Anna Wrzesińska
Materiał szkieletowy z badań
ratowniczych w Fałkowie i
Lednogórze gmina Łubowo
Studia Lednickie 4, 483-490
STUDIA LEDNICKIE IV Poznaii — Lednica 1996
MATERIAŁ SZKIELETOWY Z BADAŃ RATOWNICZYCH W FAŁKOWIE I LEDNOGÓRZE GMINA ŁUBOWO
W dniu 28 czerw ca 1993 roku do M uzeum P ierw szych P iastów na L ednicy d o starczono karton z kośćm i ludzkim i, zebranym i przez m ieszkańców w si F ałkow o (gm . Ł ubow o) stanow isko 18 podczas prac gazyfikacyjnych na terenie w si. Z aw artość k ar tonu stanow iły kości ludzkie i kości zw ierzęce. W śród kości ludzkich w ydzielono: uszkodzone kości sklepienia i podstaw y czaszki (brak kości tw arzoczaszki i żuchw y) 0 b udow ie i rzeźbie delikatnej, słabo zaznaczonej guzow atości potylicznej zew nętrznej, w ąskich i krótkich w yrostkach sutkow atych. Szew w ęgłow y nie obliterow any, szew strzałkow y — stadium początkow e obliteracji. N ależąca do innego oso b n ik a uszk o d zo na żuchw a i kość szczękow a. P rzyżyciow o w żuchw ie i szczęce po 16 zębów , pośm iertnie w iele w ypadło. W żuchw ie I |I2C P]P2 (praw e i lew e) o stopniu starcia 3°. W sz częce zęby praw e — С Р ^ М г , zęby lew e zachow ane pośm iertnie to o silnym starciu zębów trzonow ych stopnia 5°, zęby przedtrzonow e starte w stopniu 3 ° - 4 ° . N a zębach kam ień nazębny. Ż uchw a o budow ie m iernej, trzon niski i pośredni, bródka zaznaczona w yraźnie, k ąt żuchw y nieznacznie w ygięty o um iarkow anej w yniosłości.
N ajliczniejszy m ateriał kostny stanow iły kości długie k ończyn górnych i dolnych — w szystkie uszkodzone m echanicznie. W ydzielono: trzy kości ram ienne (2 praw e,
1 lew ą) należące do dw óch o sobników dorosłych, cztery kości p rom ieniow e ( 1 praw ą, 3 lew e) należące do trzech osobników (2 dorosłych, 1 m łodocianego), dw ie kości łokciow e (lew e) n ależące do dw óch osobników (dorosłego i m łodocianego), trzy kości udow e (lew e) n ależące do trzech osobników (2 dorosłych, 1 m łodocianego), dw ie kości piszczelow e (lew e) osobników dorosłych. D w a lew e talerze biodrow e, należące do dw óch osobników (dorosłego i m łodocianego). L ew a kość łonow a o sobnika m ło docianego. P ięć kręgów lędźw iow ych, od I - V dorosłego o sobnika (ze zm ianam i w p o staci w yrośli — osteofitów , i spłaszczeń trzonów kręgów ). Sześć kręgów piersiow ych od VI do X II, i cztery kręgi szyjne (I-szczytow y, II-obrotow y, III i IV ) osobnika dorosłego. O sobnika d orosłego fragm ent trzonu m ostka oraz n ieliczne uszkodzone że bra, w yrostek kruczy lewej kości łopatki i fragm enty lew ego i praw ego obojczyka. D w ie kości śródręcza, dw ie śródstopia i trzy paliczki bliższe stopy, n ależące do oso b n ika dorosłego.t T rzy kości śródstopia osobnika m łodocianego. T rzy kości skokow e (1 p raw a i 2 lew e) należące do dw óch osobników (dorosłego i m łodocianego). P ozostałe ułam ki kości m ało typow e.
O ceny w ieku, płci i w ysokości ciała zm arłych dokonano w o parciu o kom pleksow ą analizę cech m orfologicznych szkieletu.
484 K R O N IK A
J A M A N R 1 J A M A N R 2
I I 11-1 1 : : Ь < Ш -1 I 1-«
R y cina 1. L ed nogóra, stan. 45. Profil p o łudniow y row u na w ysokości ja m grobow ych. Legenda: 1 — hum us; 2 — p iaszczysty calec; 3 — w kop now ożytny; 4 — ja m y grobow e nr 1 i 2.
(ry so w ał W . K ujaw a)
Abb. 1. Lednogóra, Fst. 45. S üdprofil des G rab en s in G rabgrubenhöhe. Legende: 1 — Hum us; 2 — g ew achsen er S andboden; 3 — neu zeitlich er Schürfgraben;
4 — G rabgruben Nr. 1 und 2 (gez. W . K ujaw a)
M ateriał kostny znaleziony we w si Fałkow o należy do trzech osobników : dw óch dorosłych i je d n e g o osobnika m łodocianego. N ajliczniejszy m ateriał kostny stanow i uszkodzony szkielet dorosłego m ężczyzny, zm arłego w w ieku 30 - 4 0 lat, o w zroście 170 cm. Z achow ane kości szczęki i żuchw y, kości pasa barkow ego, kości kręgosłupa ; klatki piersiow ej. O bie kości ram ienne (praw a 324 m m i lew a), kość łokciow a i pro m ieniow a (243 m m ) lew ego przedram ienia, lew y talerz biodrow y i p ełn a lew a k o ń czyna dolna w raz ze stopą. S zkielet o budow ie m asyw nej, silnej rzeźbie i zaznaczonych chropow atościach. Z m iany zw yrodnieniow e w kręgosłupie w postaci w yrośli i spła szczeń trzonów kręgów , będących w ynikiem nadm iernego obciążenia kręgosłupa.
D rugi osobnik dorosły to kobieta zm arła w w ieku adultus, około 22 - 25 lat. Szkielet zachow any stanow i: uszkodzona czaszk a bez żuchw y i części tw arzow ej (CL — C al varia) i lew y odcinek szkieletu: lew a kość ram ienna, lew a kość prom ieniow a, lew a kość udow a, lew a kość piszczelow a. K ości o budow ie delikatnej, m iernej rzeźbie, lekkie. O sobnik trzeci zm arł w w ieku ju v en is, około 1 4 - 1 6 lat. W zrost 152 cm. Posiadam y lew ą stronę szkieletu: lew a kość ło k cio w a i lew a p rom ieniow a (lew e p rzed ram ię), lew y talerz biodrow y i lew a kość łonow a; lew a kończyna dolna: ko ść udow a (344 m m ), kość piszczelow a, kość skokow a i kości śródstopia. S zkielet charakteryzuje niezrośnięta za życia osobnika kość biodrow a i łonow a i nie utw orzenie się panew ki staw ow ej. N iezrośnięte są jeszcze nasady bliższe i dalsze kości długich kończyn. K o ściec m a bu d o w ę delikatną.
W kw ietniu 1994 roku rów gazyfikacyjny przebiegający na południow ym krańcu jezio ra lednickiego, w e wsi L ednogóra na stanow isku 45, p rzeciął dw ie jam y g ro b o w e 1. O bydw ie odsłonięto w profilu południow ym przekopu w odległości 220 cm od siebie (ryc. 1). W kopane w żółtaw o-biały calcow y p iasek i żw ir, około 4 5 - 55 c m poniżej
KRONIKA
485
R y cina 2. L ed nogóra, stan. 45. U bytki w p ostaci przeto k ropnych około k o rzen io w y ch (fo to g rafo w ała M . Jó źw ik o w sk a)
A bb. 2. L ed nogóra, Fst. 45. D efekte in F orm von W u rzeleiterg än g en (Photo: M . Jó źw ik ow sk a)
darni. Ja m a grobow a nr 1 m iała kształt regularny, o prostej ścianie w schodniej i za okrąglonej ścianie zachodniej. S zerokość ja m y na stropie 64 cm , na spągu 4 4 cm, głębokość ja m y grobow ej 28 cm . Jam a g robow a n r 2 ch arakteryzow ała się dużym i w ym iaram i na stropie 115 cm , na spągu 84 cm . G łębokość ja m y 1 0 - 1 3 cm . W profilu czytelny był m łodszy w kop (o szerokości 64 cm i głębokości 5 - 7 cm ) niszczący ścianę w schodnią jam y.
O d sło n ię to partię p o łu d n io w ą ja m y n r 1. K ształt ja m y był reg u larn y o szerokości 4 0 - 4 5 cm i długości 77 cm . W ja m ie w y stęp o w ały kości ludzkie obu kończyn dolnych (najw ięk sza długość kości udow ej 497 m m ), lew ego przed ram ie n ia kończyny górnej (najw iększa dłu g o ść kości pro m ien io w ej 277 m m ), u szkodzone kości m ied- niczne, sześć frag m en tó w żeber, cztery k ręg i lęd źw io w e i dw a k ręg i piersio w e. R ów gazy fik acy jn y p rzeciął szkielet na w ysokości kości m ied n iczn ej, n isz cząc kości tu ło w ia i czaszkę. Stan z ach o w an ia k o śc ca m im o usz k o d zeń m ech an iczn y ch bardzo dobry. N a p o d sta w ie o b serw acji cech d iag n o sty c zn y ch na kośćcu; m asyw na budow a, siln e u rzeźbienie, g łęb o k ie a w ąskie w cięcie k ulszow e, stopień zm ian na pow ierzchni sp o je n ia ło n o w eg o itp., u sta lo n o w iek o so b n ik a na ad u ltu s, o k o ło 2 5 - 3 0 lat, płeć m ęską, w zro st w ysoki (181 cm ). S zk ielet zm arłeg o m ężczy zn y ułożony był w grobie w zdłuż osi p ó łn o c-południe. G ło w ą zo rientow any b y ł na północ z o d ch y len iem 30° na w schód.
4 8 6 KRONIKA
Jam ę grobow ą nr 2 odsłonięto tylko fragm entarycznie, gdyż uszkodzona w kopem now ożytnym zaw ierała liczny przem ieszany m ateriał m asow y: kości ludzkie, kości zw ierzęce, now ożytną ceram ikę, a w skraju płd-w sch. jam y w kop z w apnem . W partii regularnej czytelnej jam y grobow ej o szerokości 90 cm w ystąpiły: w części wscho dniej kości obu podudzi o ułożeniu w zględnie anatom icznym , uszkodzona kość udow a praw a, lew a kość ram ienna, zniszczone kości przedram ion i liczne kości kręgosłupa, oraz czaszk a o zniszczonej podstaw ie. C zaszka je st długa o k ształcie ovoides w po w ierzchni górnej. Szw y czaszkow e zobliterow ane praw ie we w szystkich odcinkach. W pow ierzchni tylnej czaszka w ykazuje sklepienie dachów kow ate, silnie zaznaczone kresy karkow e i m ierną guzow atość potyliczną zew nętrzną. W pow ierzchni bocznej zauw aża się silnie ukształtow ane łuki brw iow e, m ierne kresy skroniow e i dość duże w yrostki sutkow ate. G uzy ciem ieniow e słabo zaznaczone, guzy czołow e dość dobrze. C zaszka je s t średniom asyw na. W szczęce przyżyciow o 13 zębów , zębodół M 3 strony praw ej i M 2M , strony lew ej zarośnięty.
Stw ierdzono ubytki w postaci przetok ropnych okołokorzeniow ych praw ych zębów przedtrzonow ych P ,P , i pierw szego trzonow ca M , (ryc. 2). Stopień starcia koron zę bow ych silny 4° - 5°. K ości szkieletu postkranialnego cechuje budow a m asyw na o za znaczonej rzeźbie. C harakter zm ian struktury gąbczastej nasady bliższej kości ram iennej
R y c in a 3. L e d n o g ó ra , sta n . 4 5 . L u ź n a c z a s z k a z z a s y p is k a ja m y n r 2. (fo to g ra f o w a ła M . J ó ź w ik o w s k a ). A b b . L e d n o g ó r a , F s t. 4 5 . L o s e r S c h ä d e l von d e r V e r s c h ü ttu n g d er G ru b e N r. 2 (P h o to : M . J ó ź w ik o w s k a )
K R O N IK A
487
R ycina 4. Lednogóra, stan. 45. U raz otw arty na kości ciem ien io w ej, (fo to g rafo w ała M . Jó źw ikow ska). A bb. 4. L ed n o g ó ra, Fst. 4 5 . O ffenes T rau m a am S ch eitelb ein (P h o to :M . Jó źw ik o w sk a)
i kości udow ej w skazują na osobnika dojrzałego. K ości n ależą do o sobnika zm arłego w w ieku m aturus, około 5 0 - 5 5 lat, płci m ęskiej.
W partii zachodniej ja m y grobow ej w ystąpiły p rzesunięte w zględem siebie kości klatki piersiow ej, fragm enty kości obu kończyn górnych, uszkodzone sklepienie c z a szki, kości pasa m iednicznego i czytelne, lecz w chodzące w ścianię, kości udow e kończyn dolnych. K ości o budow ę delikatnej, lekkie. S klepienie czaszki o k ształcie ovoides w pow ierzchni górnej. Szw y czaszkow e w ykazują p o czątek obliteracji. W po w ierzchni bocznej zw racają uw agę silnie zaznaczone guzy czołow e i ciem ieniow e, słabo zaznaczone kresy skroniow e. K ości te należą do drugiego o sobnika zm arłego w w ieku adultus, około 3 0 - 3 5 lat, płci żeńskiej.
W ja m ie grobow ej nr 2 złożonych było obok siebie dw óch osobników . Po stronie lew ej m ężczyzna w w ieku m aturus po stronie praw ej k obieta w w ieku adultus. Z m arłych ułożono w zdłuż osi północ południe, głow am i na północ z odchyleniem 35° na w schód. P rzekop gazyfikacyjny przeciął (w cześniej zniszczony w kopem m łodszym ) ja m ę gro bo w ą na w ysokości skraju północnego nie naruszając koścca. W skraju południow ym jam y grobow ej nr 2, w zasypisku grobu w ystąpiły kości dw óch innych osobników ; II kręg szyjny, siedem fragm entów kręgów piersiow ych, pięć ułam ków żeber, fragm ent rękojeści m ostka, p raw a kość m iedniczna z uszkodzonym talerzem biodrow ym i gałęzią kości kulszow ej, fragm ent je d n e g o praw ego i dw u lew ych kości udow ych, fragm enty istoty kostnej gąbczastej z nasad kości długich, czaszka w raz z żuchw ą i uszkodzone
K R O N IK A
R y cina 5. L ed nogóra, stan. 45. U raz czaszki na p rzebiegu szw u w ęglow ego (fo to g rafo w ała M . Jó źw ik o w sk a)
Abb. 5. L ed nogóra, Fst. 45. Schäd eltrau m a am L am b d an ah tg an g (Photo: M . Jó źw ik o w sk a)
sklepienie czaszki (praw a kość skroniow a, kość potyliczna, fragm enty obu kości c ie m ieniow ych, fragm ent łuski czołow ej). U szkodzona czaszka o budow ie delikatnej, w olnych szw ach czaszkow ych, silnie uw ypuklonej potylicy o słabo zaznaczonej g u zow atości potylicznej zew nętrznej, a silnie zaznaczonych guzach czołow ych i ciem ie niow ych, należy do kobiety zm arłej w w ieku adultus, około 25 - 30 lat.
D ruga czaszka k o m pletna z żuchw ą (C ranium ) je s t długa o kształcie sphenoides w pow ierzchni górnej, zapoczątkow any je s t proces zarastania szw ów czaszkow ych. G uzow atość p o tyliczna zew nętrzna silnie w ykształcona, kresy karkow e średnio zazn a czone. W pow ierzchni bocznej w idoczne są średnio duże w yrostki sutkow ate i średnio zaznaczone kresy skroniow e. S łabo zaznaczone łuki brw iow e, średnie guzy czołow e i ciem ieniow e. P otylica zaokrąglona i lekko w ypukła. C zaszka średniom asyw na. Ż u chw a m asyw na o w ysokim trzonie, zaznaczonej bródce. Ł u k zębodołow y m a kształt litery V. Przyżyciow o w żuchw ie i szczęce po 16 zębów . S tarcie koron 2°, w idoczny kam ień nazębny i p oczątek przyzębicy w obrębie żuchw y. C z aszk a należy do m ęż czyzny zm arłego w w ieku adultus, o koło 30 lat (ryc. 3).
N a czaszce w idoczne są ślady po dw óch urazach. Pierw szy na praw ej kości c ie m ieniow ej w pobliżu punktu L am bda — uraz otw arty, zadany ostrym przedm iotem spow odow ał odcięcie i odłupanie części kości o rozm iarach w ew nętrznych 70 m m X
C ech y m etry czn e c z asz e k i w artości w sk aźn ik ó w o so b n ik ó w p o ch o w an y ch na stan o w isk u L ednogóra 45
T ab ela 1
N r
czaszki W iek Pleć
P o m iary w mm wys. oczod. szer. ap. pir. m s-m s w skaż. szer. dl. w skaż. czoł. szer. wskaż. nosa w skaż. oczod. g-op eu-eu fl-ft zm -zm n-ns n-pr n-b m f-ek m f-m f ek -ek
G r 1 2 5 -3 0 o" G r 2 5 0 -5 5 fi 139 102 93 52 68 114 38 20 96 30 27 72,7 73,4 51,9 78,9 G r 2 2 5 -3 0 ? 128 G r 2 luźna 2 5 -3 0 9 G r 2 luźna 30 a 134 95 94 49 67 113 37 19 94 31 21 107 69,1 70,9 42,8 83,8 L u źna 2 - 3 4 8 9
490 K R O N IK A
strony praw ej, m iędzy kością potyliczną a ciem ieniow ą, o w ym iarach w ew nętrznych szczeliny 52 m m x 13 m m (ryc. 5). M ożna przypuszczać że te rozległe urazy zadane ostrym narzędziem w ystąpiły jednocześnie. N a czaszce stw ierdzono ślady gojenia w i doczne w postaci zaokrąglenia i zgrubienia brzegów szczelin. O sobnik m ógł w ięc żyć przez w iele m iesięcy od czasu doznania urazu.
W m ateriale kostnym zebranym z hałdy w ydzielono kości czaszki d zieck a w wieku infans I, około 2 - 3 lat.
M ężczyźni pochow ani na cm entarzysku L ednogóra stan. 45 charakteryzow ali się g łow am i długim i, w ęższym i o szerokim czole, w ąskich lub średniow ąskich nosach i średnich oczodołach. Badani osobnicy należą do typu długogłow ych2.
A n n a W rzesińska
2 T e d w ie czaszk i w y k azu ją w ięk sze p o d o b ień stw o m o rfo lo g iczn e d o ludności po ch o w an ej na c m e n tarzysku O stro w a L ed nick iego , niż pochow anej w S iem iano w ie, p a trz A J . W r z e s i ń s c y C m en tarzy sk o szk ieleto w e w S iem ian o w ie ... w n in iejszy m tom ie, s. 3 1 4 - 3 2 4 .
