Dopłaty bezpośrednie i dotacje budżetowe a finanse oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych (4)

(1)

Dopłaty bezpośrednie

i dotacje budżetowe

a finanse

oraz funkcjonowanie

gospodarstw

i przedsiębiorstw

rolniczych (4)

(2)

(3)

Dopłaty bezpośrednie i dotacje budżetowe a finanse oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych (4)

2014 Redakcja naukowa prof. dr hab. Jacek Kulawik

Autorzy:

mgr Stefania Czekaj dr hab. Wawrzyniec Czubak mgr Justyna Góral mgr Adam Kagan prof. dr hab. Jacek Kulawik prof. dr hab. Edward Majewski mgr Renata Płonka prof. dr hab. Walenty Poczta dr hab. Arkadiusz Sadowski dr Adam Wąs

(4)

Prac zrealizowano w ramach tematu Budetowe podstawy poprawy konkurencyjnoci polskiego rolnictwa, w zadaniu Dopaty bezporednie i dotacje budetowe a finanse oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsibiorstw rolniczych

Celem podstawowym pracy jest przedstawienie zalenoci midzy subsydiami a finansami gospodarstw rolniczych oraz modelowanie mikroekonomicznych skutków ekonomiczno-finansowych propozycji dotyczcych ksztatu WPR na lata 2014-2020, a w szczególnoci jej tzw. „zazielenienia”.

Recenzent

rof. r hab. Henryk Runowski

Opracowanie komputerowe Ewa Gac

Korekta

Katarzyna Mikulska

Redakcja techniczna Leszek lipski

Projekt okadki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-499-7

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy

ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

(5)

Spis treĞci

Wprowadzenie 7

1. Wpáyw reformy WPR 2014-2020 na wyniki ekonomiczne polskich

gospodarstw 8

1.1. Wprowadzenie 8

1.2. Ewolucja koncepcji zazielenienia 9

1.3. Wpáyw zazielenienia WPR na organizacjĊ i wyniki ekonomiczne

gospodarstw rolniczych 15

1.4. Wpáyw zazielenienia WPR na polskie gospodarstwa rolne 16

1.5. Wyniki produkcyjne 28

1.6. Wyniki ekonomiczne 30

1.7. Podsumowanie 37

Literatura 38

2. Regionalne rozdysponowanie páatnoĞci bezpoĞrednich w Polsce (na podstawie Projektu systemu páatnoĞci bezpoĞrednich w Polsce w latach 2015-2020 MRiRW z sierpnia 2014 roku)

41

2.1. WstĊp 41

2.2. Zmiany poziomu i zróĪnicowania dopáat bezpoĞrednich w krajach Unii

Europejskiej 44

2.3. Szacunek regionalnego zróĪnicowania dopáat bezpoĞrednich w Polsce

w latach 2015-2020 48

2.4. Wyniki 51

Literatura 58

3. Przewidywana wysokoĞü transferów budĪetowych do wielkotowarowych

przedsiĊbiorstw rolnych tytuáem wsparcia bezpoĞredniego za lata 2014-2020 60

3.1. WstĊp 60

3.2. Ewolucja systemu wsparcia budĪetowego 61

3.3. Badana zbiorowoĞü 66

3.4. Naliczone wsparcie budĪetowe za 2013 rok oraz przewidywane za rok 2014 69 3.5. Przewidywany poziom wsparcia w 2015 roku i jego wpáyw na

wyniki finansowe wielkotowarowych przedsiĊbiorstw rolnych 75

3.6. Podsumowanie i wnioski 83

Literatura 85

(6)

4. Wsparcie publiczne jako determinanta efektywnoĞci technicznej

gospodarstw wielkoobszarowych 87

4.1. Wprowadzenie 87

4.2. Metodologia badaĔ 94

4.2.1. Istota efektywnoĞci technicznej 94

4.2.2. Metody szacowania efektywnoĞci technicznej 95 4.3. Zastosowane podejĞcie pomiaru efektywnoĞci technicznej 96

4.3.1. Stochastic Frontier Analysis 96

4.3.2. Data Envelopment Analysis 97

4.4. Przegląd literatury z zakresu efektywnoĞci technicznej 101

4.5. Badania wáasne 106

4.5.1. Metodologia 108

4.5.2. Wyniki obliczeĔ efektywnoĞci technicznej 109 4.5.3. Determinanty efektywnoĞci technicznej 111

4.6. Podsumowanie i wnioski 116

Literatura 117

Aneks 120

5. Subsydia a finanse gospodarstw osób fizycznych 122

5.1. ZaáoĪenia metodyczne 122

5.2. ħródáa danych 138

5.3. Tradycyjna analiza finansowa 143

5.4. Analiza regresji i korelacji 155

Literatura 167

(7)

7 Wprowadzenie

Ostatni, czwarty raport podsumowujący realizacjĊ zadania nr 4502 pt. Dopáaty bezpoĞrednie i dotacje budĪetowe a finanse oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsiĊ- biorstw rolniczych w roku 2014, nie róĪni siĊ w sposób szczególny od wczeĞniejszych opracowaĔ tego typu. Zgodnie z tym moĪemy w nim wyróĪniü jednoznaczną czĊĞü o cha- rakterze ex ante (trzy pierwsze rozdziaáy) oraz mającą cechy analizy ex post (rozdziaá czwarty i piąty). Pierwsza czĊĞü, niestety, bazuje na krajowych regulacjach MRiRW z sierpnia 2014 roku, gdyĪ dopiero 31 grudnia br. nasz rząd przyjmie projekt ustawy o páatnoĞciach bezpoĞrednich na lata 2014-2020. Przed nami jeszcze zatem etap jej uchwalenia oraz opracowania rozporządzeĔ wykonawczych, takĪe dotyczących PROW 2014-2020. Pozostaje mieü nadziejĊ, Īe te akty prawne nie zmienią w sposób fundamen- talny zaáoĪeĔ zawartych w projekcie z sierpnia br. W przeciwnym razie naleĪy liczyü siĊ z pewnymi zmianami wyników modelowania. Zespóá autorski, grupujący ten sam skáad osobowy z caáego czterolecia, obejmujący badaczy z UP w Poznaniu, Wydziaáu Nauk Ekonomicznych SGGW i IERiGĩ-PIB, jest przygotowany, by dokonaü nowych oszaco- waĔ. Potrzebny bĊdzie jednak do tego czas oraz odpowiednie fundusze.

WiĊkszoĞü analiz modelowych, finansowych i z wykorzystaniem rachunku regresji i korelacji bazuje na zasobach Polskiego FADN. Informacje dotyczące gospodarstw wielkotowarowych pochodzą natomiast z populacji próbnej badanej przez Zakáad Ekonomiki Gospodarstw Rolnych IERiGĩ-PIB oraz ich rankingów. Generalnie są to unikatowe zasoby, wielostronnie zweryfikowane, nadające siĊ do modelowania i tworzenia prób przekrojowych i czasowo-przekrojowych.

Konstrukcja wszystkich piĊciu rozdziaáów raportu jest bardzo podobna. Skáada siĊ z wprowadzenia, opisu metodyki badaĔ, prezentacji uzyskanych wyników oraz podsu- mowania i wniosków. W poniĪszym raporcie starano siĊ, by ta ostatnia czĊĞü byáa teĪ uo- gólnieniem caáych czteroletnich badaĔ. Jednak powinna ona byü czytana równolegle z wnioskami bardziej ogólnymi, które zaprezentowano w raportach syntetycznych¹.

1 KonkurencyjnoĞü polskiej gospodarki ĪywnoĞciowej w warunkach globalizacji i integracji euro- pejskiej (synteza) (red. nauk. A. Kowalski), Program Wieloletni 2011-2014, nr 147, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2014; BudĪetowe podstawy poprawy konkurencyjnoĞci polskiego rolnictwa (synteza) (red. nauk. J. Kulawik), Program Wieloletni 2011-2014, nr 143, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2014.

(8)

8

1. Wpáyw reformy WPR 2014-2020 na wyniki ekonomiczne polskich gospodarstw

1.1. Wprowadzenie

Od początku swojej historii WPR byáa przedmiotem kolejnych reform, które miaáy na celu zapewnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego obywatelom Unii Europejskiej, wzmocnienie powiązaĔ rolnictwa z rynkiem, zapewnienie wsparcia dochodowego dla pro- ducentów rolnych, przy jednoczesnym zwiĊkszeniu wymagaĔ w zakresie ochrony Ğrodowi- ska oraz podejmowaniu dziaáaĔ na rzecz przyspieszenia rozwoju obszarów wiejskich na terenie caáej Wspólnoty.

Jedną z waĪniejszych zmian w historii WPR byáo przejĞcie od wsparcia produktu do wsparcia producenta, poprzez przypisanie páatnoĞci do powierzchni uĪytków rolnych posiadanych przez rolnika. Ta fundamentalna zmiana filozofii wsparcia finansowego rol- ników w UE zostaáa dokonana pod wpáywem zewnĊtrznej presji, gáównie ze strony WTO, a jej pierwotnym celem byáo dąĪenie do eliminowania zakáóceĔ w miĊdzynarodowym handlu towarami rolnymi i ĪywnoĞcią. Podobnie, ze wzglĊdu na miĊdzynarodowe uwa- runkowania, w Unii Europejskiej podjĊto przygotowania do kolejnej reformy WPR na lata 2014-2020. Jednym z podstawowych wyznaczników tej reformy byáa koncepcja zaziele- nienia (greening), której nieartykuáowanym celem byáa legitymizacja wsparcia finansowego rolnictwa ze wzglĊdu na oddziaáywanie WTO, ale równieĪ w odpowiedzi na oczekiwania spoáeczne wewnątrz Unii Europejskiej.

Zmiana taka byáa konieczna ze wzglĊdu na wspóáczesne wyzwania, przed którymi stoi Wspólna Polityka Rolna. Są one uwarunkowane w duĪej mierze presją ze strony czynników zewnĊtrznych. Zostaáy one zdefiniowane¹ jako:

x gospodarcze (w tym bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe i globalizacja, spadek tempa wzrostu produktywnoĞci, zmiennoĞü cen, presja na koszty produkcji z uwagi na wysokie ceny Ğrodków produkcji, pogarszająca siĊ pozycja rolników w áaĔcuchu dostaw ĪywnoĞci),

x Ğrodowiskowe (w odniesieniu do efektywnoĞci wykorzystania zasobów, jakoĞci gleby i wody oraz zagroĪeĔ dla siedlisk i bioróĪnorodnoĞci),

x terytorialne (obszary wiejskie w niektórych regionach stoją w obliczu zmian demo- graficznych, gospodarczych i spoáecznych takich jak wyludnienie czy delokalizacja przedsiĊbiorstw).

Rada UE i Parlament Europejski wspólnie zadecydowaáy o ksztaácie obecnej reformy WPR. Proces ten miaá taki przebieg po raz pierwszy w caáej historii UE, gdyĪ do tej pory rola Parlamentu Europejskiego ograniczaáa siĊ jedynie do konsultacji.

Publiczna debata na temat przyszáego ksztaátu WPR zostaáa otwarta juĪ w 2010 ro- ku, kiedy to Komisja Europejska przedstawiáa komunikat pt. WPR do 2020 r.: sprostaü wyzwaniom przyszáoĞci związanym z ĪywnoĞcią, zasobami naturalnymi oraz aspektami

1 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekono- miczno-Spoáecznego i Komitetu Regionów, COM(2010) 672, Bruksela, 18.11.2010.

(9)

9

terytorialnymi², w którym zaprezentowano pierwsze zaáoĪenia i moĪliwe scenariusze reformy WPR w nowym okresie budĪetowym UE. W wyniku trwającego blisko cztery lata procesu legislacyjnego oraz towarzyszących mu debat i licznych dyskusji miĊdzy przed- stawicielami Ğrodowisk naukowych, politycznych, rolniczych i proĞrodowiskowych ostateczny ksztaát reformy WPR na lata 2014-2020 zostaá ustalony w 2014 roku. W trakcie trwania procesu legislacyjnego opinia publiczna byáa informowana o kolejnych propozy- cjach regulacji.

1.2. Ewolucja koncepcji zazielenienia Pierwotna propozycja

Pierwotnym dokumentem okreĞlającym ksztaát przyszáej Wspólnej Polityki Rolnej byáa propozycja Komisji Europejskiej z listopada 2011 roku³, która zakáadaáa:

• objĊcie wymogiem zazielenienia wszystkich gospodarstw o powierzchni powyĪej 3 ha GO, które byáyby zobowiązane posiadaü w swoim areale minimum 3 uprawy w zmia- nowaniu, przy maksymalnym udziale jednej z nich na poziomie 70% i minimalnym udziale w strukturze zasiewów na poziomie 5%;

• utrzymanie dotychczasowej powierzchni trwaáych uĪytków zielonych (TUZ), z prawem do zmniejszenia powierzchni nie wiĊcej niĪ o 5% w stosunku do roku referencyjnego;

• przeznaczenie 7% gruntów ornych na powierzchniĊ ekologicznej kompensacji (Eco- logical Focus Area EFA).

UwzglĊdniając wymienione kryteria, ustalono, Īe w zbiorowoĞci FADN z 2009 roku w Polsce, 88% gospodarstw speániaáo warunki uznania ich za dostosowane (zielone) ze wzglĊdu na kryterium dywersyfikacji upraw (tabela 1). Gospodarstwa w peáni dostosowane, speániające jednoczeĞnie dwa zasadnicze kryteria (dywersyfikacja upraw i powierzchnia ekologiczna), stanowiáy jednak tylko 14% populacji FADN.

Tabela 1 Struktura gospodarstw reprezentowanych w populacji FADN z 2009 roku w Polsce

w podziale na typy produkcyjne wedáug stopnia dostosowania do wymogów zazielenienia WPR

Wedáug liczby reprezentowanych gospodarstw (FADN 2009)

ZboĪowe RoĞlinne BydlĊce Trzodowe Mieszane Pozostaáe RAZEM

Zielone 4% 13% 13% 5% 9% 48% 14%

Brak EFA 65% 75% 77% 75% 82% 37% 74%

Brak

dywersyfikacji 31% 12% 10% 20% 9% 15% 12%

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie: Dopáaty bezpoĞrednie i dotacje budĪetowe a finanse oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsiĊbiorstw rolniczych (red. nauk. J. Ku- lawik), Program Wieloletni 2011-2014, nr 46, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2012.

2 Ibidem.

3 European Commission, Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council establishing rules for direct payments to farmers under support schemes within the framework of the common agricultural policy, paĨdziernik 2011.

(10)

10

WiĊkszoĞü, bo aĪ 74% z badanych obiektów, stanowiáy gospodarstwa z odpowiednio zdywersyfikowaną strukturą upraw, ale bez wymaganej powierzchni ekologicznej.

Jedynie 12% gospodarstw nie speániáoby wymogu dywersyfikacji upraw. Wynika z tego, Īe wprowadzenie wymogu zmianowania nie wymagaáoby znaczących dostosowaĔ struktury produkcji roĞlinnej (poza relatywnie niewielkim odsetkiem gospodarstw z silnie uproszczonymi strukturami zasiewów). Silniejsze skutki produkcyjne i finansowe mogáo- by spowodowaü zwiĊkszenie powierzchni ekologicznej, ponad istniejącą w gospodarstwach, do poziomu 7% gruntów ornych.

Etap przejĞciowy – propozycja Parlamentu Europejskiego

Nowe rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE z dnia 17 grudnia 2013 r.⁴ wprowadziáo znaczne záagodzenie wczeĞniejszych wymagaĔ. W nowej postaci zazielenienie WPR zakáadaáo obowiązkowe wdroĪenie trzech dziaáaĔ polegających na:

x Dywersyfikacji upraw, z wyáączeniem gospodarstw do 10 ha powierzchni gruntów ornych. Wobec gospodarstw posiadających powyĪej 10 ha, ale nie wiĊcej niĪ 30 ha grun- tów ornych wprowadzono wymóg utrzymania w strukturze zasiewów co najmniej 2 róĪnych upraw, przy czym uprawa gáówna nie powinna zajmowaü wiĊcej niĪ 75%

gruntów ornych. Natomiast w gospodarstwach o powierzchni powyĪej 30 ha gruntów ornych wymagane bĊdą minimum 3 uprawy (uprawa gáówna z maksymalnym udziaáem 75%, a dwie uprawy gáówne áącznie nie przekraczające udziaáu 95% GO). Górnych pu- áapów nie stosuje siĊ, kiedy uprawą gáówną jest trawa lub inne pasze zielone. Pod pojĊciem

„uprawa” rozumie siĊ kaĪdy rodzaj w klasyfikacji botanicznej, a takĪe grunt ugorowany.

Formy ozime i jare traktowane są jako odrĊbne uprawy, nawet jeĞli naleĪą do tego sa- mego gatunku. Przykáadowo, gospodarstwo o powierzchni 17 ha GO, posiadające w strukturze zasiewów 75% jĊczmienia jarego i 25% jĊczmienia ozimego, traktowane jest jako speániające wymóg dywersyfikacji upraw.

x Utrzymaniu przynajmniej 95% istniejącej powierzchni trwaáych uĪytków zielonych.

Dopuszcza siĊ tutaj dwa sposoby egzekwowania tego wymogu – jeden zakáada kon- trolĊ na poziomie pojedynczych gospodarstw, drugi na poziomie kraju lub regionu.

Obowiązek utrzymania trwaáych uĪytków zielonych (TUZ) na poziomie gospodarstwa ograniczono do wyznaczonych przez paĔstwa czáonkowskie TUZ uznanych za cenne przyrodniczo na obszarach Natura 2000, obejmujących gleby torfowe i podmo- káe. JeĞli w danym kraju lub regionie udziaá TUZ w caákowitej powierzchni UR nie zmniejszyá siĊ o wiĊcej niĪ 5% w stosunku do roku referencyjnego, wtedy dopuszcza siĊ kontrolĊ utrzymania TUZ na poziomie kraju lub regionu, zezwalając na wiĊksze zmiany w pojedynczych gospodarstwach.

x Utrzymaniu obszarów ekologicznej kompensacji (Ecological Focus Area EFA).

W latach 2015-2017 obligatoryjne bĊdzie wyáączenie 5% gruntów ornych, a nastĊpnie w zaleĪnoĞci od decyzji Komisji Europejskiej, która ma zapaĞü do 31 marca 2017 roku,

4 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające przepisy dotyczące páatnoĞci bezpoĞrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 637/2008 i rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009.

(11)

11

odsetek ten moĪe zostaü zwiĊkszony do poziomu 7%. Z koniecznoĞci przestrzegania tego wymogu bĊdą zwolnione gospodarstwa posiadające do 15 ha gruntów ornych.

Zgodnie z rozporządzeniem wyáączenie EFA moĪe byü zastąpione przez zastosowanie praktyk równowaĪnych, które z zaáoĪenia jak wynika z definicji mają przynosiü ten sam bądĨ wyĪszy poziom korzyĞci dla Ğrodowiska i klimatu co praktyki obowiązkowe.

KaĪde paĔstwo czáonkowskie samo opracuje listĊ dziaáaĔ, które bĊdą uznawane za równo- waĪne do praktyk zazielenienia. WĞród tych ostatnich wymieniono m.in. stosowanie upraw wiąĪących azot (roĞlin motylkowych) z zastrzeĪeniem, Īe bĊdą one uprawiane bez uĪycia nawozów mineralnych i Ğrodków ochrony roĞlin, miĊdzyplony, grunty ugorowane, tarasy, elementy ochrony krajobrazu, strefy buforowe, systemy rolno-leĞne, pokrywa zielona, obszary pod zagajnikami o krótkiej rotacji, na których nie stosuje siĊ nawozów mineralnych i/lub Ğrodków ochrony roĞlin, czy teĪ pasy dziaáek przylegających do krawĊdzi lasu. Prakty- ki równowaĪne mogą równieĪ obejmowaü elementy programu rolno-Ğrodowiskowo- -klimatycznego albo krajowe lub regionalne systemy certyfikacji Ğrodowiskowej.

PodjĊto decyzjĊ, Īe do przeliczenia poszczególnych praktyk równowaĪnych na powierzchniĊ EFA bĊdą stosowane odpowiednie wspóáczynniki waĪenia uwzglĊdniające znaczenie poszczególnych kategorii gruntów dla Ğrodowiska. PropozycjĊ wartoĞci wspóá- czynników przedstawiono w lipcu 2013 roku w roboczej wersji rozporządzenia KE⁵. Wo- bec braku konsensusu pomiĊdzy paĔstwami czáonkowskimi co do wartoĞci wspóáczynników decyzjĊ o ich ustaleniu pozostawiono w gestii poszczególnych krajów. Jako ilustracjĊ ogólnej zasady moĪna przytoczyü przykáad pojedynczego Ğródpolnego drzewa, które zgodnie z robo- czą wersją rozporządzenia (ostatecznie odrzuconą) – miaáo stanowiü ekwiwalent 200 m² EFA.

UwzglĊdniając zaáoĪenia zawarte w zweryfikowanej wersji rozporządzenia, po- nownie przeprowadzono analizĊ stopnia dostosowania w podziale na typy produkcyjne.

Wynika z niej, Īe zazielenienie WPR w najwiĊkszym stopniu dotknĊáoby gospodarstw roĞlinnych i trzodowych (tabela 2).

Tabela 2 Struktura gospodarstw reprezentowanych w populacji FADN w 2011 roku w podziale na typy

produkcyjne wedáug stopnia dostosowania do wymogów zazielenienia WPR Wedáug liczby reprezentowanych gospodarstw (FADN 2011)

Wyszczególnienie RoĞlinne BydlĊce Trzodowe Mieszane Pozostaáe RAZEM Zwolnione 35% 58% 34% 59% 93% 57%

Zielone 23% 20% 18% 21% 3% 20%

Brak EFA 37% 20% 45% 18% 2% 21%

Brak dywersyfikacji 1% 1% 0% 1% 1% 1%

Brak EFA

i dywersyfikacji 4% 1% 3% 1% 1% 1%

ħródáo: S. Czekaj et al., [w:] Dopáaty bezpoĞrednie i dotacje budĪetowe a finanse oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsiĊbiorstw rolniczych (red. nauk. J. Kulawik), Program Wieloletni 2011-2014, nr 82 (3), IERiGĩ-PIB, Warszawa 2013.

5 Dokument roboczy Rady Unii Europejskiej 10991/13 pt. Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council establishing rules for direct payments to farmers under support schemes within the framework of the common agricultural policy (CAP Re- form) z dnia 14.07.2013.

(12)

12

W tych typach produkcyjnych wystĊpuje bowiem najmniej podmiotów zwolnionych z przestrzegania wymogów, bądĨ teĪ speániających wszystkie kryteria. JednoczeĞnie wystĊ- puje w nich duĪy odsetek gospodarstw charakteryzujących siĊ niewystarczającą powierzch- ną EFA i niskim stopniem dywersyfikacji upraw.

Ostateczny ksztaát zreformowanej WPR

KoĔcowa wersja regulacji⁶ w duĪej mierze bazuje na wczeĞniejszej propozycji Par- lamentu Europejskiego. Jednak ostateczne przepisy ksztaátujące przyszáą politykĊ rolną zostaáy w znacznym stopniu uszczegóáowione.

Z punktu widzenia rozwaĪanych scenariuszy najistotniejsze byáo wprowadzenie przez poszczególne kraje czáonkowskie zestawu praktyk równowaĪnych wzglĊdem EFA.

Oznacza to, iĪ rolnicy zmuszeni do wyáączenia gruntów z uprawy bĊdą mogli, przynajmniej czĊĞciowo, ograniczyü wykluczaną z produkcji powierzchniĊ GO poprzez stosowanie praktyk korzystnych z punktu widzenia Ğrodowiska naturalnego. W Polsce za praktyki równowaĪne dywersyfikacji upraw uznano pakiet „rolnictwo zrównowaĪone” oraz pakiet

„ochrona gleb i wód” w dziaáaniu rolno-Ğrodowiskowo-klimatycznym PROW 2014-2020, pod warunkiem wypeánienia przez rolników wymogów okreĞlonych w ramach pakietu.

W Polsce obowiązywaü bĊdzie relatywnie szeroka lista praktyk proekologicznych (dzia- áaĔ równowaĪnych do EFA), obejmująca wiĊkszoĞü z tych przewidzianych w prawie unij- nym. Z dostĊpnych w tym prawie praktyk wyáączono jedynie tarasy, tradycyjne Ğciany kamienne oraz tzw. systemy rolno-leĞne. W przepisach krajowych okreĞlono wspóáczyn- niki waĪenia i konwersji, które bĊdą obowiązywaáy w warunkach polskich. OkreĞlają one stopieĔ zastąpienia powierzchni EFA przez poszczególne elementy krajobrazu (tabela 3).

Powierzchnia ekologiczna (EFA) co do zasady powinna znajdowaü siĊ na gruntach ornych danego gospodarstwa rolnego, z wyjątkiem obszarów gospodarstwa rolnego objĊ- tych zagajnikami o krótkiej rotacji i obszarów zalesionych.

6 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające przepisy dotyczące páatnoĞci bezpoĞrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 637/2008 i rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009.

(13)

13

Tabela 3 Wspóáczynniki konwersji i waĪenia obowiązujące w Polsce dla WPR na lata 2014-2020

ELEMENT Wspóáczynnik konwersji (m²/jedn.)

Wspóáczynnik waĪenia

Obszar EFA (po zastosowaniu wspóáczynników)

Grunt ugorowany (1m²) 1 1 1m²

Element krajobrazu

ĩywopáoty/pasy poroĞniĊte lasem (1m) 5 2 10m² Zadrzewienia pojedyncze (na drzewo) 20 1,5 30m²

Zadrzewienia liniowe (1m) 5 2 10m²

Zadrzewienia grupowe/zadrzewienia

Ğródpolne (1m²) 1 1,5 1,5m²

ObrzeĪe pola (1m) 6 1,5 9m²

Oczka wodne (1m²) 1 1,5 1,5m²

Rowy (1m) 3 2 6m²

Inne elementy niewymienione powyĪej, ale chronione w ramach GAEC 7, SMR 2 lub

SMR 3 (1m²) 1 1 1m²

Strefy buforowe (1m) 6 1,5 9m²

Pasy kwalifikujących siĊ hektarów na obrzeĪach lasu (1m):

z produkcją

bez produkcji

6 6

0,3 1,5

1,8m² 9m² Obszary z zagajnikami o krótkiej rotacji (1m²) 1 0,3 0,3m² Obszary zalesione w ramach PROW (1m²) 1 1 1m² Obszary z miĊdzyplonami lub okrywą

zieloną (1m²) 1 0,3 0,3m²

Obszary objĊte uprawami wiąĪącymi azot (1m²) 1 0,7 0,7m² ħródáo: ARiMR, 2014.

Rolnicy, których gospodarstwa rolne znajdują siĊ w bliskiej odlegáoĞci, bĊdą mieli moĪliwoĞü wspólnej realizacji obowiązku utrzymywania obszarów proekologicznych.

Z tego rozwiązania bĊdą mogli korzystaü rolnicy, których 80% gospodarstwa znajduje siĊ w promieniu maksymalnie 15 km.

Zwolnione z obowiązku zazielenienia bĊdą gospodarstwa, na obszarze których prowadzona jest produkcja ekologiczna, a takĪe rolnicy korzystający ze wsparcia dla ma- áych gospodarstw.

OdstĊpstwa w zakresie koniecznoĞci stosowania wybranych elementów zazielenienia w gospodarstwach przewidziano równieĪ dla jednostek, w których:

a) trawa lub inne roĞliny zielne (z przeznaczeniem na paszĊ) albo grunt ugorowany zaj- mują w gospodarstwach wiĊcej niĪ 75% gruntów ornych pod warunkiem, Īe uprawa gáów- na na pozostaáych gruntach ornych nie zajmuje wiĊcej niĪ 75% pozostaáego gruntu ornego (z wyjątkiem przypadku, gdy ten pozostaáy obszar jest pokryty trawą lub innymi roĞlinami zielnymi lub stanowi grunt ugorowany);

b) ponad 75% kwalifikujących siĊ gruntów rolnych to trwaáe uĪytki zielone, grunty wykorzystywane do produkcji trawy lub innych pasz zielnych, lub uprawy rosnące pod wodą przez wiĊkszą czĊĞü roku, lub przez znaczną czĊĞü cyklu uprawy, lub poáączenie ww. sposobów uprawy, pod warunkiem, Īe pozostaáe grunty orne nie przekraczają 30 ha;

(14)

14

c) powyĪej 75% gruntów ornych jest wykorzystywanych do produkcji trawy lub innych pasz zielnych, lub które stanowią grunt ugorowany, lub poáączenie ww. sposobów uprawy, pod warunkiem, Īe pozostaáe grunty orne nie przekraczają 30 ha;

d) wiĊcej niĪ 50% obszarów w ramach zadeklarowanych gruntów ornych nie zostaáo zadeklarowanych przez rolnika w jego wniosku za poprzedni rok oraz wszystkie grunty orne uprawiane są przy wykorzystaniu innej uprawy w porównaniu z uprawą w poprzed- nim roku kalendarzowym.

UwzglĊdnienie ekwiwalentów dla powierzchni EFA wpáynĊáo na niewielkie zmiany w strukturze gospodarstw z populacji FADN z uwagi na stopieĔ dostosowania do zazielenienia. Odsetek gospodarstw niedostosowanych zmniejszyá siĊ o 4 punkty procentowe w odniesieniu do wczeĞniej obowiązujących wytycznych. Ostateczną strukturĊ gospodarstw ze wzglĊdu na poziom dostosowania do wymogów zazielenienia w Polsce przedstawiono w tabeli 4.

Tabela 4 Struktura gospodarstw reprezentowanych w populacji FADN w 2012 roku w podziale na typy

produkcyjne wedáug stopnia dostosowania do wymogów zazielenienia WPR Wedáug liczby reprezentowanych gospodarstw (FADN 2012)

Wyszczególnienie RoĞlinne BydlĊce Trzodowe Mieszane Pozostaáe RAZEM

Zwolnione 36% 61% 36% 59% 93% 57%

Zielone 30% 20% 24% 23% 3% 23%

Brak EFA 30% 18% 33% 16% 2% 18%

Brak EFA i dywersyfikacji 3% 1% 5% 1% 1% 1%

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych FADN.

Analiza powyĪszej tabeli nasuwa wniosek, Īe novum, jakim miaáo byü zazielenienie, dotyczyü bĊdzie stosunkowo niewielkiej grupy gospodarstw, które bĊdą musiaáy wprowadziü zmiany w zakresie struktury produkcji roĞlinnej. Brak dostosowania do wy- mogów zazielenienia ma skutkowaü obniĪeniem páatnoĞci. Sankcje z tego tytuáu w pierw- szych dwóch latach, tj. 2015 i 2016 r., mają wynieĞü 100% kwoty „páatnoĞci zielonej”, w nastĊpnym roku 120%, osiągając ostatecznie 125% kwoty „páatnoĞci zielonej” od roku 2018. ZwaĪywszy na fakt, Īe komponent zielony ma stanowiü 30% stawki páatnoĞci bez- poĞrednich, to gospodarstwo, które nie wypeánia co najmniej jednego z tych trzech kryte- riów, otrzyma w pierwszym i drugim roku dopáatĊ do hektara obniĪoną o 30% oraz odpowiednio, o maksymalnie 36% i 37,5% w kolejnych latach.

(15)

15

1.3. Wpáyw zazielenienia WPR na organizacjĊ i wyniki ekonomiczne gospodarstw rolniczych

Temat zazielenienia Wspólnej Polityki Rolnej stanowi przedmiot dyskusji w wielu opracowaniach naukowych. CzyĪewski i StĊpieĔ⁷ uwaĪają, Īe rozwiązania w zakresie ekologizacji z punktu widzenia polskich gospodarstw rolnych nie bĊdą miaáy istotnego wpáywu na zmiany struktury i kosztów produkcji. Autorzy argumentują tĊ tezĊ faktem, Īe zostaáy ustalone relatywnie wysokie progi powierzchni gospodarstwa, powyĪej których istnieje obowiązek realizacji okreĞlonych dziaáaĔ. KoniecznoĞü wydzielenia powierzchni ekologicznej dotyczy zatem jedynie 15% polskich gospodarstw.

Koncepcja zazielenienia jest krytykowana przez wielu autorów⁸ ze wzglĊdu na rozmi- jające siĊ z jej celem zaáoĪenia. Autorzy podkreĞlają, Īe wiĊkszoĞü unijnych rolników pracuje w gospodarstwach poniĪej 10 ha (tabela 5), a wiĊc bĊdą oni automatycznie zwolnieni zarów- no z obowiązku dywersyfikacji, jak i utrzymania powierzchni ekologicznej kompensacji. Za- zielenienie nie wpáynie zatem w znaczący sposób na ochronĊ i poprawĊ Ğrodowiska naturalnego, ochronĊ bioróĪnorodnoĞci i zasobów naturalnych, co byáo jego pierwotnym celem.

Tabela 5 Liczba gospodarstw rolnych poniĪej 10 ha GO i uĪytki rolne do nich naleĪące

w Unii Europejskiej

Region Kraje* Liczba gospodarstw <

10 ha GO

% gospodarstw < 10

ha GO

UR w gospodarstwach zwolnionych z wymogu dywersyfikacji

i EFA

% UR ogóáem w gospodarstwach

zwolnionych z wymogu dywer-

syfikacji i EFA UE UE28 10 735 840 87,65 83 750 890 48,31 Zachodni

AT, BE, DK, DE, IE, LU,

NL, UK 574 350 61,40 23 944 750 50,45 Póánocny FI, SE 44 230 32,77 713 130 13,31 Poáudniowy FR, GR, IT,

PT, ES 3 504 410 83,34 35 782 640 49,98

ĝrodkowo- -wschodni

BG, HR, CY, CZ, EE, HU, LV, LT, MT,

PL, RO, SK, SI

6 612 850 94,17 23 310 370 46,90

* Country codes: Belgium (BE), Bulgaria (BG), France (FR), Austria (AT), Italy (IT), Poland (PL), Czech Republic (CZ), Cyprus (CY), Portugal (PT), Denmark (DK), Latvia (LV), Romania (RO), Germany (DE), Lithuania (LT), Slovenia (SI), Estonia (EE), Luxembourg (LU), Slovakia (SK), Ireland (IE), Hungary (HU), Finland (FI), Greece (GR), Malta (MT), Sweden (SE), Spain (ES), Netherlands (NL), United Kingdom (UK), Croatia (HR).

ħródáo: Dane Eurostat za Pe’er G. et al., 2014.

7 A. CzyĪewski, S. StĊpieĔ, Wspólna Polityka Rolna (WPR) Unii Europejskiej po 2014 roku z polskiej perspektywy, IX Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa 2013.

8 G. Pe’er, L.V. Dicks, P. Visconti, R. Arlettaz, A. Báldi, T.G. Benton, S. Collins, M. Dieterich, R.D. Gregory, F. Hartig, K. Henle, P.R. Hobson, D. Kleijn, R.K. Neumann, T. Robijns, J. Schmidt, A. Shwartz, W.J. Sutherland, A. Turbé, F. Wulf i A.V. Scott, EU agricultural reform fails on biodiversity, Science 344:1090-1092, http://doi.org/10.1126/ science.1253425, 2014.

(16)

16

Wpáyw reformy WPR na kapitalizacjĊ ziemi w UE byá równieĪ przedmiotem ba- daĔ Ciaian et al. 2013⁹. W swojej pracy autorzy ci analizowali kolejno poszczególne elementy reformy i ich wpáyw na rynek ziemi w UE. Ich zdaniem zazielenienie spowoduje wzrost kosztów dla gospodarstw, co zredukuje ich dochód, a tym samym doprowadzi do zmniejszenia popytu na ziemiĊ.

Autorzy ww. zaznaczają, Īe w rzeczywistoĞci wpáyw zazielenienia WPR moĪe siĊ znacznie róĪniü ze wzglĊdu na istniejącą róĪnorodnoĞü w strukturze produkcji, specjalizacji, poáoĪeniu geograficznym i technologii produkcji w gospodarstwach rolnych. Niektóre gospodarstwa w ogóle nie bĊdą musiaáy dostosowywaü siĊ do wymogów zazielenienia, np.

w przypadku, kiedy ich struktura produkcji jest juĪ wystarczająco zróĪnicowana, czy teĪ po- siadają dziaáki, na których produkcja jest nieuzasadniona ekonomicznie. Dla gospodarstw, w szczególnoĞci specjalizujących siĊ w uprawie jednej roĞliny i nieposiadających ugorów, moĪe wystąpiü koniecznoĞü dostosowania struktury produkcji do nowych wymogów.

CzĊĞü badaczy prognozuje, Īe zazielenienie spowoduje wzrost cen produktów rolnych, co w konsekwencji, mimo wystĊpujących kosztów dostosowaĔ do nowych wyma- gaĔ, wpáynie na poprawĊ dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa rolne¹⁰.

1.4. Wpáyw zazielenienia WPR na polskie gospodarstwa rolne Metodyka badaĔ

W celu okreĞlenia wpáywu ostatecznej formy zazielenienia WPR skonstruowano scenariusz bazowy oraz trzy scenariusze zreformowanej polityki rolnej. Dodatkowo dla scenariuszy zazielenienia stworzono rozwiązania wariantowe, zakáadając staáy poziom cen z 2012 roku lub alternatywnie, prognozowany na podstawie wyników modelu CAPRI, wzrost cen na skutek wprowadzenia ograniczeĔ związanych z zazielenieniem WPR. Do ustalenia ekonomicznych skutków ich potencjalnego wdroĪenia posáuĪono siĊ nieliniowym modelem optymalizacyjnym wykorzystującym metodĊ Pozytywnego Programowania Ma- tematycznego (PMP)¹¹. Model zostaá rozwiązany dla kaĪdego z wyodrĊbnionych typów gospodarstw. Typologia gospodarstw oraz ich charakterystyka zostaáy opracowane na podstawie danych Polskiego FADN.

Wyniki modeli gospodarstw zagregowano w celu okreĞlenia wpáywu zakáadanych scenariuszy polityki rolnej na efekty ekonomiczne uzyskiwane w poszczególnych typach gospodarstw i regionach FADN.

9 P. Ciaian, d’Artis Kancs, J. Swinnen, The Impact of the 2013 Reform of the Common Agri- cultural Policy on Land Capitalization in the EU, Paper prepared for presentation at the EAAE 2014 Congress „Agri-Food and Rural Innovations for Healthier Societies”, 26-29 sierpnia, Lublana, Sáowenia 2014.

10 Implementation of CAP reform in England, Evidence Paper DEFRA, 2013, https://www.gov.uk/government/publications?keywords=&publication_filter_option=consulta tions&topics%5B%5D=all&departments.

11 R.E. Howitt, Positive Mathematical Programming, „American Journal of Agricultural Eco- nomics”, vol. 77, no. 2, 1995.

(17)

17

Model gospodarstwa rolniczego

Do okreĞlenia potencjalnych skutków zmian wykorzystano model optymalizacyjny gospodarstwa rolnego Farm-Opty rozbudowany o nieliniową funkcjĊ kosztów wykorzy- stującą PMP. Podstawowym zaáoĪeniem, na którym bazuje model, jest racjonalne z eko- nomicznego punktu widzenia zachowanie rolników dąĪących do maksymalizacji wyniku finansowego. Funkcja celu zakáada zatem maksymalizacjĊ dochodu rolniczego, a jej ogól- ną postaü przedstawia poniĪsze równanie:

Pod warunkiem, Īe Ax B gdzie:

DR – dochód rolniczy (wartoĞü liczbowa funkcji celu), p – wektor cen produktów (n x 1),

y – wektor plonów i wydajnoĞci (n x 1),

x – nieujemny wektor optymalnych poziomów dziaáalnoĞci produkcyjnych (n x 1), x•y – iloczyn Hanamarda,

s – wektor páatnoĞci do dziaáalnoĞci produkcyjnych (n x 1), fc – wartoĞü kosztów wzglĊdnie staáych,

fs – wartoĞü dopáat do dziaáalnoĞci operacyjnej wzglĊdnie niezaleĪnych od poziomu produkcji,

A – macierz wspóáczynników wykorzystania zasobów (m x n), B – wektor dostĊpnych zasobów (m x 1),

d’x-x’Qx – nieliniowy element funkcji celu okreĞlany w trakcie kalibracji modelu¹².

PowyĪszy model stanowi rozwiniĊcie klasycznego liniowego problemu optymali- zacyjnego uĪywanego w modelach gospodarstw^13,14. Liniowe modele optymalizacyjne wymagają zazwyczaj wielu danych i czĊsto w efekcie dają wyniki odbiegające od rze- czywistoĞci, ze wzglĊdu na tendencjĊ do zbytniego upraszczania struktury produkcji. Wy- nika to z faktu, Īe uzasadniona merytorycznie liczba warunków ograniczających jest dale- ko mniejsza od liczby obserwowanych dziaáalnoĞci.

Znaczące róĪnice pomiĊdzy wynikami modeli liniowych a obserwowanymi warto- Ğciami utrudniają przekazywanie wyników potencjalnym odbiorcom, nawet jeĪeli modele wáaĞciwie reagują na zakáadane w scenariuszach bodĨce. Powoduje to koniecznoĞü ich kalibracji poprzez dodawanie róĪnego rodzaju ograniczeĔ. NajczĊĞciej są to tzw. ograniczenia páodozmianowe, okreĞlające maksymalny lub minimalny udziaá poszczególnych upraw w strukturze zasiewów. Nawet pomijając sáabe teoretyczne lub empiryczne uza- sadnienie dla takich ograniczeĔ, w przypadku konstrukcji modeli dla agregatów gospo-

12 Ibidem.

13 A. Wąs, Model optymalizacyjny rolnictwa (na przykáadzie gminy Kobylnica), Wydawnic- two SGGW, Warszawa 2005.

14 W. ZiĊtara, Plan roczny i koncepcja systemu kontroli jego realizacji w paĔstwowym przed- siĊbiorstwie rolniczym, Szkoáa Gáówna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 1989.

^x ^y ^s ^x ^d ^x ^x ^Qx

p x

^T

t

fs fc

DR

^T ^T

x_i 0

(18)

18

darstw (np. dla typu wg FADN) czĊsto w nadmierny sposób ograniczają one zakres do- puszczalnych rozwiązaĔ dla symulowanych scenariuszy.

Pozytywne Programowanie Matematyczne (PMP) w odniesieniu do klasycznych modeli programowania liniowego posiada kilka istotnych zalet:

x stosowana procedura kalibracji pozwala na áatwe i dokáadne odwzorowanie zaob- serwowanych rzeczywistych wartoĞci modelowanych cech¹⁵;

x uzupeánienie modelu liniowego o nieliniowe elementy powoduje pokonanie proble- mów z nadmiernym uproszczeniem rozwiązaĔ (over-specialization); rozwiązania zawierają wiĊkszą liczbĊ dziaáalnoĞci bez koniecznoĞci wprowadzania dodatkowych

„sztucznych” ograniczeĔ;

x PMP umoĪliwia unikniĊcie gwaátownych zmian w rozwiązaniach nieproporcjonal- nych do skali zmian warunków zewnĊtrznych wprowadzonych w analizowanych scenariuszach;

x zastosowane modyfikacje modelu na etapie kalibracji w duĪo mniejszym stopniu wpáywają na zachowanie modelu podczas symulacji niĪ ograniczenia kalibracyjne stosowane w modelach programowania liniowego;

x nieliniowa (kwadratowa) funkcja celu ujmuje wzrost jednostkowych kosztów produkcji na skutek zwiĊkszenia poziomu prowadzonych dziaáalnoĞci, które mogą wy- nikaü z niedostatecznych zasobów sprzĊtowych, niewystarczających zdolnoĞci orga- nizacyjnych oraz zmniejszenia plonów, ze wzglĊdu na koniecznoĞü wykorzystania gruntów niĪszej jakoĞci¹⁶.

Po raz pierwszy podejĞcie PMP zostaáo sformalizowane i opisane w pracy E.R.

Howitta¹⁷. Jednak juĪ we wczeĞniejszych pracach o charakterze ekspertyz, wspierających podejmowanie decyzji politycznych, podobne techniki byáy z powodzeniem stosowane^18,19,20. W wiĊkszoĞci tego typu zastosowaĔ do juĪ istniejących modeli liniowych wpro- wadzano nową technikĊ jako substytut licznych ograniczeĔ kalibracyjnych.

15 P.B. Hazell, R.D. Norton, Mathematical Programming for Economic Analysis in Agricul- ture, MacMillan, Nowy Jork 1986.

16 R.E. Howitt, A Calibration Method for Agricultural Economic Production Models, „Journal of Agricultural Economics”, vol. 46, 1995.

17 Ibidem.

18 R.E. Howitt, B.D. Gardner, Cropping Production and Resource Interrelationships among California Crops in Response to the 1985 Food Security Act, [w:] Impacts of Farm Policy and Technical Change on US and Californian Agriculture, Davis 1986.

19 H. Kasnakoglu, S. Bauer, Concept and Application of an Agricultural Sector Model for Policy Analysis in Turkey, [w:] Agricultural Sector Modelling, S. Bauer und W. Hen- richsmeyer (red.), Vauk Verlag, Kiel, 1988.

20 H.J. Schmitz, Entwicklungsperspektiven der Landwirtschaft in den neuen Bundesländern

Regionaldifferenzierte Simulationsanalysen Alternativer Agrarpolitischer Scenarien, Studien zur Wirtschafts- und Agrarpolitik, Witterschlick/Bonn, M. Wehle, 1994.

(19)

19

Opublikowana przez Howitta metoda od razu zyskaáa na popularnoĞci, o czym Ğwiadczą liczne prace wykorzystujące nowe podejĞcie^21,22,23.

RozwaĪane scenariusze

A. Scenariusz Bazowy [Base_2012] oraz scenariusz Baseline_2020

Zakáadają one kontynuacjĊ obecnej WPR. Scenariusz bazowy posáuĪyá wyáącznie do skalibrowania modeli, skonstruowanych w oparciu o dane FADN z roku 2012, przyjĊ- tego za wyjĞciowy w prezentowanej wersji obliczeĔ. Natomiast scenariusz Baseline_2020 stanowi punkt odniesienia dla pozostaáych scenariuszy zreformowanej WPR. W scenariuszu Baseline_2020 zakáada siĊ utrzymanie bez zmian istniejących mechanizmów WPR przyjmując, Īe w modelu zastosowana bĊdzie stawka páatnoĞci bezpoĞrednich na poziomie, jaki zostaá osiągniĊty w Polsce w 2013 roku.

B. Scenariusz Green_2020

Wariant z zastosowaniem stawki dopáat bezpoĞrednich w wysokoĞci 184 euro/ha, w tym 30% „páatnoĞci zielonej” – 74 euro/ha zakáadający wdroĪenie wymagaĔ wynikają- cych z „zazielenienia” WPR.

W scenariuszu Green_2020 zaáoĪono, Īe w związku z wáączeniem do systemu páatnoĞci bezpoĞrednich komponentu „zazielenienia” i zmniejszeniem finansowania dzia- áaĔ rolnoĞrodowiskowych w ramach II Filaru, z 2,304 mld euro w PROW 2007-2013 do 1,060 mld euro w PROW 2014-2020, tj. 46%, o tyle samo zostaną zredukowane dotych- czasowe páatnoĞci rolnoĞrodowiskowe przypadające na przeciĊtne gospodarstwo, które bĊdzie przedmiotem modelowania.

Natomiast gospodarstwom speániającym wymienione poniĪej warunki bĊdą przy- pisane nastĊpujące, nowo wprowadzone páatnoĞci²⁴:

y PáatnoĞü dla máodych rolników (do 40 roku Īycia), którzy prowadzą swoje gospodarstwo nie dáuĪej niĪ 5 lat. PáatnoĞü ta bĊdzie miaáa postaü páatnoĞci powierzchniowej, a jej stawka wyniesie 25% Ğredniej krajowej páatnoĞci na hektar, czyli okoáo 62 euro/ha. PáatnoĞü bĊdzie przyznawana do powierzchni nie wiĊkszej niĪ 50 hektarów.

y PáatnoĞü dodatkowa – bĊdzie przysáugiwaáa wszystkim rolnikom do gruntów miesz- czących siĊ w przedziale od 3,01 ha do 30 ha. Wsparcie bĊdzie zatem ukierunkowane na grupĊ gospodarstw maáych i Ğrednich. Pozwoli to na skuteczniejsze wspieranie do-

21 F. Arfini, The Effect of CAP Reform: A Positive Mathematical Programming Application, Paper presented at an International Conference on „What Future for the CAP”, Padwa, 1996.

22 C. Graindorge, B. Henryde Frahan, R.E. Howitt, Analysing the effects of Agenda 2000 Using a CES Calibrated Model of Belgian Agriculture, [w:] Agricultural Sector Modelling and Policy Information Systems, T. Heckelei, H.P. Witzke i W. Henrichsmeyer (red.), Proceedings of the 65^th EAAE Seminar, March 29-31, 2000 at Bonn University, Vauk Verlag Kiel, 2001.

23 J.F.M. Helming, L. Peeters, P.J.J. Veendendaal, Assessing the Consequences of Environ- mental Policy Scenarios in Flemish Agriculture, [w:] Agricultural Sector Modelling and Poli- cy Information Systems, T. Heckelei, H.P. Witzke, W. Henrichsmeyer (red.), Proceedings of the 65^th EAAE Seminar, March 29-31, 2000 at Bonn University, Vauk Verlag Kiel, 2001.

24 Projekt systemu páatnoĞci bezpoĞrednich w latach 2015-2020, MRiRW, Warszawa, sierpieĔ 2014.

(20)

20

chodów tych gospodarstw, które nie osiągają takich korzyĞci wynikających ze skali produkcji, jak gospodarstwa najwiĊksze, ale mają jednak szanse na rozwój. Stawka wyniesie okoáo 41 euro/ha.

PáatnoĞci związane z produkcją:

x PáatnoĞü do bydáa – bĊdzie przysáugiwaáa rolnikom posiadającym co najmniej 3 sztuki bydáa w wieku do 24 miesiĊcy, do wszystkich zwierząt od 1. do 30. sztuki. Wsparcie bĊdzie przysáugiwaáo maksymalnie dwa razy w ciągu Īycia zwierzĊcia, ale maksymalnie raz w ciągu roku (przykáadowo w wieku 6-8 miesiĊcy i 12-24 miesiĊcy).

Wsparciem objĊte bĊdzie bydáo, niezaleĪnie od páci, speániające wymogi w zakresie identyfikacji i rejestracji zwierząt w kwocie 70 euro/szt.

x PáatnoĞü do krów – bĊdzie przysáugiwaáa rolnikom posiadającym co najmniej 3 krowy w wieku do 24 miesiĊcy, do krów od 1. do 30. sztuki. PáatnoĞcią bĊdą objĊte krowy speá- niające wymogi w zakresie identyfikacji i rejestracji zwierząt w kwocie 70 euro/szt.

x PáatnoĞü do owiec – przysáugująca rolnikom posiadającym co najmniej 10 sztuk ma- ciorek owczych w wieku minimum 12 miesiĊcy, do wszystkich sztuk tych zwierząt w gospodarstwie w kwocie 25 euro/szt.

x PáatnoĞü do kóz – przysáugująca rolnikom posiadającym co najmniej 5 sztuk samic kozy, do wszystkich sztuk w gospodarstwie. PáatnoĞcią bĊdą objĊte samice kozy w wieku co najmniej 12 miesiĊcy w kwocie 15 euro/szt.

x PáatnoĞü do owoców miĊkkich – dodatkowa páatnoĞü w kwocie 250 euro/ha przysáu- guje do powierzchni upraw truskawek i malin kwalifikujących siĊ do przyznania jednolitej páatnoĞci obszarowej.

x PáatnoĞü do roĞlin wysokobiaákowych – do powierzchni uprawy roĞlin strączkowych i motylkowych drobnonasiennych w plonie gáównym, kwalifikującej siĊ do przyznania jednolitej páatnoĞci obszarowej. Stosowana bĊdzie degresywnoĞü stawki w nastĊ- pujących przedziaáach hektarowych:

0-50 ha 100% stawki podstawowej (326 euro/ha),

50,01-100 ha 50% stawki podstawowej (163 euro/ha),

100,01-150 ha 25% stawki podstawowej (81,5 euro/ha),

powyĪej 150 ha brak páatnoĞci.

C. No_Green_2020

Scenariusz zakáada rezygnacjĊ z 30% páatnoĞci bezpoĞrednich na skutek odrzuce- nia propozycji zazielenienia WPR przez gospodarstwa niedostosowane do tego wymogu.

Zostaáyby one „ukarane” obniĪeniem páatnoĞci bezpoĞrednich o wartoĞü páatnoĞci zielonej, tj. 74 euro/ha, uzyskując tym samym stawkĊ dopáat bezpoĞrednich na poziomie 110 euro/ha. ZaáoĪono, Īe gospodarstwa zwolnione z zazielenienia oraz speániające wszystkie wymagania otrzymają páatnoĞci bezpoĞrednie równe z zaáoĪonymi w scenariuszu Gre- en_2020. Podobnie jak w scenariuszu Green_2020 uwzglĊdniono nowo wprowadzone páatnoĞci oraz obniĪenie páatnoĞci z tytuáu programów rolnoĞrodowiskowych (o 46%).

W praktyce za nieprawdopodobne naleĪy uznaü, Īe wszyscy rolnicy z niedostosowanych gospodarstw zrezygnują z páatnoĞci z tytuáu zazielenienia. Dlatego teĪ roz- wiązanie dla scenariusza No_Green_2020 moĪe stanowiü jedynie punkt odniesienia do

(21)

21

porównaĔ, wyznaczając granice zmian dochodów gospodarstw rolnych spowodowanych wprowadzeniem reformy WPR.

We wszystkich rozwaĪanych scenariuszach na poziomie obowiązującym dotychczas przyjĊto páatnoĞci ONW.

W modelach, w wariantowych scenariuszach, wykorzystano alternatywnie do staáego poziomu cen z 2012 roku prognozowane wspóáczynniki zmian cen oraz plonów okreĞlone w rozwiązaniach sektorowego modelu czĊĞciowej równowagi CAPRI (tabela 6).

Tabela 6 Zmiany cen i plonów podstawowych produktów rolniczych wedáug modelu CAPRI

w rozwaĪanych scenariuszach zazielenienia (ceny nominalne) Produkty rolne Baseline_2020 = 100

Plony Ceny

Pszenica 101,3% 103,3%

ĩyto i pszenĪyto 101,0% 103,4%

JĊczmieĔ 101,3% 103,8%

Owies 101,4% 104,1%

Kukurydza (ziarno) 101,3% 103,1%

Pozostaáe zboĪa 101,1% 103,5%

Rzepak 100,1% 104,3%

Strączkowe 100,5% 104,4%

Ziemniaki 100,2% 100,9%

Buraki cukrowe 99,9% 102,3%

Woáowina 100,0% 101,2%

Wieprzowina 100,0% 100,7%

Drób 100,0% 100,8%

Mleko 100,0% 101,8%

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie wyników modelu CAPRI²⁵. Obiekty badawcze

Gáównym Ĩródáem danych do analiz byáy zasoby Polskiego FADN. Do opracowania typologii oraz przygotowania parametrów do modeli gospodarstw posáuĪyáy dane z 2012 roku. Zbiór danych skáada siĊ z 10 909 obiektów badawczych (gospodarstw indywidualnych). Caáą populacjĊ gospodarstw podzielono na typy produkcyjne wedáug powierzchni gruntów ornych, a nastĊpnie wedáug kierunków produkcji, przyjmując kryteria zgodne ze Wspólnotową Typologią Gospodarstw Rolnych (WTGR) z 2009 roku.

Zgodnie z przyjĊtą metodyką do ustalenia typu produkcyjnego wykorzystano standar- dową produkcjĊ (SO), która jest definiowana jako „Ğrednia z 5 lat wartoĞü produkcji okreĞlo- nej dziaáalnoĞci produkcji roĞlinnej lub zwierzĊcej uzyskiwana z 1 ha lub od 1 zwierzĊcia w ciągu 1 roku w przeciĊtnych dla danego regionu warunkach produkcyjnych”²⁶.

25 W. Britz, P. Witzke, CAPRI model documentation http://www.capri-model.org/docs/ca- pri_documentation.pdf, 2012.

26 L. Goraj et al., Analiza skutków zmian we Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych, Warszawa 2010.

(22)

22

Wedáug danych Gáównego UrzĊdu Statystycznego w 2012 roku funkcjonowaáo w Polsce 1 456,5 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni powyĪej 1 ha UR. Populacja FADN (gospodarstwa reprezentowane przez próbĊ FADN) obejmuje 735,5 tys. gospodarstw, które stanowią 50% ogóáu gospodarstw rolniczych w Polsce. Gospodar- stwa objĊte systemem FADN wytwarzają okoáo 90% caákowitej wartoĞci produkcji sekto- ra rolnictwa, a ich udziaá w caákowitej powierzchni UR w Polsce wynosi 81%.

Typologia gospodarstw

Proces wyodrĊbniania typów gospodarstw do modelowania odbywaá siĊ z zastosowaniem trzech kryteriów. Byáy to:

x powierzchnia gospodarstw w ha UR,

x typ produkcyjny gospodarstwa (wg nTF 14), x stopieĔ dostosowania do wymogów zazielenienia.

Uzyskane po zastosowaniu tych kryteriów wyniki grupowania gospodarstw przedstawiono zarówno w ujĊciu caáoĞciowym (dla caáej populacji FADN), jak i w poszczegól- nych regionach FADN (rysunek 1).

Rysunek 1 Regiony FADN

ħródáo: Rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 1291/2009 z dnia 18 grudnia 2009 r. dotyczące wyboru gospodarstw przekazujących dane do celów okreĞlania dochodów gospodarstw rolnych.

PoniĪej przedstawiono szczegóáowe zaáoĪenia grupowania gospodarstw ze zbioro- woĞci FADN.

Kryterium 1 – podziaá gospodarstw ze wzglĊdu na powierzchniĊ gruntów ornych:

x Grupa I ĺ gospodarstwa do 10 ha GO,

x Grupa II ĺ gospodarstwa powyĪej 10 ha, jednak nie wiĊcej niĪ 15 ha GO, x Grupa III ĺ gospodarstwa powyĪej 15 ha, jednak nie wiĊcej niĪ 30 ha GO, x Grupa IV ĺ gospodarstwa powyĪej 30 ha GO.

Ustalenie takich przedziaáów podyktowane byáo przedstawionymi wczeĞniej wy- mogami dywersyfikacji upraw i wydzielenia powierzchni ekologicznej kompensacji (EFA). W grupie pierwszej znalazáy siĊ gospodarstwa zwolnione z przestrzegania wymo-

(23)

23

gów zazielenienia. W grupie drugiej znalazáy siĊ te podmioty, które muszą uprawiaü co najmniej 2 roĞliny, ale nie są zobowiązane do wydzielenia powierzchni ekologicznej kompensacji. Do trzeciej grupy trafiáy gospodarstwa, które zobligowane są speániaü takie same wymagania jak grupa poprzednia. JeĞli chodzi o dywersyfikacjĊ upraw, muszą jednak dodatkowo przeznaczyü przynajmniej 5% gruntów ornych na EFA. W ostatniej, czwartej grupie, znajdują siĊ gospodarstwa, w których wymagane jest utrzymanie co najmniej 3 roĞlin w strukturze zasiewów i wydzielenie 5% EFA.

Tabela 7 Struktura gospodarstw rolnych w podziale na klasy powierzchniowe

(wg powierzchni GO) na podstawie danych FADN Wg liczby reprezentowanych gospodarstw

POLSKA I 10 ha 10 ha < II 15 ha 15 ha < III 30 ha IV > 30 ha

54% 21% 18% 8%

Wg regionów FADN

785 36% 20% 26% 18%

790 40% 21% 25% 13%

795 55% 24% 17% 4%

800 77% 13% 7% 3%

W próbie FADN

POLSKA 25% 16% 28% 31%

ħródáo: opracowanie wáasne.

Struktura gospodarstw ze wzglĊdu na powierzchniĊ gruntów ornych w populacji FADN róĪni siĊ znacząco od struktury gospodarstw w próbie FADN. W opracowaniu uwzglĊdniono liczbĊ gospodarstw reprezentowanych przez poszczególne gospodarstwa z próby FADN obliczoną na podstawie zmiennej SYS02. W grupie gospodarstw reprezentowanych najwiĊcej, bo ponad poáowa, jest tych, które posiadają do 10 ha GO, co oznacza, Īe nie obejmie ich wymóg zazielenienia. Obowiązek wydzielenia powierzchni ekologicznej kompensacji dotyczy 26% gospodarstw znajdujących siĊ w polu obserwacji FADN. W ujĊciu regionalnym, najwiĊcej zwolnionych gospodarstw wystĊpuje w Polsce poáudniowo-wschodniej, tj. regionie Maáopolska i Pogórze, który charakteryzuje siĊ wy- sokim rozdrobnieniem rolnictwa.

Kryterium 2 – podziaá gospodarstw ze wzglĊdu na typy produkcyjne (wg nTF 14):

x RoĞlinne (15,16, 61), x BydlĊce (45,46), x Trzodowe (51),

x Mieszane (73,74,83,84),

x Pozostaáe (m.in. 2x, 3x, 48,52,53).

Szczegóáy podziaáu zostaáy przedstawione w tabeli 8.

(24)

24

Tabela 8 Klasy gospodarstw wyodrĊbnione ze wzglĊdu na kierunek produkcji zgodnie ze Wspólnotową

Typologią Gospodarstw Rolnych (WTGR)

nTF14 TYP PRODUKCYJNY

15 Specjalizujące siĊ w uprawie zbóĪ, nasion roĞlin oleistych i roĞlin o wysokiej zawartoĞci biaáka

ROĝLINNE 16 Specjalizujące siĊ w uprawie innych upraw polowych

61 Uprawy mieszane

45 Specjalizujące siĊ w chowie bydáa mlecznego

BYDàO 46 Specjalizujące siĊ w chowie bydáa

51 Specjalizujące siĊ w chowie trzody chlewnej TRZODA

73 i 74 RóĪne zwierzĊta

MIESZANE 83 i 84 RóĪne uprawy i zwierzĊta

20 Uprawy ogrodnicze

POZOSTAàE 35 Specjalizujące siĊ w uprawie winoroĞli

36 Specjalizujące siĊ w uprawie sadów owoce 37 Specjalizujące siĊ w uprawie oliwek 38 RóĪne uprawy trwaáe áącznie 48 Specjalizujące siĊ w chowie owiec i kóz

52 Drobiowe

53 Pozostali ziarnoĪercy

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie: L. Goraj et al., Analiza skutków…, op. cit. oraz danych FADN.

W próbie FADN dominują gospodarstwa znajdujące siĊ w typie produkcyjnym

„mieszane” (tabela 9). Stanowią one 35% próby, jakkolwiek ten odsetek jest wyraĨnie niĪszy od udziaáu gospodarstw „mieszanych” w strukturze gospodarstw reprezentowanych przez zbiorowoĞü FADN (62% przeciĊtnie w kraju, podobnie jak w poszczególnych regionach, w zakresie od 53% do 66%). NajwiĊcej gospodarstw trzodowych funkcjonuje w Wielkopolsce, natomiast roĞlinnych na Pomorzu i w póánocno-zachodniej czĊĞci Polski.

Tabela 9 Struktura gospodarstw rolnych w podziale na typy produkcyjne na podstawie danych FADN

Wg liczby reprezentowanych gospodarstw

POLSKA ROĝLINNE BYDàO TRZODA MIESZANE POZOSTAàE

16% 12% 3% 62% 7%

Wg regionów FADN

785 21% 18% 3% 53% 5%

790 20% 6% 6% 63% 5%

795 13% 16% 2% 61% 8%

800 17% 9% 1% 66% 7%

W próbie FADN

POLSKA 26% 23% 7% 35% 8%

(25)

25

Nieco nadreprezentowane w próbie FADN są natomiast gospodarstwa roĞlinne, by- dlĊce i trzodowe, jakkolwiek róĪnice w strukturze próby i w populacji gospodarstw reprezentowanych są znacznie mniejsze. Struktura typów gospodarstw reprezentowanych przez FADN wykazuje niewielkie zróĪnicowanie regionalne.

Kryterium 3 – podziaá gospodarstw ze wzglĊdu na stopieĔ dostosowania do wymogów zazielenienia:

x Zwolnione – o powierzchni do 10 ha GO oraz gospodarstwa ekologiczne, x Zielone – speániające wszystkie wymogi zazielenienia,

x Brak dywersyfikacji – niespeániające wymogu dywersyfikacji upraw, x Brak EFA – nieposiadające dostatecznej powierzchni ekologicznej kompensacji, x Brak EFA i dywersyfikacji – niespeániające jednoczeĞnie obydwu powyĪszych wy-

mogów.

StrukturĊ gospodarstw naleĪących do populacji FADN okreĞloną wedáug przyjĊtej typologii przedstawiono w tabeli 10 (ze wzglĊdu na stopieĔ dostosowania polskich gospodarstw rolniczych w poszczególnych regionach FADN) oraz w tabeli 11 (w podziale wedáug typów produkcyjnych).

Tabela 10 Struktura gospodarstw reprezentowanych w populacji FADN w podziale

na regiony wedáug stopnia dostosowania do wymogów zazielenienia WPR Zwolnione Zielone Brak EFA Brak

dywersyfikacji

Brak EFA i dywersyfikacji

Polska 57% 23% 18% 1% 1%

W podziale na regiony FADN

Pomorze i Mazury (785) 44% 27% 26% 1% 2%

Wielkopolska i ĝląsk (790) 42% 25% 29% 1% 3%

Mazowsze i Podlasie (795) 58% 24% 16% 1% 1%

Maáopolska i Pogórze (800) 80% 14% 6% 0% 0%

Niedostosowanie do wymogów zazielenienia pod wzglĊdem jednego lub dwóch kryteriów dotyczy 20% gospodarstw z populacji reprezentowanej przez FADN, przy czym zasadniczym powodem niedostosowania jest brak wystarczającej powierzchni ekologicznej kompensacji. MoĪna natomiast stwierdziü, Īe polskie gospodarstwa są w wiĊkszoĞci zdywersyfikowane w stopniu zgodnym z propozycją Komisji Europejskiej.

Odsetek gospodarstw niedostosowanych jest znacznie zróĪnicowany w ujĊciu regionalnym. NajwiĊcej gospodarstw niedostosowanych, odpowiednio 29% i 33%, wystĊpuje w regionach Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i ĝląsk. Województwa, z których skáa- dają siĊ te regiony, charakteryzują siĊ najwiĊkszą Ğrednią powierzchnią gospodarstw, co oznacza, Īe w ich strukturze wystĊpuje równieĪ najwiĊcej gospodarstw, w stosunku do których wymogi zazielenienia bĊdą w ogóle obowiązywaáy. Na obszarach, gdzie gospodarstwa mają stosunkowo niewielką powierzchniĊ, wystĊpuje najwiĊkszy udziaá gospodarstw zwolnionych z wymogów zazielenienia. W regionie Maáopolska i Pogórze áączny udziaá gospodarstw zwolnionych i w peáni dostosowanych do wymogów zazielenienia siĊga 87% populacji reprezentowanej przez FADN.

(26)

26

Z analizy stopnia dostosowania w podziale na typy produkcyjne moĪna wysnuü hi- potezĊ, Īe zazielenienie WPR w najwiĊkszym stopniu wywrze wpáyw na gospodarstwa roĞlinne i trzodowe (tabela 11). W tych typach produkcyjnych wystĊpuje najmniej pod- miotów z zaáoĪenia zwolnionych z przestrzegania wymogów, bądĨ teĪ speániających wszystkie kryteria. JednoczeĞnie wystĊpuje w nich duĪy odsetek gospodarstw charaktery- zujących siĊ niewystarczającą powierzchną EFA i niskim stopniem dywersyfikacji upraw.

Tabela 11 Struktura gospodarstw reprezentowanych w populacji FADN w podziale na typy produkcyjne

wedáug stopnia dostosowania do wymogów zazielenienia WPR

Wyszczególnienie RoĞlinne BydlĊce Trzodowe Mieszane Pozostaáe POLSKA

Zwolnione 36% 61% 36% 59% 93% 57%

Zielone 30% 20% 24% 23% 3% 23%

Brak EFA 30% 18% 33% 16% 2% 18%

Brak EFA i dywersyfikacji 3% 1% 5% 1% 1% 1%

Znacznie mniejszy udziaá gospodarstw wymagających dostosowaĔ do zazielenienia moĪna zauwaĪyü w typach specjalizujących siĊ w hodowli bydáa, poniewaĪ z racji specyfiki prowadzonej przez nie dziaáalnoĞci bardzo czĊsto utrzymują one trwaáe uĪytki zielone oraz trawy na gruntach ornych. Niewielka powierzchnia gruntów ornych oraz duĪy udziaá uĪytków zielonych powoduje zwolnienie z koniecznoĞci wdraĪania dostosowaĔ lub automatycznie klasyfikuje te gospodarstwa do grupy zielonych. Podobne zjawisko moĪna zaobserwowaü w gospodarstwach mieszanych. W grupie gospodarstw pozostaáych wystĊpują gospodarstwa ogrodnicze, które ze wzglĊdu na znaczący udziaá upraw trwaáych i niewielką powierzchniĊ, poniĪej 10 ha gruntów ornych, są zwolnione z zazielenienia.

Po podzieleniu badanej próby zgodnie z opisanymi kryteriami otrzymano 66 typów gospodarstw modelowych. Typy te zostaáy dodatkowo zróĪnicowane ze wzglĊdu na poáo- Īenie w regionie FADN. W poszczególnych regionach wyodrĊbniono nastĊpującą liczbĊ typów gospodarstw:

Region 785 „Pomorze i Mazury” – 56 typów gospodarstw,

Region 790 „Wielkopolska i ĝląsk” – 63 typy,

Region 795 „Mazowsze i Podlasie” – 61 typów,

Region 800 „Maáopolska i Pogórze” – 49 typów.

Ostatecznie wyznaczono do modelowania 229 typów gospodarstw wydzielonych z uwzglĊdnieniem poáoĪenia geograficznego, kryterium skali produkcji i typu produkcyjnego oraz stopnia dostosowania do wymogów zazielenienia.

Charakterystyka gospodarstw z populacji FADN

Wykorzystując opracowaną typologiĊ gospodarstw, podzielono i scharakteryzowa- no populacjĊ gospodarstw FADN. W tabeli 12 zestawiono podstawową charakterystykĊ gospodarstw w podziale ze wzglĊdu na typy produkcyjne wielkoĞci wedáug powierzchni gruntów ornych.

(27)

27

Tabela 12 Podstawowe dane charakteryzujące typy gospodarstw modelowych wydzielone wedáug

kierunku produkcji i wielkoĞci gospodarstw na podstawie populacji FADN Typ gospodarstw Liczba

gospodarstw ĝrednio UR

w ha Udziaá TUZ

w % LU Obsada LU*/100 ha Wedáug typów produkcyjnych

RoĞlinne 117 888 26,43 6 2,44 5,97

BydlĊce 91 857 19,01 38 18,99 99,88

Trzodowe 21 826 22,66 4 60,67 267,71

Mieszane 454 446 14,70 18 10,81 73,51

Pozostaáe 49 469 8,14 14 6,25 76,73

Wedáug wielkoĞci gospodarstw

I < 10 ha GO 396 845 8,68 27 6,30 72,62 10 ha < II < 15 ha GO 151 698 15,12 19 10,57 69,93 15 ha < III < 30 ha GO 131 391 23,65 15 18,02 76,20 IV > 30 ha GO 55 552 64,74 8 37,88 58,51 ħródáo: opracowanie wáasne.

Gospodarstwa roĞlinne i trzodowe charakteryzują siĊ najwiĊkszą przeciĊtną po- wierzchnią UR, co przy niewielkim udziale TUZ w strukturze upraw wyjaĞnia, dlaczego naj- wiĊkszy odsetek tych typów gospodarstw jest niedostosowany pod wzglĊdem udziaáu EFA.

Zastosowanie przyjĊtej typologii gospodarstw umoĪliwia podziaá i analizĊ obiek- tów z populacji FADN wedáug zaáoĪonych kryteriów. W tabeli 13 przedstawiono cechy charakterystyczne gospodarstw z populacji FADN wyodrĊbnionych wedáug kryterium dostosowania do wymogów zazielenienia.

Tabela 13 Podstawowe dane charakteryzujące wyodrĊbnione typy gospodarstw o róĪnym stopniu

dostosowania do wymogów zazielenienia w populacji FADN Wyszczególnienie UR

w ha

WskaĨnik bonitacji

gleb

Liczba zwierząt

(LU)

Obsada (LU/100 ha UR)

W tym:

bydáo (%)

W tym:

trzoda (%)

Udziaá gospodarstw (%)

Liczba gospodarstw Zwolnione 9,46 0,72 6,46 68,3 55,2 35,1 57,1 419 944

Zielone 19,31 0,76 12,86 66,6 46,7 49,7 22,5 165 704 Brak EFA 35,50 0,86 25,38 71,5 42,6 54,5 18,4 135 057

Brak

dywersyfikacji 18,83 0,83 10,20 54,2 25,4 59,1 0,7 5 109 Brak EFA

i dywersyfikacji 38,90 0,87 26,10 67,1 24,9 70,6 1,3 9 672 Ogóáem

zbiorowoĞü 16,92 0,76 11,66 68,9 47,0 47,7 100 735 486 ħródáo: opracowanie wáasne.

Przedstawione wyniki wskazują, Īe niedostatek EFA dotyczy niespeána 145 tys.

gospodarstw, przy czym Ğrednia powierzchnia tych gospodarstw wynosi ponad 35 ha UR.

Gospodarstwa nie dostosowane pod wzglĊdem EFA cechuje równieĪ nieco wiĊksza od przeciĊtnej obsada zwierząt. Wynika to ze znacznego udziaáu gospodarstw trzodowych w tej grupie jednostek.

(28)

28 1.5. Wyniki produkcyjne

Struktura zasiewów

WdroĪenie wymogów zazielenienia w modelowych gospodarstwach w zauwaĪalny sposób wpáywa na przeksztaácenia w strukturze zasiewów i strukturze produkcji roĞlinnej (tabela 14). W zestawieniu ograniczono siĊ do trzech scenariuszy – Baseline_2020 oraz podstawowych wariantów scenariusza zazielenienia (Green_2020 oraz No_Green_2020).

Zakáadany wzrost plonów i wydajnoĞci wg modelu CAPRI nie wpáywa istotnie na struktu- rĊ produkcji. Z tego wzglĊdu w podstawowych rozwaĪaniach dotyczących zmian w strukturze produkcji analizowany jest jedynie wariant podstawowy, zakáadający staáy poziom cen i wydajnoĞci z 2012 roku.

Tabela 14 Zmiany w strukturze zasiewów w rozwiązaniach modelowych w scenariuszach zazielenienia

(ceny i plony staáe z 2012 roku) Wyszczegól-

nienie

BASELINE_2020 GREEN_2020 NO_GREEN_2020 Powierzchnia

(ha) % Powierzchnia

(ha) %

OGÓàEM

Pszenica 2,26 16,4 2,21 16,0 2,25 16,2

Pozostaáe zboĪa 7,96 57,5 7,69 55,9 7,90 56,9

ZboĪa razem 10,23 73,9 9,89 71,9 10,15 73,1

Strączkowe 0,39 2,8 0,61 4,4 0,58 4,2

Rzepak 0,72 5,2 0,69 5,0 0,71 5,1

Inne uprawy 2,14 15,5 2,04 14,8 2,13 15,4

EFA 0,37 2,7 0,52 3,8 0,31 2,2

Razem 13,84 100 13,75 100 13,88 100

Przeksztaácenia w strukturze zasiewów wynikają z wprowadzonych ograniczeĔ co do liczby upraw i ich maksymalnych udziaáów w strukturze zasiewów, a takĪe koniecznoĞci wy- áączenia czĊĞci gruntów ornych z uĪytkowania na cele produkcyjne do poziomu 5% powierzchni gruntów ornych. JednakĪe wprowadzenie moĪliwoĞci zastosowania dziaáaĔ rów- nowaĪnych do wprowadzenie EFA (ekwiwalentów) powoduje, Īe zazielenienie WPR ma w efekcie ograniczony wpáyw na strukturĊ upraw.

W podstawowym wariancie scenariusza zazielenienia (Green_2020) maleje udziaá wszystkich gáównych upraw. W najmniejszym stopniu dotyczy to upraw najbardziej opáa- calnych, takich jak ziemniaki, buraki cukrowe, pszenica czy warzywa i owoce w uprawie polowej. W skali caáej zbiorowoĞci w najwiĊkszym stopniu redukowana jest powierzchnia dominujących w bazowej strukturze zasiewów zbóĪ (o 2 punkty procentowe).

Model wskazuje na zwiĊkszony udziaá roĞlin strączkowych w scenariuszach Gre- en_2020 i No_Green_2020, pomimo Īe w tych gospodarstwach, w których dotychczas nie wystĊpowaáy, zaáoĪono niĪsze od przeciĊtnych w zbiorowoĞci FADN plony i ceny sprzedaĪy.

Wydaje siĊ, Īe takie zaáoĪenie jest uprawnione, przyjmując wprowadzenie nowej dziaáalnoĞci w gospodarstwie, a takĪe znaczące zwiĊkszenie podaĪy, jakie wynika z modelowych rozwią- zaĔ. ZwiĊkszenie udziaáu roĞlin strączkowych jest skutkiem wprowadzenia ekwiwalentu EFA

(29)

29

dającego moĪliwoĞü zaliczenia 70% powierzchni upraw strączkowych jako powierzchni ekologicznej kompensacji. Uprawa roĞlin strączkowych w wiĊkszoĞci gospodarstw jest bardziej atrakcyjną alternatywą niĪ ugorowanie gruntów.

Dodatkowym czynnikiem przyczyniającym siĊ do zwiĊkszenia powierzchni uprawy roĞlin strączkowych są wprowadzone dopáaty do ich produkcji. MoĪna przyjąü, Īe wzrost powierzchni upraw strączkowych w modelu No_Green_2020 jest skutkiem wdro- Īenia tego instrumentu.

W celu weryfikacji wymogu zróĪnicowania upraw w poszczególnych typach gospodarstw uĪyto wskaĨnika Shannona-Weinera, który zostaá opracowany w 1948²⁷ roku i jest jednym z najczĊĞciej uĪywanych indeksów bioróĪnorodnoĞci. Uzyskuje on najczĊĞciej war- toĞci z przedziaáu 1,5-3,5; przekraczając czasem wartoĞü 4,5. Obliczany jest wg wzoru:

۶ ൌ െ ෍ܖ_ܑ ۼܔܖܖ_ܑ

ۼ

gdzie w zastosowaniu do oceny bioróĪnorodnoĞci struktury zasiewów:

ni – areaá i-tej uprawy,

N – áączny areaá gruntów ornych.

PowyĪszy wskaĨnik obliczono dla kaĪdego gospodarstwa z próby FADN w scenariuszu bazowym. NastĊpnie uzyskane wartoĞci wskaĨnika uĞredniono dla wyodrĊb- nionych typów gospodarstw. W wyniku tego dla kaĪdej grupy otrzymano wyjĞciowy (zaobserwowany) poziom wskaĨnika Shannona.

NastĊpnie w kaĪdym z gospodarstw, o ile byáo to wymagane, wprowadzono nie- zbĊdne modyfikacje w strukturze upraw w celu dostosowania jej do kryterium dywersyfikacji. Zmodyfikowane wartoĞci wskaĨnika (poziom docelowy) zostaáy uĞrednione w analo- giczny sposób jak dla stanu wyjĞciowego. W modelach optymalizacyjnych dla scenariusza Green_2020 dla typów niespeániających wymogu dywersyfikacji, wprowadzono dodatkowe ograniczenia wymuszające uzyskanie wartoĞci indeksu Shannona na poziomie nie niĪszym niĪ poziom docelowy.

Tabela 15 Zmiany indeksu Shannona w rozwaĪanych scenariuszach polityki rolnej wedáug

stopnia dostosowania do zazielenienia Indeks

Shannona Ceny staáe 2012

Baseline_2020 = 100 GREEN NO_GREEN

Zwolnione 100,9 100,8

Zielone 100,9 100,3

Brak dywersyfikacji 105,6 100,7

Brak EFA 103,6 100,3

Brak EFA+dywersyfikacji 104,7 95,7

27 C.E. Shannon, A mathematical theory of communication, „The Bell System Technical Jour- nal”, vol. 27, 1948.

Dopłaty bezpośrednie i dotacje budżetowe a finanse oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych (4)

Dopłaty bezpośrednie

i dotacje budżetowe

a finanse

oraz funkcjonowanie

gospodarstw

i przedsiębiorstw

rolniczych (4)

Dopłaty bezpośrednie i dotacje budżetowe a finanse oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych (4)

x y s x d x x Qx

p x    



fs fc

DR

^x ^y ^s ^x ^d ^x ^x ^Qx

p x