do poznania i zrozumienia przemian to¿samoœci cz³onków wspó³czesnego spo³eczeñstwa. Jednymi z najpopularniejszych form przekazu kultury popularnej s¹ se-riale, których bohaterowie staj¹ siê dla swoich odbiorców wzorami w zakresie to¿sa-moœci i stylu ¿ycia. Dotyczy to w równym stopniu kobiet, jak i mê¿czyzn, którzy œledz¹c przygody telewizyjnych bohaterów stapiaj¹ siê z hiperrzeczywistym œwiatem mediów i trac¹ zdolnoœæ rozró¿niania pomiêdzy tym, co jest rzeczywistoœci¹, a tym co stanowi jej medialn¹ reprezentacjê2. (Hiper)rzeczywistoœæ seriali telewizyjnych uwodzi swoich odbiorców, poniewa¿ pozwala im oderwaæ siê od szarej codziennoœci i wejœæ w œwiat ekstremalnych, niepohamowanych doznañ3. Seriale, takie jak „Californica-tion” stanowi¹ dla wielu mê¿czyzn substytut codziennej egzystencji, pozwalaj¹c na ucieczkê od nudy i monotonii, której doœwiadczaj¹ w „rzeczywistej rzeczywistoœci”. Odcinek serialu zdaje siê dostarczaæ nam wszystkiego, za czym têsknimy, a jest dla nas na co dzieñ niedostêpne. Serial jest niemal zawsze ciekawszy ni¿ w³asne ¿ycie4. Anali-zuj¹c postaæ Hanka Mood’ego mo¿na wy³oniæ wiele teoretycznych kontekstów prze-obra¿eñ to¿samoœci mê¿czyzn, jakie obserwujemy we wspó³czesnej kulturze. Podejmê próbê ich przywo³ania i interpretacji.
„Californication” to amerykañski serial, emitowany od 13 sierpnia 2007 r., który uzyska³ miano kultowego i doczeka³ siê ju¿ piêciu sezonów. By³ on wielokrotnie nomi-nowany do z³otych globów, co zaowocowa³o miêdzy innymi nagrod¹ dla najlepszego aktora dla wcielaj¹cego siê w rolê g³ównego bohatera Davida Duchovnego w 2008 roku5. Produkcja zosta³a doceniona równie¿ w Polsce – w 2010 roku nominowano j¹ do Telekamery6. Akcja serialu toczy siê wokó³ prze¿ywaj¹cego niekoñcz¹cy siê kryzys twórczy pisarza, nieszczêœliwie zakochanego w swojej by³ej ¿onie, Karen, Hanka Moodego. Samo nazwisko Hanka wiele mówi o naszym bohaterze – w jêzyku angiel-skim Moody oznacza bowiem humorzasty, zmienny, zagubiony7. Taka jest w³aœnie
1
M. Krajewski, Kultury kultury popularnej, Poznañ 2005, s. 15.
2
Z. Melosik, Postmodernistyczne kontrowersje wokó³ edukacji, Toruñ–Poznañ 1995, s. 54.
3
Z. Melosik, Kryzys mêskoœci w kulturze wspó³czesnej, Kraków 2006, s. 87.
4 Ibidem. 5
V. Terrance, Encyclopedia of television shows, t. 1: 1925 through 2007, New York 2007, s. 227.
6
J. Bogus³awska, Pop kultura pop czy kultura, Gdynia 2011, s. 149.
7
K. Sulej, Kalifornizacja mêskoœci, w: Seriale. Przewodnik krytyki politycznej, Warszawa 2011, s. 129.
tytu³owa postaæ serialu, która nie stawia sobie w ¿yciu ¿adnego celu. Od momentu roz-stania z ukochan¹ (która odesz³a do innego mê¿czyzny), Moody ¿yje z dnia na dzieñ. Utraciwszy sens ¿ycia i wiarê w wy¿sze wartoœci, koncentruje siê na chwili obecnej8. Stara siê dostarczaæ sobie jak najwiêcej przyjemnoœci, zag³uszaj¹c w ten sposób wszystkie pozosta³e potrzeby. Zamiast walczyæ o dawne idea³y, zatraca siê we w³asnej cielesnoœci, nadu¿ywaj¹c wszelkich u¿ywek, a przede wszystkim kobiet. Wybór aktora wcielaj¹cego siê w g³ównego bohatera nie jest przypadkowy – David Duchovny pry-watnie zmaga siê z seksoholizmem, co nadaje „Californication” autobiograficzny kontekst9.
Styl ¿ycia Moodego (jak i Davida Duchovnego) znakomicie wpisuje siê w przemia-ny wspó³czesnej kultury. W ponowoczesprzemia-nym spo³eczeñstwie obserwujemy bowiem bêd¹cy konsekwencj¹ panowania ideologii konsumpcji triumf codziennoœci. Jest on nastêpstwem upadku modernistycznych Wielkich Metanarracji, bêd¹cych przez wieki Ÿród³em jasnych odpowiedzi na wszystkie pytania. Dawne idea³y i mity straci³y swoj¹ atrakcyjnoœæ i zosta³y zast¹pione celebrowaniem, a w zasadzie konsumowaniem ¿ycia codziennego. Czas wielkich idei bezpowrotnie min¹³, dziœ nikt nie poœwiêca ju¿ ¿ycia w imiê jakiejkolwiek ideologii10– a na pewno nie Hank Moody. Nigdy, przenigdy nie zastanawia siê on nad ewentualnymi konsekwencjami swojego postêpowania. ¯yje chwil¹ obecn¹. Rytm ¿ycia bohatera „Californication” wyznaczaj¹ drobne przyjemno-œci – palenie papierosów, marihuany i za¿ywanie innych specyfików, przesiadywanie w pubach, picie alkoholu, przeja¿d¿ki porsche z przyjacielem Charliem oraz poranny, popo³udniowy i wieczorny seks z przypadkowo napotkanymi kobietami. Stanowi to sens jego istnienia. Hank ¿yje w zawieszeniu – tymczasowoœci. Podchodzi do seksu czysto rekreacyjnie, nie nawi¹zuje z kobietami wiêzi emocjonalnej, jest to dla niego je-dynie rozrywka, zag³uszaj¹ca têsknotê za utracon¹, wielk¹ mi³oœci¹. Wyrzuci³ on ze swojej œwiadomoœci kategoriê bólu, zag³uszaj¹c j¹ poszukiwaniem i urzeczywistnia-niem swoich pragnieñ i zachcianek.
Akcja serialu toczy siê w Los Angeles, najwiêkszym mieœcie s³onecznej Californii do czego bezpoœrednio nawi¹zuje jego tytu³. Hank Moody przeprowadza siê tam z ro-dzin¹ po sukcesie swojej pierwszej ksi¹¿ki Bóg nas nienawidzi, by rozwijaæ swoj¹ ka-rierê (okazuje siê jednak, ¿e miasto anio³ów usypia i stopniowo zabija jego talent pisarski…)11. Miejsce to nie jest przypadkowe, Los Angeles to bowiem kwintesencja, centrum kultury amerykañskiej. Œwiadczy o tym chocia¿by fakt, ¿e jednym z okreœleñ kulturowej dominacji Stanów Zjednoczonych nad œwiatem jest termin
Californiza-cja12. Istotnym przejawem tego zjawiska jest amerykanizacja seksu, któr¹ nale¿y uto¿-samiaæ z jego depersonalizacj¹, komercjalizacj¹ a wrêcz utowarowieniem13. Serial
8
J. Carlin, R. Arp, What’s Good on TV: Understanding Ethics Through Television, London 2011, s. 21.
9
Gazeta.pl, „Callifornication”, czyli byæ jak Hank Moody, http://wyborcza.pl/1,75475, 9486826,__Californication____czyli_byc_jak_Hank_Moody.html#ixzz1rNLXvNM, data dostêpu: 8.04.2012 r.
10
Z. Melosik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków 2007, s. 74.
11
V. Terrance, Encyclopedia of television…, op. cit., s. 227.
12
T. Bennet, Useful culture, w: I. Ang, J. Hartley, Cultural Studies, vol. 6, 1992, s. 386.
13
„Californication” uczy wspó³czesnych mê¿czyzn, i¿ posiadanie silnego i wydajnego cia³a oraz nieustanna gotowoœæ do ekstremalnej aktywnoœci seksualnej jest ich podsta-wowym ¿yciowym zadaniem, niezbêdnym elementem obowi¹zuj¹cego wspó³czeœnie kapita³u kulturowego. Ka¿dy, kto jest sprawny seksualnie, jest m³ody i atrakcyjny. Ludzka seksualnoœæ jest wspó³czeœnie odarta z jakiejkolwiek metafizyki. Nie stanowi ona, jak dawniej enklawy prywatnoœci, lecz jest ca³kowicie widzialna. Prowadzi to do desublimacji seksu oraz odarcia go z jakiegokolwiek klimatu tajemniczoœci, bêd¹cego dawniej podstaw¹ ka¿dej seksualnej aktywnoœci14.
To¿samoœæ Hanka Mood’ego oraz jego styl ¿ycia s¹ podporz¹dkowane niemal wy³¹cznie sferze seksualnej. Celem jego ¿ycia jest nieustanna pogoñ za seksualnymi wra¿eniami. Jak wielu cz³onków ponowoczesnego spo³eczeñstwa, nie interesuje go nic innego – tylko przyjemnoœæ. W œwiadomoœci wspó³czesnego cz³owieka przyjemnoœæ seksualna sta³a siê cnot¹. ¯ycie jej podporz¹dkowane to ¿ycie moralne – grzechem jest ucieczka przed w³asn¹ cielesnoœci¹ i czerpanymi z niej przyjemnoœciami. Ideologia po-nowoczesnoœci pozwala d¹¿yæ do pozbawionej konsekwencji seksualnej satysfakcji bez najmniejszego wahania15. Seks zosta³ ca³kowicie strywializowany oraz zreduko-wany do procesów fizjologicznych. Nie jest on interakcj¹ dwóch osób, lecz coraz czêœ-ciej dwóch narz¹dów. We wspó³czesnej kulturze obserwujemy nadawanie znaczeñ seksualnych niemal wszystkim przejawom ¿ycia spo³ecznego. Prowadzi to do zwiêk-szenia roli seksu jako sk³adnika to¿samoœci, kultu orgazmu oraz seksualnego hedoniz-mu cz³onków ponowoczesnego spo³eczeñstwa. Obserwujemy taniec wokó³ seksu, kult czystej seksualnoœci16.
Popularnoœæ serialu „Californication” wynika z faktu, ¿e jest on odpowiedzi¹ na niepokoje mê¿czyzn wyrastaj¹ce wokó³ zjawisk feminizacji kultury wspó³czesnej i emancypacji kobiet. W poprzednich dziesiêcioleciach obowi¹zywa³ kulturowy po-rz¹dek p³ci, oparty na zasadzie binaryzmu. Panowa³ odwieczny podzia³ na kobiety i mê¿czyzn, zwi¹zany z powszechnym przekonaniem o ich ca³kowicie odmiennym biologicznym i spo³ecznym przeznaczeniu17. Istnia³y typy idealne zarówno kobiecej, jak i mêskiej to¿samoœci. Kobiety podlega³y niemal absolutnej w³adzy mê¿czyzn w za-sadzie ka¿dej dziedzinie ¿ycia, wykonuj¹c obowi¹zki narzucone im przez spo³ecz-no-kulturowy re¿im p³ci. By³y przypisane przede wszystkim pracy w domu, bêd¹c jednoczeœnie dyskryminowane na rynku pracy poprzez segregacjê zawodow¹ czy nie-równoœæ p³ac, zajmuj¹c nieuprzywilejowane miejsce w hierarchii p³ci. Na szczycie hie-rarchii wed³ug Roberta Conella znajdowa³a siê natomiast „mêskoœæ hegemoniczna”18, po dziœ dzieñ stanowi¹ca wzór dla kolejnych pokoleñ m³odych mê¿czyzn. Mê¿czyzna hegemoniczny to przede wszystkim mê¿czyzna heteroseksualny, nieokazuj¹cy s³abo-œci, ch³odny emocjonalnie, nie ceni¹cy sobie zbyt wysoko duchowego wnêtrza kobiet, czy ich intelektu, lecz potrafi¹cy doceniæ ich walory cielesne. Uto¿samia³ on kobietê
14
Ibidem.
15
Z. Melosik, Postmodernistyczne kontrowersje…, op. cit., s. 58.
16 Z. Melosik, Kryzys mêskoœci…, op. cit., Kraków 2006, s. 80–84. 17
A. Gromkowska-Melosik, Sukces edukacyjno-zawodowy i problem maskulinizacji kobiet, w: A. Gromkowska-Melosik, Z. Melosik, To¿samoœæ w spo³eczeñstwie wspó³czesnym: popkulturowe (Re)interpretacje, Kraków 2012, s. 71.
18
z jej cia³em, przypisuj¹c j¹ do kategorii natury, jednoczeœnie postrzegaj¹c samego sie-bie po stronie kultury19. Tylko nieliczni mê¿czyŸni s¹ w stanie osi¹gn¹æ najbardziej po¿¹dany, równie¿ wspó³czeœnie hegemoniczny model mêskoœci, jest on jednak po-wszechnie dostêpny wszystkim w hiperrzeczywistym œwiecie bohaterów popkultury od Humprey’a Bogarta, przez Bruce’a Willisa do bohatera „Californication” Hanka Moodego.
W ostatnim czasie obserwujemy zacieranie siê dawniej wyraŸnie zaznaczonych granic miêdzy mêskoœci¹ a kobiecoœci¹. Obecnie coraz wiêksze grono mê¿czyzn od-krywa w sobie i kultywuje w³asn¹ kobiec¹ œwiadomoœæ. Mê¿czyzna wspó³czesny staje siê w coraz wiêkszym stopniu wra¿liwy i subtelny. Zdaniem Robert’a Bly’a nie czyni go to jednak bardziej wolnym i mo¿e staæ siê przyczyn¹ jeszcze wiêkszego zagubienia mê¿czyzn w coraz bardziej niejednoznacznym, zró¿nicowanym, a przede wszystkim mniej mêskim œwiecie. Mówi siê o zjawisku „miêkkiego mê¿czyzny”20, a nawet kryzy-sie mêskoœci21. Wielu sfeminizowanych mê¿czyzn odczuwa têsknotê za tradycyjn¹, jasno zdefiniowan¹ mêskoœci¹.
Nie istnieje obecnie jednoznaczny, uniwersalny wzór, idea³ bycia mê¿czyzn¹, wokó³ którego mê¿czyŸni mogliby konstruowaæ swoj¹ to¿samoœæ. Coraz trudniej od-powiedzieæ na pytanie co w ogóle wspó³czeœnie oznacza byæ mê¿czyzn¹22. W wyniku równouprawnienia kobiet mê¿czyŸni zostali zmuszeni do podzielenia siê w³adz¹, jak¹ cieszyli siê przez poprzednie stulecia. Stanowi to Ÿród³o dyskomfortu wspó³czesnego mê¿czyzny, który coraz czêœciej czuje siê przegrany w walce z kobietami, nieustannie udowadniaj¹cymi, ¿e znakomicie radz¹ sobie bez mê¿czyzn niemal w ka¿dej dziedzi-nie ¿ycia23. Kultura wspó³czesna staje siê coraz bardziej kobieca, w konsekwencji obserwuje siê zjawisko feminizacji mê¿czyzn, z którego wy³ania siê nowy, metrosek-sualny idea³ mê¿czyzny – kobiecego wra¿liwca spêdzaj¹cego wiêcej czasu na zabie-gach upiêkszaj¹cych ni¿ w warsztacie samochodowym, który budzi wiele niepokojów zwi¹zanych z kryzysem mêskoœci. Równolegle podejmowane s¹ próby odzyskania przez mê¿czyzn dominuj¹cej pozycji w spo³eczeñstwie24.
Mê¿czyzna, przera¿ony swoj¹ zbêdnoœci¹ w kulturze wspó³czesnej, nostalgicznie spogl¹da w przesz³oœæ. Ideologia towarzysz¹ca dyskursom mêskoœci dominuj¹cej jas-no zmierza do odrodzenia siê mêskiej dominacji w spo³eczeñstwie, w tym przede wszystkim odzyskania w³adzy nad kobietami. Wi¹¿e siê to z ruchem antyfeministycz-nej rewolucji i próbami powrotu do esencjalizmu25. Ideologiê antyfemizmu i próby przywrócenia „œwietnoœci mêskoœci” mo¿na najwyraŸniej dostrzec w tekstach popkul-tury, ukazuj¹cych po¿¹dane wersje „prawdziwego mê¿czyzny”. Doskona³y przyk³ad stanowi bohater serialu „Californication”. Hank Moody reprezentuje tradycyjny idea³ mêskoœci retroseksualnej. Mê¿czyzna retroseksualny stanowi „historyczny
ekwiwa-19
R. Bly, ¯elazny Jan Rzecz o mê¿czyznach, Poznañ 1993, s. 12.
20
R. Bly, ¯elazny Jan…, op. cit., s. 12–13.
21
Z. Melosik, Kryzys mêskoœci…, op. cit., s. 69.
22 U. Kluczyñska, Metamorfozy to¿samoœci mê¿czyzn w kulturze wspó³czesnej, Toruñ 2007, s. 12. 23
M. Shiffman, The Men’s movement, s. 298.
24
F. Mort, Boy’s own? Masculinity, style and popular culture, w: Male order: Unwrapping Masculinity, red. R. Chapman, J. Rutherford, London 1999, s. 193–220.
25
lent kobiecoœci spod znaku trzeciej fali”. Mê¿czyŸni têskni¹ za swoj¹ utracon¹,
pier-wotn¹ natur¹, ale i kobiety pragn¹ wspó³czeœnie powrotu prawdziwego mê¿czyzny26. Mê¿czyzna retroseksualny nie spêdza wiêcej ni¿ piêciu minut w ³azience, nigdy nie zostaje przy³apany na gotowaniu obiadu czy robieniu zakupów. Do szczêœcia wystar-czy mu paczka papierosów, lodówka pe³na piwa, samochód ze zbitym reflektorem i sta-ry podkoszulek. Taki jest w³aœnie Hank Moody, któsta-ry zdaje siê w ogóle nie ulegaæ supermarketyzacji zachodniego stylu ¿ycia – jedyn¹ rzecz¹, jak¹ konsumuje nasz boha-ter s¹ kobiety. Ulubion¹ aktywnoœæ Mood’ego sugeruje wieloznaczny tytu³ serialu – (cali)„fornication” oznacza cudzo³óstwo27.
Serialowi „Californication” przyœwieca idea fallocentryzmu. Kobiety s¹ marionet-kami w rêkach mê¿czyzn, którzy ca³kowicie nad nimi dominuj¹. Jak twierdzi Zbyszko Melosik, „Dyskursy mêskoœci dominuj¹cej pe³ni¹ rolê czynnika wzmacniaj¹cego ró¿-nicê p³ciow¹. Stanowi¹ reakcjê na emancypacjê kobiet, a ich popularnoœæ jest wyrazem kulturowych niepokojów, zwi¹zanych ze wspó³czesn¹ ambiwalencj¹ wokó³ pojêcia mêskoœci”28. To¿samoœæ Hanka Mood’ego to przyk³ad mêskoœci ca³kowicie domi-nuj¹cej nad kobietami. W dobie kryzysu mêskoœci hegemoniczni macho staj¹ siê coraz bardziej popularni. Hank Moody wchodzi w relacjê z setkami kobiet, postrzegaj¹c je jedynie jako Ÿród³o zaspokojenia seksualnych pragnieñ i przyjemnoœci zmys³owej. Jest hipermêski, jest w stanie zdobyæ ka¿d¹ kobietê i obudziæ w niej najpierwotniejsze in-stynkty. ¯ycie bohatera „Californication” skupia siê wokó³ ci¹g³ych seksualnych pod-bojów, które zdaj¹ siê byæ jedynym sensem jego ¿ycia. Co ciekawe – kobiety bêd¹ce bohaterkami serialu przystaj¹ na traktowanie ich jako obiektów seksualnych, ca³kowi-cie poddaj¹ siê w³adzy Hanka i oddaj¹ w jego rêce. W konsekwencji swoich seksual-nych przygód Hank Moody staje siê gwa³cicielem – pod koniec pierwszej serii zostaje skazany za (oczywiœcie spontaniczny i nieœwiadomy) gwa³t na nieletniej dziewczynie, kole¿ance swojej córki (która dobrowolnie odda³a siê w rêce kalifornijskiego boga
sek-su, nie informuj¹c go o swoim m³odym wieku, lecz niestety s¹d nie potrafi³ tego
zrozu-mieæ). Wydawaæ by siê mog³o, ¿e przekreœli to dobry wizerunek, a na pewno szanse u kobiet Mood’ego, lecz nic bardziej mylnego. Jego kryminalna przesz³oœæ w kolej-nych sezonach serialu ekscytuje i jeszcze bardziej przyci¹ga do niego kobiety, staj¹c siê obietnic¹ ekstremalnych, pozbawionych ograniczeñ doznañ.
Hank Moody, mimo swojego ju¿ nieco zaawansowanego wieku jest niezwykle sprawny i wydajny seksualnie. Nigdy nie odmawia ¿adnej kobiecie. Wydaje siê, ¿e jego potrzeby seksualne s¹ ca³kowicie poza kontrol¹ – stanowi¹ czêœæ jego niemo¿liwej do okie³znania mêskiej natury. Co ciekawe, Hankowi nigdy nie dokuczaj¹ ¿adne dolegli-woœci zwi¹zane z podejmowaniem seksualnego ryzyka – w koñcu prawdziwy mê¿czyz-na jest niezniszczalny i nigdy nie zachoruje mê¿czyz-na AIDS czy inne choroby weneryczne. Hankowi nie grozi równie¿ uzale¿nienie od alkoholu, narkotyków czy rak p³uc. W koñ-cu prawdziwy macho pali papierosy i nie stroni od u¿ywek29. Tego szczêœcia nie ma
26
K. Sulej, Kalifornizacja mêskoœci, w: Seriale. Przewodnik…, op. cit., s. 130–131.
27
Ibidem.
28
Z. Melosik, Kryzys mêskoœci…, op. cit., s. 121.
29
niestety najlepszy przyjaciel Hanka – Charlie, bêd¹cy nieudan¹ kopi¹ Mood’ego, nie-ustannie ponosz¹cy konsekwencje swoich seksualnych poczynañ.
Dla widzów serialu „Californication” zawarty w nim œwiat stanowi wybuchow¹ i ekscytuj¹c¹ mieszankê zakazanych na co dzieñ pragnieñ i emocji, pozwalaj¹c daæ im upust. Nie mog¹c pozwoliæ sobie na ekstremalne doœwiadczenia (przede wszystkim seksualne) w codziennym ¿yciu, mê¿czyŸni mog¹ chocia¿ identyfikowaæ siê z g³ów-nym bohaterem analizowanego serialu, Hankiem Mood’ym i poczuæ siê dziêki temu jak „prawdziwy mê¿czyzna” – w tradycyjnym tego s³owa znaczeniu. W moim przeko-naniu mo¿na dostrzec tutaj jednak pewien paradoks – postaæ Hanka Mood’ego, po-strzegana jako wzorzec stuprocentowego mê¿czyzny, wy³oni³a siê na fali obecnego we wspó³czesnej kulturze fenomenu kryzysu mêskoœci. Nie ulega w¹tpliwoœci fakt, i¿ emancypacja kobiet stopniowo prze³amuje binaryzm p³ci, w znacz¹cy sposób wp³y-waj¹c na wzajemne relacje miêdzy p³ciami. Jednoczeœnie w œwiadomoœci milionów kobiet i mê¿czyzn wci¹¿ zakorzenione jest d¹¿enie do realizacji tradycyjnych idea³ów dyktowanych przez nieustannie podtrzymywany miêdzy innymi przez teksty popkultu-ry odwieczny porz¹dek p³ci30. Uwa¿any przez mê¿czyzn (i kobiety) za symbol praw-dziwego macho, Hank Moody jest w rzeczywistoœci uosobieniem kulturowych niepokoi, jakie odczuwaj¹ mê¿czyŸni wobec zjawiska emancypacji kobiet.
30
A. Gromkowska-Melosik, Sukces edukacyjno-zawodowy i problem maskulinizacji kobiet, w: A. Gromkowska-Melosik, Z. Melosik, To¿samoœæ w spo³eczeñstwie wspó³czesnym…, op. cit., s. 72.
