Zagrody edukacyjne w promocji produktów lokalnych

(1)

Zagrody edukacyjne w promocji produktów lokalnych

„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.”

Projekt opracowany przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

(2)

(3)

Zagrody edukacyjne w promocji produktów lokalnych

Kraków 2015

(4)

Klaudia Kieljan

Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie Zagrody edukacyjne w promocji produktów lokalnych

Fot. na okładce: Zagroda edukacyjna „Borowiecka Łąka”, woj. lubuskie

Publikacja bezpłatna przygotowana w ramach Planu działania Sekretariatu Centralnego Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.

Odwiedź portal KSOW – www.ksow.pl

Zostań Partnerem Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.

Projekt opracowany przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie

Opracowanie graficzne, skład, redakcja, korekta, druk i dystrybucja:

Taka Paka Project and Design Group – Halina Ostaszewska www.takapaka.com

(5)

Spis treści:

1. Wprowadzenie . . . . 5

2. Lokalne produkty żywnościowe w mechanizmach jakości żywności . . . . 6

3. Żywność lokalna i tradycyjna w programach zagród edukacyjnych . . . . 11

4. Rękodzieło i rzemiosło – dylematy definicyjne a ujęcie prawne . . . .16

5. Temat rękodzieła i rzemiosła w programach zagród edukacyjnych . . . . 22

6. Podsumowanie . . . . 27

(6)

4

(7)

5

1. Wprowadzenie

Produkty lokalne stanowią element dziedzictwa danego regionu i kraju. To nie tylko wytwarzane od lat te same surowce, produkty i dania, tworzące kuchnie lokalne i regionalne, ale rów- nież tradycyjne zawody, stare opowiastki czy pamiątki, których nie można kupić nigdzie indziej.

Produkty lokalne stanowią o wartości regionu, są jego bogactwem, z którego dumni mogą być mieszkańcy. Mogą stać się źródłem przedsiębiorczości i aktywności ludności lokalnej oraz atrakcją i zachętą dla turystów.

W Polsce produkt lokalny postrzegany jest w rozumieniu definicji O. Gałek z 2002 r. ¹, według której produkt lokalny to wyrób lub usługa, z którą utożsamiają się mieszkańcy regionu, pro- dukowana w sposób niemasowy i przyjazny dla środowiska, z surowców lokalnie dostępnych.

Produkt lokalny staje się wizytówką regionu poprzez wykorzystanie jego specyficznego i niepo- wtarzalnego charakteru oraz angażowanie mieszkańców w rozwój przedsiębiorczości lokalnej.

Za produkt lokalny uznaje się zatem: produkty spożywcze, rękodzieło, wytwory będące przeja- wem artystycznych pasji twórców, zakorzenione w tradycji regionów (np. zespoły, stroje ludowe), usługi związane z prezentacją regionu i produktów z nim związanych (np. warsztaty twórcze, usługi przewodnickie, warsztaty edukacji kulturowej i przyrodniczej), jak również lokalne wyda- rzenia (święta)….²

Z produktem lokalnym związane są inne istotne definicje – produkty tradycyjne, regionalne, produkty z oznaczeniem geograficznym czy systemy jakości żywności. Są to ważne pojęcia, które podkreślają charakter i wyjątkowość produktów żywnościowych.

1 autor definicji: Olga Gałek, w konsultacji z Ogólnopolskim Zespołem ds. Produktu Lokalnego działającego przy Fundacji Partnerstwo dla Środowiska 2002-2009

2 „ Naturalnie, że lokalnie produkt lokalny na obszarach Natura2000”, Artykuł Olgi Gałek, https://fundacjaekopotencjalpm.wordpress.com/

Fot. „Borowiecka Łąka”, woj. lubuskie

(8)

6

2. Lokalne produkty żywnościowe w mechanizmach jakości żywności

Lokalna żywność jest absolutnie wyjątkowa, jest produkowana przez lokalne społeczności i pochodzi z konkretnego terytorium, z którym związana jest od dłuższego czasu. Produkty regionalne to często produkty sezonowe, jak najbardziej naturalne, różnorodne i smaczne. Wy- twarzane w limitowanej ilości przez niewielkie gospodarstwa rolnicze i przetwórcze – poten- cjalnie zagrożone są zaginięciem. Wyróżnienie i ochrona takiej żywności poprzez umieszczenie jej w określonym systemie jakości żywności lub innym programie gwarantuje jej promocję, za- chowanie tożsamości i rozpoznawalność.

Systemy jakości żywności gwarantują jakość produktów poprzez spełnienie odpowiednich standardów jakościowych i zdrowotnych określonych w rozporządzeniach unijnych i przepisach krajowych. Takie produkty są kontrolowane i certyfikowane, co zapewnia o ich oryginalno- ści i autentyczności, oraz są wyróżnione na rynku specjalnymi oznaczeniami – świadczącymi nie tylko o wyższej jakości, ale i pochodzeniu z konkretnych regionów, tradycyjnej metodzie wytwarzania, wykorzystaniu naturalnych, lokalnych surowców.

Europejski System Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geo‑

graficznych i Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności został stworzony w 1992 roku w celu ochrony i promocji produktów regionalnych i tradycyjnych Unii Europejskiej, ale do systemu mogą wnioskować również kraje spoza UE. W systemie zarejestrowanych jest ponad 1150 produktów, w tym 37 z Polski.3

Jako Chroniona Nazwa Pochodzenia (ChNP) może być zarejestrowany produkt, którego cały proces technologiczny, czyli produkcja, przetwarzanie i przygotowywanie odbywa się na ściśle określonym obszarze geograficznym. Wszystkie surowce do wytworzenia tego produktu pochodzą z tego obszaru. Jakość produktu lub jego cechy charakterystyczne powinny być głównie lub wyłącznie związane z tym szczególnym otoczeniem geograficznym i właściwymi dla niego czynnikami naturalnymi oraz ludzkimi. Nazwa produktu odnosi się do miejsca jego wytwarzania.

3 Stan w maju 2015 r.

(9)

7

Polskie produkty chronione i gwarantowane w europejskim systemie ChNP, ChOG, GTS

⁴

Polskie produkty z Chronioną Nazwą Pochodzenia

● Bryndza podhalańska

● Oscypek

● Redykołka

● Wiśnia nadwiślanka

● Podkarpacki Miód Spadziowy

● Karp zatorski

● Fasola Piękny Jaś

● z Doliny Dunajca

● Fasola wrzawska

● Miód z Sejneńszczyzny/

Łoździejszczyzny

Polskie produkty z Chronionym Oznaczeniem Geograficznym

● Miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich

● Rogal świętomarciński

● Wielkopolski ser smażony

● Andruty kaliskie

● Truskawka kaszubska

● Suska sechlońska

● Miód kurpiowski

● Kiełbasa lisiecka

● Fasola korczyńska

● Śliwka szydłowska

● Jabłka łąckie

● Chleb Prądnicki

● Obwarzanek Krakowski

● Miód drahimski

● Kołocz śląski

● Jabłka grójeckie

● Ser koryciński swojski

● Jagnięcina podhalańska

● Cebularz lubelski

Polskie produkty z Gwarantowaną

Tradycyjną Specjalnością

● Półtorak

● Dwójniak

● Trójniak

● Czwórniak

● Olej rydzowy

● Pierekaczewnik

● Kiełbasa jałowcowa

● Kiełbasa myśliwska

● Kabanosy

Chronione Oznaczenie Geograficzne (ChOG) można przyznać produktowi, którego przy- najmniej jeden z etapów procesu produkcyjnego ma miejsce na określonym obszarze geograficznym, do którego nawiązuje jego nazwa. Jakość, renoma lub inna cecha charakterystycz- na może być przypisana temu pochodzeniu geograficznemu lub wynikać z naturalnych lub ludzkich czynników, takich jak: klimat, szata roślinna, specyficzna gleba czy ukształtowanie powierzchni lub też niezmienna i tradycyjna metoda lokalna.

Gwarantowana Tradycyjna Specjalność (GTS) oznacza tradycyjny produkt uznany przez Wspólnotę ze względu na jego specyficzny charakter. „Specyficzny charakter” oznacza cechę lub zespół cech, które w sposób wyraźny odróżniają produkty od podobnych im produktów należących do tej samej kategorii.

4 Stan w maju 2015 r.

(10)

8

Nazwa takiego produktu musi być tradycyjna, sama w sobie specyficzna lub wyrażać specyficzny charakter produktu rolnego lub środka spożywczego.

Produkt posiada tradycyjny charakter, co oznacza, że jest w obiegu od co najmniej 30 lat, produkcja odbywa się przy użyciu tradycyjnych surowców lub charakteryzuje się tradycyjnym składem. Sposób produkcji, przetwórstwo, przygotowanie do sprzedaży odzwierciedla tradycję w metodzie wytwarzania.

W systemie ChNP, ChOG, GTS można rejestrować produkty rolne i środki spożywcze, a w przypadku GTS – również potrawy. Napoje spirytusowe i wina można chronić w ten sam sposób, ale na podstawie odrębnych przepisów prawa.

Wniosek o rejestrację produktu w systemie ChNP, ChOG, GTS składa grupa pracująca z produktami, których nazwa ma być zarejestrowana. Wniosek składa się do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, skąd po pozytywnym rozpatrzeniu zostaje przesłany do oceny Komisji Europej- skiej.⁵

Nazwy produktów zarejestrowanych są prawnie chronione. W przypadku ChNP i ChOG produkty wytwarzać można tylko zgodnie z określonym obszarem geograficznym i zarejestrowaną specyfikacją procesu produkcyjnego. Produkty będące GTS można wytwarzać na obszarze całej Polski, Europy czy świata pod warunkiem spełniania warunków zarejestrowanej specyfikacji.

W przypadku GTS nie ma powiązania z obszarem wytwarzania.

Wszystkie produkty zarejestrowane w Systemie ChNP, ChOG, GTS znajdują się w bazie na stronie Komisji Europejskiej.

Należy również wspomnieć, że w styczniu 2013 r. weszło w życie rozporządzenie UE w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych, wprowadzające zmiany do przepisów prawych, na których opiera się system ChNP, ChOG, GTS. Rozporządzenie wprowadza termin „określenia jakościowe stosowane fakultatywnie” i wprowadza nowe określenie jakościowe – „produkt górski”, czyli produkt, w odniesieniu do którego zarówno surowce, jak i pasza dla zwierząt gospodarskich pochodzą przede wszystkim z obszarów górskich; w przypadku produktów przetworzonych, przetwarzanie odbywa się również na obszarach górskich.

Krajowy system jakości żywności „Jakość Tradycja”. Oprócz syste- mów europejskich każdy kraj ma prawo do tworzenia własnych krajowych systemów jakościowych. W Polsce do wyróżniania produk- tów żywnościowych wysokiej jakości z uwzględnieniem produktów tradycyjnych służy system „Jakość Tradycja” utworzony przez Polską Izbę Produktu Regionalnego i Lokalnego i uznany przez Ministra Rol- nictwa.

Produkty w systemie muszą charakteryzować się tradycyjnym składem lub sposobem wytwarzania i tradycyjnym charakterem, co oznacza co najmniej 50-let- nią historią wytwarzania. Produkt posiada szczególną jakość lub reputację odróżniającą ją od

5 http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html

(11)

9

produktów należących do tej samej kategorii. W programie promowane są również tradycyjne rasy i odmiany – te, które użytkowano przed 1956 rokiem.

Do systemu mogą przystąpić rolnicy, producenci rolni, przetwórcy.

Lista Produktów Tradycyjnych (LPT) jest krajowym mechanizmem służącym identyfikacji i promocji polskich produktów tradycyjnych poza uznanymi systemami jakości żywności.

Lista jest prowadzona przy współpracy Marszałków Województw i Ministra Rolnictwa i Roz- woju Wsi. Na listę wpisać można produkty rolne i środki spożywcze oraz napoje spirytusowe.

Produkty odznaczają się tradycyjną metodą produkcji – wykorzystywaną od co najmniej 25 lat.

Produkty takie muszą stanowić element dziedzictwa kulturowego regionu, w którym są wytwarzane, oraz być elementem tożsamości społeczności lokalnej.

Wpis na LPT nie wiąże się z ochroną produktu, nie przyznaje producentom żadnych praw i nie wiąże się z obowiązkiem poddawania się kontroli. Użycie nazwy odnoszącej się do obszaru geograficznego nie stanowi uznania pochodzenia tego produktu z obszaru, do którego nawiązuje ta nazwa. Lista służy wyłącznie zbieraniu i rozpowszechnianiu informacji związanych z wytwarzaniem produktów tradycyjnych promując równocześnie region i propagując kulturę i tradycję oraz zwiększając świadomość konsumentów.

Obecnie na Liście Produktów Tradycyjnych znajduje się 1400 produktów z wszystkich województw.⁶

Z wnioskiem o wpis produktu na listę mogą wystąpić osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, wytwarzające dany produkt rolny, środek spożywczy lub napój spirytusowy. Wniosek składa się do właściwego miejscowo mar- szałka województwa. Wpisu na listę dokonuje Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Krajowa lista chronionych oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych prowa- dzona jest przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi chroni na gruncie krajowym napoje spirytusowe, które swoją najwyższą jakość i wyjątkowość zawdzięczają pochodzeniu z konkretnych

6 www.minrol.gov.pl, stan w maju 2015 r.,

zdjęcie pobrane ze strony www.minrol.gov.pl, data pobrania:19 maja 2015 r.

(12)

10

miejsc i regionów. Swoje właściwości i cechy charakterystyczne, związane z oddziaływaniem czynników naturalnych lub ludzkich, zawdzięczają pochodzeniu z miejsca, miejscowości, regionu lub terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, do którego nawiązuje jego nazwa. Wszystkie etapy produkcji, w trakcie których taki napój spirytusowy uzyskuje swoje cechy charakterystyczne i ostateczne właściwości, odbywają się na obszarze, do którego nawiązuje jego nazwa.

Na wniosek producenta, Minister Rolnictwa może zgłosić oznaczenie geograficzne napoju spirytusowego wpisane na listę do objęcia tej nazwy ochroną na szczeblu wspólnotowym.

OCHRONĄ NA SZCZEBLU WSPÓLNOTOWYM OBJĘTE SĄ JUŻ 3 OZNACZENIA GEOGRAFICZNE DLA NAPOJÓW SPIRYTUSOWYCH:

● WÓDKA ZIOŁOWA Z NIZINY PÓŁNOCNOPODLASKIEJ AROMATYZOWANA EKSTRAKTEM Z TRAWY ŻUBROWEJ/

HERBAL VODKA FROM THE NORTH PODLASIE LOWLAND AROMATISED WITH AN EXTRACT OF BISON GRASS

● „POLISH CHERRY”

● „POLSKA WÓDKA / POLISH VODKA”

Na poziomie UE ochroną można objąć również nazwy wyrobów winiarskich, jako nazwy pochodzenia lub jako oznaczenia geograficzne. Na stronie Komisji Europejskiej funkcjonuje baza zarejestrowanych nazw win – E-Bachus.

Konkurs „Nasze Kulinarne Dziedzictwo” jest przedsięwzięciem krajowym identyfikującym i promującym produkty regionalne i tradycyjne. Konkurs wyróżnia produkty z kategorii rodzimej żywności wyjąt- kowej, tradycyjnej, wysokiej jakości. Najlepsze produkty nominowane w czasie finałów regionalnych otrzymują oryginalną statuetkę „Perła”.

Na poziomie europejskim funkcjonuje Europejska Sieć Dziedzictwa Kulinarnego (ESDK) (European Network of Regional Culinary Herita- ge). Jest to sieć skupiająca regiony członkowskie z całej Europy, których wspólnym celem jest rozwój własnych regionów poprzez promocję lokalnej, regionalnej i tradycyjnej żywności.

Przynależność do sieci zapewnia, że oferowane produkty i posiłki są najwyższej jakości, pochodzą z danego regionu i zostały przygotowane zgodnie z regionalną recepturą. Gwarancją tego jest wspólne międzyna- rodowe logo, które otrzymują wszystkie zrzeszone w sieci Regiony i w ramach nich – podmioty.

Mogą to być: restauracje i inne punkty gastronomiczne, gospodarstwa rolne i agroturystyczne, hurtownicy, sprzedawcy detaliczni, przetwórcy żywności, schroniska i inne formy zakwaterowa- nia sprzedające żywność.

Polskie regiony, które przystąpiły do Sieci, to region: warmińsko-mazurski, opolski, pomor- ski, zachodniopomorski, wielkopolski, mazowiecki, świętokrzyski, dolnośląski, kujawsko-po- morski, małopolski.

(13)

11

Slow Food jest międzynarodowym ruchem wywodzącym się z Włoch.

Slow Food określa swój cel jako: “ochronę prawa do smaku”. Organiza- cja zajmuje się działalnością na rzecz ochrony i wspierania niewielkich regionalnych producentów żywności – szczególnie żywności oryginalnej, produkowanej w sposób niespotykany w innych miejscach na świe- cie, żywności tradycyjnej, zdrowej i zagrożonej zniknięciem w wyniku coraz bardziej natarczy- wej ekspansji żywności przemysłowej. Slow Food rekomenduje produkty i restauracje, w Polsce jest inicjatorem akcji „Gęsina na św. Marcina” oraz organizatorem festiwalu „Czas Dobrego Sera” w Sandomierzu.

Należy również wymienić najbardziej chyba znany system jakości żyw- ności w całej Unii Europejskiej. Mowa o Rolnictwie Ekologicznym.

W lutym 2012 r. zostało podpisane porozumienie pomiędzy Unią Europejską i Stanami Zjednoczonymi w sprawie partnerstwa na rzecz handlu produktami ekologicznymi. Zgodnie z ww. porozumieniem, począwszy od dnia 1 czerwca 2012 r. produkty ekologiczne posiadające certyfikaty wydane w Europie lub w Stanach Zjednoczonych mogą być sprzedawane jako ekologiczne na obu tych rynkach.

INNE SYSTEMY JAKOŚCIOWE DLA ŻYWNOŚCI W POLSCE PRODUKCJA INTEGROWANA SYSTEM ZRÓWNOWAŻONEJ PRODUKCJI WYSOKIEJ JAKOŚCI PŁODÓW ROLNYCH

SYSTEM JAKOŚCI WIEPRZOWINY PQS (PORK QUALITY SYSTEM) SYSTEM JAKOŚCI WOŁOWINY QMP (QUALITY MEAT PROGRAM) SYSTEM GWARANTOWANEJ

JAKOŚCI ŻYWNOŚCI QAFP (QUALITY ASSURANCE FOR FOOD PRODUCTS)

7

3. Żywność lokalna i tradycyjna

w programach zagród edukacyjnych – Ogólnopolska Sieć Zagród Edukacyjnych

Ogólnopolska Sieć Zagród Edukacyjnych⁸ w swoich założeniach opiera się głównie na upowszechnieniu wiedzy na temat pochodzenia żywności i znaczenia rolnictwa. Jeden z celów edukacyjnych sieci dotyczy nauczania w zakresie świadomości ekologicznej i konsumenckiej.

Tematyka zajęć oferowanych w ramach tego celu może dotyczy żywności tradycyjnej, przetwór-

7 Więcej o krajowych systemach jakości żywności można dowiedzieć się na stronie www.minrol.gov.pl/Jakosc-zywnosci/Krajowe-systemy- jakosci-zywnosci

8 OSZE jest prowadzona przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, www.zagrodaedukacyjna.pl

(14)

12

stwa surowców wytwarzanych w gospodarstwie rolnym, lokalnej kuchni domowej, ekologii czy zwyczajów związanych z przygotowaniem potraw.

W Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych większość gospodarstw prowadzi edukację w zakresie pochodzenia żywności, nawiązując do edukacji konsumenckiej i ekologicznej. Za- grody te stawiają na nauczanie o pochodzeniu żywności, o produktach naturalnych i wytwarzanych tradycyjnymi metodami oraz domowym przetwórstwie, a oferowane przez nich wyżywie- nie oparte jest na lokalnych surowcach produkowanych w gospodarstwie i starych recepturach przygotowywania potraw. Wiele zagród jest także członkiem Regionalnych Sieci Dziedzictwa Kulinarnego w ramach Europejskiej Sieci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego, inne prowa- dzą edukację w oparciu o produkty z krajowej Listy Produktów Tradycyjnych czy rolnictwa ekologicznego.

Poniżej zostaną zaprezentowane wybrane przykłady zagród, których programy edukacyjne realizowane są w oparciu o produkty wyróżnione w mechanizmach jakości żywności.

Gospodarstwo Rolno‑Agroturystyczne

„Dereniówka”, woj. lubuskie

Oferta gospodarstwa bazuje na dużym do- świadczeniu gospodyni jako kucharza, wielokrot- nej laureatki ogólnopolskich konkursów kulinarnych. Oferta edukacyjna oparta jest o warsztaty kulinarne, kursy gotowania i pieczenia. Program edukacyjny: „Warsztaty kulinarne” obejmuje przygotowanie między innymi Pierogów z kaszą grycza- ną i twarogiem oraz Pierogów z kapustą i grzybami leśnymi wpisanych na Listę Produktów Tradycyj- nych. Ponadto, zagroda oferuje również inne produkty z „listy”. Są to:

● Schab Tradycyjny Słubicki

● Chleb domowy na zakwasie

Gospodarstwo Rolne „Borowiecka Łąka”, woj. lubuskie

Gospodarstwo specjalizuje się w hodowli kóz mlecznych i przetwórstwie mleka. Program edukacyjny: „Od mleka do sera – warsztaty serowarskie”

daje możliwość poznania wyrobu kozich serów, w tym „sera koziego Borowieckiego”, który posiada rekomendację Slow Food. Ponadto realizacja programu ma na celu poznanie życia kóz oraz po- jęć: koziarnia, dojarnia, dojarz, wybieg, pastwisko, serowarnia.

Fot. Gospodarstwo „Borowiecka Łąka”, Kozie sery

Fot. Gospodarstwo „Dereniówka”, Lepienie tradycyjnych pierogów

(15)

13

„Olejarnia Świąteczna”, woj. lubelskie

Oferta edukacyjna gospodarstwa skupia się wokół uprawy roślin oleistych (rzepak, len, ry- dzyk) i ich przetwórstwa. W gospodarstwie pro- dukuje się Olej Świąteczny Roztoczański wpisany na Listę Produktów Tradycyjnych, a pro-gram edukacyjny „Jak drzewiej biło się olej” uczy o historii oleju, o roślinach, z jakich powstaje, oraz maszynach i urządzeniach stosowanych do bi- cia oleju metodą tradycyjną.

Zagroda Edukacyjna „Pod Berkową Górą”, woj. śląskie

W ramach realizowanego programu „Klu- chy połom bite – regionalny specjał” zagroda prowadzi edukację w zakresie przetwórstwa ziemniaka i możliwości jego wykorzystania do wyrobu produktu tradycyjnego wpisanego na Listę Produktów Tradycyjnych – Kluchy połom bite. Ponadto program realizuje również zakres tematyczny – historia ziemniaka, uprawa i war- tości odżywcze.

Zagroda „Gratka”, woj. świętokrzyskie

posiada certyfikat Rolnictwa Ekologicznego oraz jest członkiem regionalnej sieci Dziedzic- two Kulinarne Świętokrzyskie. Produkty wyko- rzystywane w gospodarstwie pochodzą głów- nie z własnej ekologicznej uprawy.

Gospodarstwo specjalizuje się w uprawie pszenicy orkiszowej, z której w tradycyjnym piecu chlebowym wypieka się chleb. Realizując program edukacyjny „Tradycyjny wypiek chleba

z mąki orkiszowej” dzieci poznają również kłosy i ziarna różnych gatunków zbóż oraz produkty z nich wytworzone (płatki, kasze, mąki).

Czerkieska mąka orkiszowa wpisana jest na świętokrzyską LPT.

Gospodarstwo agroturystyczne „Lewandówka”, woj. opolskie

⁹

„Pieróg postny ze Starych Kolni” – produkt wpisany na Listę Produktów Tradycyjnych jest głównym tematem programu edukacyjnego pn. „Smak przeszłości na współczesnym stole”.

9 Fot. Pieróg postny ze Starych Kolni, zdjęcie pobrane ze strony www.minrol.gov.pl, data pobrania: grudzień 2013 r.

Fot. „Olejarnia Świąteczna”, Oleje wytwarzane w gospodarstwie

Fot. „Pod Berkową Górą”, Kluchy połom bite

Fot. „Gratka” , Chleb orkiszowy celiński, mąka orkiszowa

(16)

14

Program uczy o historii i specyfikacji produktu i daje możliwość jego wypieku. Zagroda przekazuje również wiedzę ogólną o możliwościach identyfikacji produktów regionalnych i tradycyjnych.

Pieróg postny ze Starych Kolni powstaje z ciasta drożdżowego z farszem i przypomina okrągły tor- cik, średniej wielkości. Po przekrojeniu widoczne są ciemne ziarna kaszy gryczanej w jasnozłocistym farszu ziemniaczanym.¹⁰

„Dworek Tradycja” – woj. zachodniopomorskie

„Odkrywcy smaków Pomorza Zachodniego” to program realizowany w zagrodzie, dający możli- wość poznania kuchni i dziedzictwa kulturowego regionu, w tym wpisanych na Listę Produktów Tra- dycyjnych Pierników szczecińskich z możliwością ich wypieku według starej oryginalnej receptury.

Gospodarstwo należy do Kulinarnego Dziedzictwa Pomorza Zachodniego. Obiekt wielokrotnie był na- gradzany w konkursach kulinarnych. Właścicielka jest autorką książki: „Pomorska książka kuchar- ska”. Dworek prowadzi warsztaty kulinarne („szko- ła kucharzy”), oferuje potrawy kuchni regionalnej i wywarzone na miejscu wiejskie specjały.

Gospodarstwa „DOROTA”, woj. mazowieckie

Jeden z programów realizowanych w gospodarstwie to „Tradycje kulinarne na Kurpiach”, który pozwala poznać tradycje kurpiowskiej wsi poprzez udział w wykonywaniu potraw i wypieków regionalnych i tradycyjnych, w tym Fafernuchów (Lista Pro- duktów Tradycyjnych) – ciasto z dodatkiem miodu, pieprzu i tartej marchwi (także buraka cukrowego), o lekko pikantnym smaku i pomarańczowej barwie.¹¹

Gospodarstwo „PSZCZÓŁKI”, woj. małopolskie

posiada certyfikat Rolnictwa ekologicznego. Zajęcia edukacyjne prowadzone są głównie z zakresu gospodarki pasiecznej i życia pszczół, ale także wytwarzania i przetwarzania żywności.

Program “Ekologiczny ogródek – świeże jedzenie z ogrodu” dotyczy edukacji nt. ekologicznej

10 opis pobrany ze strony www.potrawyregionalne.pl 11 opis pobrany ze strony www.potrawyregionalne.pl

Fot. Piotr Gęsicki , Pierniki szczecińskie

Fot. Elżbieta Dziasek, Fafernuchy

(17)

15

uprawy owoców i warzyw, zrównoważonego rolnictwa, przetwórstwa żywności i przygotowania potraw z ekologicznych warzyw. W zagrodzie dzia- ła „Eko-sklep” – ze zdrową ekologiczną żywnością taką jak: warzywa, owoce, zioła, jaja, pieczywo (chleb wiejski), mleko od krowy i kozy, sery, produkty zbożowe, przetwory owocowe i warzywne.

W gospodarstwie można spotkać również gęsi, kury, kaczki, przepiórki, ryby.

Gospodarstwo „Trzy Świerki”, woj.

warmińsko‑mazurskie

jest członkiem sieci Dziedzictwo Kulinarne War- mia-Mazury. Program edukacyjny „Ciasto na wał- ku” uczy o historii sękacza i daje możliwość jego wypieku.

Sękacz mazurski wpisany jest na Listę Produk- tów Tradycyjnych województwa warmińsko-mazur-skiego. Na liście województwa podlaskiego widnieje Sękacz sejneński/bankuchen. Zagroda proponuje również regionalną kuchnię i domowe smakołyki.

Gospodarstwo eko‑agroturystyczne

„U Mąków”, woj. mazowieckie

Zagroda zajmuje się hodowlą kóz i przetwór- stwem mleka koziego z produkcją ekologicznych serów, w tym kuleczek z koziego sera w oleju z czo- snkiem i przyprawami.

W ramach programu edukacyjnego „Produkty z koziego sera” gospodarstwo prowadzi warsztaty na temat kóz, pozyskiwania mleka koziego i jego przetworów – wyrób masła i różnego rodzaju se- rów, w tym pokaz wędzenia serów i pakowania kozich produktów.

Fot. Gospodarstwo „Pszczółki”, Ekologiczna śliwka

Fot. Gospodarstwo „Trzy Świerki”, Wypiek sękacza

Fot. Gospodarstwo „U Mąków”, Ekologiczne sery kozie

(18)

16

4. Rękodzieło i rzemiosło – dylematy definicyjne a ujęcie prawne

Produkty lokalne to także wytwory rękodzielnicze i rzemieślnicze. Wykonywanie tradycyjnych przed- miotów ręcznie stanowi ochronę tradycyjnej kultury i zanikających zawodów, będąc jednocześnie szan- są na dodatkowy dochód dla mieszkańców terenów wiejskich.

Rękodzieło to przedmiot wykonany ręcznie (ręko- dzielnictwo – ręczny wyrób przedmiotów; rzemiosło;

rękodzieło).¹² Może posiadać wartości użytkowe, wa- lory artystyczne i estetyczne lub motywy typowe dla kultury, w której powstał (rękodzieło regionalne).

Rękodziełem jest zarówno kowalstwo artystyczne, pieczenie oryginalnych pierników, jak i wykonywanie biżuterii czy mozaik (również: ceramika, gobeliny, koronki, serwety, grafika, obrazy, pamiątki, rzeźby, kosze wiklinowe, dzbany i inne).

Ważne jest tylko, żeby produkt był wykonany ręcznie.

Prawne aspekty działalności rękodzielniczej określa m.in. Ustawa z dnia 20 listopada 1998 r.

o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne.

Według ustawy wytwórczością ludową i artystyczną jest działalność polegająca na wytwarza- niu wyłącznie w sposób rękodzielniczy, przy zastosowaniu obróbki maszynowej jedynie do wstęp- nej obróbki surowca, wyrobów zakwalifikowanych przez komisje etnograficzno‑artystyczne:

● Stowarzyszenia Twórców Ludowych,

● Fundacji „Cepelia” – Polska Sztuka i Rękodzieło,

● Fundacji Ochrony i Rozwoju Twórczości Ludowej, których wykaz stanowi załącznik nr 1 do ww. ustawy.

Wg załącznika, do wyrobów rękodzieła ludowego i artystycznego, atestowanych przez komisje artystyczne i etnograficzne zalicza się następujące grupy:

1. wyroby rękodzieła ludowego i artystycznego z metalu, 2. wyroby rękodzieła ludowego i artystycznego z ceramiki, 3. wyroby rękodzieła ludowego i artystycznego ze szkła,

4. wyroby rękodzieła ludowego i artystycznego z drewna, wikliny, słomy, rogożyny, trzciny, łuby oraz papieru,

5. wyroby rękodzieła ludowego i artystycznego włókiennicze, 6. wyroby rękodzieła ludowego i artystycznego odzieżowe,

7. wyroby rękodzieła ludowego i artystycznego skórzane,

8. wyroby rękodzieła ludowego i artystycznego osobno niewymienione.

12 Słownik Języka Polskiego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2005.

Tradycyjny ptaszek stryszawski, warsztaty malowania, Stryszawa 2014 r.

(19)

17

Dokumentem przypisanym do danego wyrobu, wykonanego w określony rękodzielniczy sposób jest atest. Zmiana sposobu wytwarzania wyrobu na inny niż zgłoszony do atestowania, skutkuje jego unieważnieniem.

Rzemiosło jest rękodziełem. Definiowane jest jako drobna wytwórczość o charakterze przemy- słowym, obejmująca wykonywanie i naprawianie przedmiotów codziennego użytku głównie techniką ręczną z wykorzystaniem prostych narzędzi i maszyn

13. Cechą charakterystyczną rzemiosła jest niewielka skala i rozmiar ograniczający się zazwyczaj do usług prowadzonych przy własnych gospodarstwach do- mowych.

Tradycyjne rzemiosło na wsi obejmuje tak zwane ginące zawody, które ściśle związane są ze starym

rzemiosłem, mocno osadzonym w historii i kulturze polskiej wsi. Można je podzielić według na- stępujących dziedzin :¹⁴

● DOMOSTWO: ciesielstwo, dekarstwo, stolarstwo;

● GOSPODARSTWO: obróbka drewna: darcie, dłubanie, toczenie, bednarstwo,

kołodziejstwo, plecionkarstwo, sitarstwo, garncarstwo, kowalstwo, torfiarstwo, rymarstwo, powroźnictwo;

● ODZIENIE: tkactwo, krawiectwo, szewstwo, garbarstwo;

● POSIŁEK: młynarstwo, domowy wypiek chleba, bartnictwo, pszczelarstwo;

● DOSTATEK: obróbka bursztynu, hafciarstwo, koronkarstwo, fajkarstwo, wyroby z rogu, zabawkarstwo.

Rzemiosło artystyczne

Zgodnie z definicją podaną przez Ogólnopolski Cech Rzemieślników Artystów: „rzemiosło artystyczne, określane również jako sztuka użytkowa, zajmuje się wytwarzaniem przedmiotów użytkowych o wysokich walorach estetycznych. Są to przedmioty wykonywane w warsztatach rzemieślniczych, z najlepszych materiałów, z użyciem tradycyjnych, przeważnie ręcznych, tech- nologii, przez najlepszych mistrzów rzemiosła, w pojedynczych egzemplarzach lub w małych seriach, często na indywidualne zamówienia.

Rzemiosło artystyczne często zawiera elementy ludowe bądź folklorystyczne.

W wykazie zawodów rzemieślniczych Związku Rzemiosła Polskiego (wszystkich jest 126) jest ponad 60 zawodów uznawanych za mające związek ze sztuką. Wiele z nich to obecnie tzw.

zawody ginące.

Do profesji rzemiosła artystycznego zaliczamy m.in.:

● złotnictwo i jubilerstwo (biżuteria, wyroby ze złota, kamieni i innych materiałów szlachetnych),

13 Słownik Języka Polskiego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2005.

14 „Ginace zawody w Polsce”, Z. A. Skuza, Sport i Turystyka – MUZA S.A., Warszawa 2006 oraz ”Tradycyjne rzemiosło ludowe „GINĄCE ZAWODY”

„, Górnośląski Park Etnograficzny, Chorzów 2005.

(20)

18

● zegarmistrzostwo (zegary wieżowe, stolikowe, ścienne, naręczne, itp.),

● hafciarstwo (hafty na różnego rodzaju tkaninach i skórach, często z użyciem nici srebrnych i złotych, cekinów, paciorków i kamieni szlachetnych),

● introligatorstwo (ozdobne oprawy książek, w skóry, płótna i inne materiały),

● kowalstwo artystyczne (kraty dekoracyjne, balustrady, okucia, latarnie, zamki do drzwi, itp.),

● kamieniarstwo artystyczne (tablice pamiątkowe, nagrobki, pomniki, rzeźby, elementy elewacji, itp.),

● sztukatorstwo (ozdobne elementy wnętrz i elewacji z gipsu i tynku),

● metaloplastyka (wykonywane różnymi technikami przedmioty z metali),

● brązownictwo (odlewane przedmioty ze spiżu, miedzi i mosiądzu: dzwony, działa, posągi, świeczniki, itp.),

● grawerstwo i cyzelerstwo (rycie i cyzelowanie w metalu),

● szewstwo miarowe (obuwie luksusowe na miarę),

● kaletnictwo artystyczne (artystyczna i luksusowa galanteria skórzana),

● koronkarstwo (koronki ubraniowe i do obszywania tkanin),

● tkactwo artystyczne (tkaniny dekoracyjne i ubraniowe),

● stolarstwo artystyczne (meble artystyczne i drewniane elementy ozdobne),

● pozłotnictwo (rzeźbione i pozłocone ramy do obrazów i luster, pokrywanie złotem elementów wystroju wnętrz)

● płatnerstwo (zbroje, tarcze, hełmy, miecze, szable, halabardy, itp.),

● szkło artystyczne (naczynia i ozdoby szklane, kryształy i lustra),

● witrażownictwo (witraże monumentalne, lampy witrażowe),

● ceramika artystyczna (fajans, kamionka i porcelana: naczynia, kafle i drobne przedmioty ozdobne).

Rzemiosło i rzemieślnik w ujęciu prawnym

Aspekty prawne związane z pojęciami rzemiosło i rzemieślnik określa Ustawa o rzemiośle z dnia 22 marca 1989 r. (Dz.U. 1989 nr 17 poz. 92).

Rzemiosłem jest zawodowe wykonywanie działalności gospodarczej przez osobę fizycz- ną (rzemieślnika) lub wspólników spółki cywilnej osób fizycznych, z udziałem kwalifikowanej pracy własnej, w imieniu własnym tej osoby lub wspólników spółki i na jej/ich rachunek, przy zatrudnieniu do 50 pracowników.

Do rzemiosła nie zalicza się działalności: handlowej, gastronomicznej, transportowej, usług hotelarskich, usług świadczonych w wykonywaniu wolnych zawodów, usług leczniczych oraz działalności wytwórczej i usługowej artystów plastyków i fotografików.

Dowodami kwalifikacji zawodowych rzemieślnika są:

1. dyplom lub świadectwo ukończenia wyższej lub ponadgimnazjalnej szkoły o profilu technicznym bądź artystycznym w zawodzie (kierunku) odpowiadającym dziedzinie wykonywanego rzemiosła,

2. dyplom mistrza w zawodzie odpowiadającym danemu rodzajowi rzemiosła, 3. świadectwo czeladnicze albo tytuł robotnika wykwalifikowanego w zawodzie

odpowiadającym danemu rodzajowi rzemiosła,

(21)

19

4. zaświadczenie potwierdzające posiadanie wybranych kwalifikacji zawodowych w zakresie zawodu odpowiadającego danemu rodzajowi rzemiosła.

Dyplomy mistrza i świadectwa czeladnicze mogą być wydawane przez izby rzemieślnicze osobom, które złożyły stosowne egzaminy przed komisjami egzaminacyjnymi izb rzemieślni- czych. Standardy wymagań egzaminacyjnych ustalane są przez Związek Rzemiosła Polskiego, który ma również nadzór nad działalnością komisji egzaminacyjnych izb rzemieślniczych.

Środowisko rzemieślników reprezentowane jest przez Samorząd gospodarczy rzemiosła (SGR) – jedna z trzech podstawowych instytucji samorządu gospodarczego, istniejąca obok samorządu rolniczego (izb rolniczych) oraz samorządu przedsiębiorców (izb gospodarczych).¹⁵

Organizacjami SGR są:

● cechy rzemieślnicze,

● izby rzemieślnicze,

● Związek Rzemiosła Polskiego.

Organizacje SGR tworzone są z inicjatywy członków na zasadzie dobrowolnej przynależno- ści i podlegają obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego, uzyskując osobowość prawną.

Cechy są organizacjami SGR zrzeszającymi rzemieślników według kryterium terytorialne- go lub według rodzaju działalności gospodarczej (cech ślusarzy, cech murarzy, cech krawców, cech rzemiosł skórzanych itp.)

Spółdzielnie rzemieślnicze działają na zasadach określonych w przepisach Prawa spół- dzielczego.

Izby rzemieślnicze to organizacje SGR zrzeszające cechy, spółdzielnie rzemieślnicze, rze- mieślników nienależących do cechów, a także inne jednostki organizacyjne, jeżeli ich celem jest wspieranie rozwoju gospodarczego rzemiosła.

Organizacje SGR mogą powołać ogólnopolską reprezentację, zwaną „Związek Rzemiosła Polskiego” (ZRP). W ZRP mogą się zrzeszać izby rzemieślnicze i cechy o zasięgu ogólnopol- skim.

Właściwi ministrowie zasięgają opinii Związku Rzemiosła Polskiego odnośnie do projektów aktów prawnych dotyczących rzemiosła.

Do podstawowych zadań ZRP należy:

● zapewnienie zrzeszonym organizacjom pomocy w realizacji zadań statutowych,

● rozwijanie działalności społeczno-zawodowej,

● reprezentowanie interesów rzemiosła w kraju i za granicą.

15 http://pl.wikipedia.org

(22)

20

Organizacje samorządu gospodarczego rzemiosła

¹⁶

Analizując powyższe definicje można by przyjąć stosowanie dwóch pojęć: rzemiosło artystyczne i rękodzieło ludowe w odniesieniu do konkretnych technik wytwarzania i jakości mate- riałów. Rzemieślnik artysta zazwyczaj wykorzystuje materiały szlachetne, trwałe, a sam jest pro- fesjonalistą posiadającym konkretne uprawienia. Twórca ludowy wykorzystuje materiały proste i łatwo dostępne, takie jak drewno, glina, bibuła.. Często również wyroby rzemiosła artystycznego kojarzone są z kulturą szlachecką, mieszczańską, a wyroby sztuki ludowej – z kulturą wiejską.

Obecnie jednak te różnice zacierają się, a przedmioty wytwarzane ręcznie mają cechy za- równo jednego, jak i drugiego i trudno je zakwalifikować jednoznacznie do określonej kategorii.

Kreuje się również moda na tzw. rękodzieło ludowe czy też rękodzieło miejskie (hand-made).

Wyroby rękodzielnicze przeznaczone do kontaktu z żywnością

Warto wspomnieć, że w przypadku produkcji i sprzedaży wyrobów rękodzielniczych przeznaczonych bezpośrednio do kontaktu z żywnością wymagane jest przestrzeganie wymagań określonych w:

● Rozporządzeniu (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 października 2004 r. w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością;

● Rozporządzeniu Komisji nr 2023/2006 z dnia 22 grudnia 2006 r. w sprawie dobrej praktyki produkcyjnej w odniesieniu do materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością;

● krajowej ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia 2006 roku.

Bezpieczeństwo wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością gwarantuje sam producent w zakresie wykorzystywanych przez niego materiałów do produkcji. Tego typu wyroby nie mogą powodować niedopuszczalnych zmian w składzie żywności lub pogarszać jej cech organoleptycznych.

Z własnej inicjatywy przedsiębiorca może starać się o laboratoryjne badanie produktu przez stacje sanitarno-epidemiologiczne. Stacja wydaje interpretację badań o spełnianiu przez pro-

16 http://www.zrp.pl

(23)

21

dukt wymagań określonych w ww. rozporządzeniu nr 1935/2004 w zakresie, jakim badanie było na zlecenie klienta przeprowadzone (w przypadku drewna – ocena organoleptyczna, w przypadku metalu – badanie zawartości ołowiu i kadmu itp.).

Na materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywnością podaje się informację „do kontaktu z żywnością” lub szczególne wskazówki doty- czące ich używania, np. butelka do wina, łyżka do zupy lub symbol, wzór.

Akty prawne dotyczące materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością znajdują się na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Sanitarnego – Departament Bez- pieczeństwa Żywności i Żywienia www.gis.gov.pl.

(24)

22

5. Temat rękodzieła i rzemiosła

w programach zagród edukacyjnych

Jak wcześniej wspomniano, Ogólnopolska Sieć Zagród Edukacyjnych w swoich założeniach opiera się głównie na upowszechnieniu wiedzy na temat pochodzenia żywności i znaczenia rolnictwa. Jednak jeden z pięciu celów edukacyjnych sieci dotyczy również nauczania w zakresie dziedzictwa kultury materialnej wsi, tradycyjnych zawodów, rękodzieła i twórczości ludowej. Te- matyka zajęć oferowanych w ramach tego celu może dotyczyć rękodzieła artystycznego, ginących zawodów, zwyczajów i obrzędów czy tradycyjnych technik związanych z przygotowaniem potraw.

W Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych większość gospodarstw prowadzi edukację w zakresie tego celu. Analiza przeprowadzona w listopadzie 2014 r. wykazała, że liczba zagród, która deklarowała realizację tego celu edukacyjnego, wynosiła 112 na 151 wszystkich zarejestrowanych wówczas w sieci gospodarstw edukacyjnych. Spośród nich 84 gospodarstwa oferują te- matykę zajęć edukacyjnych związaną z rękodziełem artystycznym, 77 gospodarstw realizuje programy związane z obrzędami i zwyczajami, 66 zagród edukuje w zakresie ginących zawodów .¹⁷

Poniżej zostaną zaprezentowane wybrane przykłady zagród, których programy edukacyjne realizowane są w oparciu o dziedzictwo kultury materialnej wsi, tradycyjne zawody, rękodzieło i twórczość ludową.

Gospodarstwo Agroturystyczne „BAZYL”, woj. podkarpackie

W zagrodzie realizowane są dwa programy edukacyjne w oparciu o dziedzictwo kultury materialnej wsi, tradycyjne zawody, rękodzieło i twórczość ludową.

„Bibułkowy świat Bazyla” – to warsztaty bibułkarstwa artystycznego, które dzięki niesłab- nącej pasji gospodarza, cieszą się od lat ogromną popularnością i właściwie stały się już zna- kiem rozpoznawczym “Bazyla”. W ramach programu przedstawiana jest historia bibułkarstwa w Bieszczadach. Uczestnicy zapoznawani są z warsztatem pracy bibułkarza oraz samodzielnie wykonują wyroby z bibuły zgodnie z wybraną i omówioną techniką bibułkarską.

17 „Programowanie zajęć edukacyjnych w oparciu o potencjał gospodarstwa rolnego”, listopad 2014 r., Edyta Klimowska Bobula.

Fot. Gospodarstwo Agroturystyczne „Bazyl”, woj. podkarpackie

(25)

23

„Nie taki garnek straszny jak go malują” – to warsztaty garncarskie prowadzone w przytulnej garncarni, gdzie przy pomocy dłoni i koła garncarskiego uczestnicy mogą wyczarować swoje niepowtarzalne dzieło sztuki. W ramach programu uczestnicy dowiadują się o historii garn- carstwa zwłaszcza w Bieszczadach oraz o właściwościach gliny. Zapoznają się z pracownią i warsztatem pracy garncarza (narzędzia, koła garncarskie, piec do wypału gliny). Odbywa się pokaz toczenia garnka na kole, a następnie własnoręczne wytworzenie wyrobu.

Gospodarstwo „Rogata Owca”, woj. dolnośląskie

W zagrodzie na ponad dziewięciohektarowej powierzchni prowadzona jest hodowla owiec rasy szara rogata wrzosówka lineburska, z którą związana jest większość programów edukacyjnych realizowanych w gospodarstwie. Uczestnicy zajęć dowiadują się wszystkiego o owcach i wełnie z nich pozyskiwanej.

W trakcie zajęć poznają techniki przygotowania surowego runa do filcowania oraz techniki filcowania na mokro i sucho, osobiście każdy może ufilcować biżuterię lub to- rebeczkę etui. W programie Od owieczki do niteczki, od baranka do ubranka można się dowiedzieć, jak z runa powstaje nić, jakie są techniki przędzenia, jak wygląda praca na wrzecionach i kołowrotkach, a także, jakie są rodzaje tkanin wełnianych. Każdy może spróbować tkania na deseczkach tkackich. Inny program edukuje o barwierstwie jako rzemiośle historycznym. W trakcie zajęć można poznać techniki przygotowania surowego runa do barwienia i rodzaje barwników zarówno roślin- nych, jak i zwierzęcych używanych historycznie do kolo- rowania wełny i lnu oraz do utrwalania barwników.

Gospodarstwo Agroturystyczne

„KUŹNIA”, woj. świętokrzyskie

„Ginące zawody: kowalstwo użytkowe z dodatkiem kowalstwa artystycznego” to jeden z programów edukacyjnych, które oferuje zagroda. W ramach edukacji odbywa się zwiedzanie starej kuźni położonej na terenie gospodarstwa.

Gospodarze przedstawiają historię kuźni rodzi- ny Kotów w Nowej Hucie i poprzedniego kowala. Edukacja obejmuje pokaz narzędzi kowala – prezentację i omówienie „piórnika” kowalskiego,

omówienie i pokaz robienia (kucia) podkowy. Fot. Gospodarstwo Agroturystyczne „KUŹNIA”, woj. świętokrzyskie

Fot. Gospodarstwo „Rogata Owca”, woj. dolnośląskie

(26)

24

Zagroda Edukacyjna U Garncarza SZYSZKA, woj.pomorskie

Oferta edukacyjna gospodarstwa skupia się głównie wokół ginącego zawodu, jakim jest garncarstwo. W nawiązaniu do tego te- matu zagroda realizuje „Warsztaty garncarskie” oraz warsztaty manualne – „Lepienie przedmiotów z gliny”.

„Warsztaty garncarskie” opierają się na przekazaniu wiedzy z zakresu historii rze- miosła tradycyjnego, metod wydobywania i przerobu gliny. Tematem głównym jest metoda wykonywania naczyń glinianych – sposób wypalania glinianych garów w piecu garncarskim. Uczestnicy samodzielnie wy- konują naczynie gliniane.

W ofercie edukacyjnej gospodarstwa znajduje się również program nawiązujący do dziedzictwa kultury materialnej wsi. „Na- rzędzia rolnicze, przedmioty domowe – dawniej i dziś” to program dotyczący dawnych metod pracy i sposobu użytkowania przedmiotów naszych przodków. Zajęcia obejmują pokaz i omó- wienie znaczenia maszyn rolniczych dawniej i dziś, pokaz poszczególnych przedmiotów arty- kułów gospodarstwa domowego, praktyczne przedstawienie wytypowanych narzędzi, uwrażli- wienie i podkreślenie potrzeby szacunku do ciężkiej pracy rolnika.

„Zagroda Bednarza”, woj. łódzkie,

to miejsce, gdzie na żywo można zoba- czyć bednarza przy pracy. Cała oferta edukacyjna gospodarstwa związana jest z celem edukacyjnym: dziedzictwo kultury materialnej wsi, tradycyjne zawody, rękodzieło i twórczość ludową.

Bednarstwo – w ramach programu odbywa się pokaz bednarstwa, zapoznanie z narzędziami oraz produktami bednar- skimi, pokaz wykonania łyżki drewnianej, warsztaty ze składania naczyń, pokaz produkcji lodów urządzeniem wykona- nym przez bednarza około 100 lat temu.

Każdy z uczestników samodzielnie pró- buję sił przy składaniu cebra.

Fot. „Zagroda Bednarza”, woj. łódzkie Fot. Zagroda Edukacyjna U Garncarza

SZYSZKA, woj. pomorskie

(27)

25

W okresie jesiennym odbywa się pokaz szatkowania i kiszenia kapusty lub – w okresie let- nim – produkcja masła w maselnicy.

Kolejny program – Obowiązki dziecka w dawnej wsi łowickiej przekazuje wiedzę na temat obowiązków dziecka w dawnej wsi, uczy, jak zrobić sznurek (z pokrzywy), i jak wyglądała higie- na i toaleta dawnej wsi łowickiej (warsztaty z prania, prasowania, maglowania).

„Siedlisko Małgorzaty”, woj. lubelskie

Zagroda stanowi ekomuzeum, gdzie naj- ważniejsze miejsce zajmują 3 warsztaty tkackie, dwa tradycyjne, wiekowe, służące poprzednim pokoleniom, które udało się za- adaptować do pracy, oraz jeden mały warsz- tat współczesny.

W izbie tkackiej realizowany jest program edukacyjny „Szmaciaki dawniej i dziś”, obej- mujący prezentację izby rzemieślniczej dawnych zawodów, naukę z zakresu budowy krosna, zastosowania materiałów tkanych – dawniej i dziś itp.. Grupa wspólnie przygoto-

wuje kłębki potrzebne do wyrobu szmaciaka oraz uczy się tkania szmaciaka na krosnach.

W zagrodzie istnieje możliwość zakupu pamiątki regionalnej – Kazimierskich Twór- ców Ludowych

Ostoja Dworska, woj. świętokrzyskie

Program edukacyjny W Gościnie u Chłopa Świętokrzyskiego obejmuje zajęcia w Izbie regionalnej z zakresu żywej kultury ludowej w formie tzw. Bajania Świętokrzyskiego. Jest to krótka słowna wycieczka z prezentacją regionu świętokrzyskiego z zaznaczeniem ciekawych miejsc i okazów dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. W trakcie za- jęć można usłyszeć opowieści z prastarej wsi, poznać tradycje i obyczaje Ziemi Świę- tokrzyskiej, obrzędy, zwyczaje chłopskie, w gwarze i w stroju, podziwiać zgromadzo- ne zbiory przedmiotów narzędzi dawnej wsi.

A wszystko to w naturalnej scenerii dziedzictwa kulturowego gospodarstwa.

Fot. „Ostoja Dworska”, woj. świętokrzyskie

Fot. „Siedlisko Małgorzaty”, woj. lubelskie

(28)

26

Wiele gospodarstw będących w Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych realizuje oma- wiany cel edukacyjny oferując programy związane z kulturą, obyczajami i tradycjami danego regionu.

Przykładowo w województwie mazowieckim popularyzowane są tradycje kulinarne na Kur- piach, gwara kurpiowska, wycinanka kurpiowska. W województwie pomorskim znajdziemy programy edukacyjne dotyczące kaszubskich wzorów, kaszubskiej przyrody, dziedzictwa kulturowego Kaszub. W województwie warmińsko-mazurskim Mazurska Izba Regionalna przy Agro- turystyce „Pod Świerkiem” realizuje programy związane z edukacją regionalną: “Jak dawniej ogrzewano mieszkania i domy” – piece i kaflarstwo na Mazurach, “Mazurski szyk – rozsądek w ubiorze” – zapoznanie z dawną modą, “Smaki Mazur” – poznanie tajników dawnej kuchni i inne.

Inne, wybrane programy edukacyjne realizowane w ramach omawiango celu przez członków Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych:

●„Ginące zawody – wikliniarstwo”,

●„Len – czesanie, międlenie i tkanie”,

●„Zielarstwo ludowe”,

●„Koronka frywolitka, Koronka szydełkowa”,

●„Poznaj pasterską kulturę górali beskidzkich”,

●„Życie chłopów – wieś XIX wieczna”,

●„Wiejskie gospodarstwo rolne – dawniej i dziś”,

●„Kukiełki, szczodraki i kujawskie bochenuski”,

●„Konie wczoraj i dziś w gospodarstwie rolnym”,

●„Woskiem malowane – łemkowska pisanka i rękodzieło artystyczne”…

(29)

27

5. Podsumowanie

Rozważając powyższy temat należy podkreślić dużą rolę zagród edukacyjnych w promocji produktów lokalnych poprzez edukację w zakresie świadomości ekologicznej i konsumenckiej oraz dziedzictwa kultury materialnej wsi, tradycyjnych zawodów, rękodzieła i twórczości ludowej.Taka edukacja dzieci i młodzieży umożliwia odkrywanie i szanowanie dawnych zwyczajów i tradycji oraz ma wpływ na decyzje podejmowane przez nich w przyszłości w zakresie rodzaju i miejsc zaopatrywania się w żywność oraz jakości wybieranych surowców. Ma to znaczenie nie tylko w kreowaniu przyszłych konsumentów, ale i dla umacniania znaczenia rolnictwa, pracy rolnika i tradycyjnej kultury wsi. Ogólnopolska Sieć Zagród Edukacyjnych działa właśnie dla tych celów.

(30)

28

Bibliografia:

1. Słownik Języka Polskiego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2005;

2. „Ginace zawody w Polsce”, Z. A. Skuza, Sport i Turystyka – MUZA S.A., Warszawa 2006;

”Tradycyjne rzemiosło ludowe „GINĄCE ZAWODY” „, Górnośląski Park Etnograficzny, Chorzów 2005;

3. „Rękodzieło ludowe i rzemiosło artystyczne w aspekcie tradycji i możliwości rozwojowych w przyszłości”, Renata Górka, 2013;

4. „O systemach jakości żywności – vademecum funkcjonowania produktów regionalnych i tradycyjnych ”, K. Kieljan, lipiec 2011 r.;

5. Niezależna Galeria Artystyczna E-Muu;

6. www.zrp.pl; www.zagrodaedukacyjna.pl;

7. www.minrol.gov.pl;

8. www.zagrodaedukacyjna.pl;

9. http:eur-lex.europa.eu;

10. www.potrawyregionalne.pl;

11. www.wikipedia.pl;

12. www.modr.pl;

13. www.mila.org.pl;

14. http://zabytkoznawcy.wordpress.com 15. http://pl.wikipedia.org

16. przepisy prawne;

(31)

29

(32)

informacyjno‑edukacyjnego Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych. Pakiet tworzy 10 poradników:

● Wprowadzenie do zagadnień edukacji w gospodarstwie rolnym

● Prawne uwarunkowania prowadzenia działalności edukacyjnej w gospodarstwach rolnych

● Edukacja w zagrodach edukacyjnych w kontekście dokumentów programowych wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego

● Praktyczne zastosowanie psychologii rozwojowej w zagrodach edukacyjnych

● Podstawy metodyki zajęć organizowanych w warunkach gospodarstwa wiejskiego

● Ścieżka miodu. Twórcze wykorzystanie zasobów gospodarstwa rolnego do celów edukacyjnych

● Ścieżka jajka. Twórcze wykorzystanie zasobów gospodarstwa rolnego do celów edukacyjnych

● Zagrody edukacyjne w promocji produktów lokalnych

● Możliwości wsparcia finansowego działalności gospodarstw edukacyjnych na terenach wiejskich

● Koncepcja i funkcjonowanie Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych