Mieczysław Gogacz
Właściwy kontekst tomizmu
Studia Philosophiae Christianae 29/1, 178-179
12. Tomasz z Akwinu, Q uest, disp., De V erita te , Paris 1912. 13. Popper, K. R., L o g ika o dkrycia n a ukow ego, W arszawa 1977. 14. Życiński, J .^ W y b r a n e zagadnienia z filo zo fii n a u k i, w : Z zagad
n ie ń filo zo fii p rzy ro d o zn a w stw a i filo zo fii p rzy ro d y, W arszawa 1988, 5 X , 5—107.
15. Życiński, J., T rzy k u ltu ry , Poznań 1990. MIECZYSŁAW GOGACZ
WŁAŚCIWY KONTEKST TOMIZMU
Głów ny sposób dyskw alifikow ania tomizmu polega dziś na sytuow a niu go w scholastyce, którą ocenia się negatywnie. M ówi się, że to- m izm jest neoscholastyką. Przeciw staw ia się tom izm owi i scholastyce pozytyw nie ocenianą fenom enologię i przypisuje się jej nowoczesność.
Zauw ażm y zaraz, że fenom enologia także w yw odzi się ze scholasty ki. A kcentując pierw szeństw o pojęć, a n ie bytów, fenom enologia kon tynuuje m yśl św. Anzelm a, Jana Dunsa Szkota, w dużym stopniu Sua- reza, który w yznaczył filozofii zadanie analizow ania pojęć. Teza, że filozofia polega na analizie pojęć, została rozw inięta w scholastyce pro testanckiej, z której w yw odzi się m yśl Kanta, Kierkegaarda, Hegla. Dziś, oprócz fenom enologii, w iązan ie filozofii z analizą pojęć głosi także neopozytywizm , który utożsamia filozofow anie z uprawianiem gry pojęciow ej lub językow ej.
Tomizm w iąże się w scholastyce z m yślą Arystotelesa i głów nie św. Tomasza, dziś z analizą bytu, proponowaną przez J. M aritaina, E. G il- sona, w Polsce z przem yśleniam i S. Sw ieżaw skiego i M. A. Krąpca.
O tom izm ie i o fenom enologii w równym w ięc stopniu m ożna po w iedzieć, że w yw odzą się ze scholastyki, gdyż cała nowożytna i w sp ół czesna filozofia ma początek w przem yśleniach średniowiecznych. W średniowieczu na ogół dom inowała filozofia bytu, a w niej filozo fia Boga. Stanow iły one podstaw ę w yjaśniania prawd objaw ionych, a w ięc podstaw ę teologii. Filozofia nowożytna i w spółczesna stopniowo pom ijała tem at bytu i Boga. Skupiła się na problem ie kosmosu, ak centując w nim głów nie pierw szeństw o m aterii. Dziś uczy nas w y jaśnień m aterialistycznych i ateistycznych.
Średniow iecze naw iązuje do dwu tradycji filozoficznych: platońskiej i arystotelesow skiej. Dziś te tradycje noszą nazw ę idealizm u i realiz mu. Tomizm sytuuje się w tradycji realistycznej. Fenom enologia pow tarza i rozwija tradycję idealistyczną.
W łaściw ym kontekstem tomizmu, a przede w szystkim uprawianej w nim filozofii bytu, jest w łaśn ie realizm. N ie należy w ięc sytuować tomizm u w scholastyce, z którą w iąże się nastaw ienia negatywne, kształtow ane przez przeciwników filozofii bytu, a tym samym przez zw olenników kartezjańskiej tezy, że poznanie i bytow anie są tym sa mym. Jest to błędna teza, w której utożsam ia się cechę z jej podmio tem.
Praw idłow ą ocenę tomizm u i fenom enologii należy oprzeć na ich powiązaniach z realizm em lub z idealizm em .
R ealizm polega na identyfikow aniu w ew nętrznych elem entów struk turalnych bytu. W edług realizm u pierw sze bow iem są byty jednost kowe, a wtórna jest myśl. Ta m yśl ujm uje w ew nętrzną treść bytów
i wyraża ją w pierwszych zdaniach o bycie. Te zdania stanow ią m eta fizyk ę bytu. Identyfikuje się byt ustalając, co w nim stanow i przy czynę, ą co skutek, co w ięc jest pierwszym elem entem strukturalnym, a co przejawem lub drugorzędną cechą bytu. Dla elem entu struktu ralnego, który urealnia byt i nazywa się istnieniem , filozof bytu znaj duje zew nętrzną przyczynę sprawczą. Jest nią Sam oistne Istnienie. D zięki realizm ow i rozpoznaje się istnienie Boga, a także w yjątkow ość osób, których istn ien ie jest przyczyną ich rozumności. D zięki rozum ności osoby mogą identyfikow ać w ew nętrzne elem enty strukturalne bytu.
Tom izm korzysta z realizmu. Realizm jest w łaściw ym kontekstem jego filozoficznych twierdzeń.
Idealizm głosi pierw szeństw o m yśli przed realnym i bytam i. M yśl tworzy te byty lub w ypełnia m yślanym i treściam i nieokreślone pole realności. W tej sytuacji n ie jest potrzebna m etafizyka jako id en tyfi kowanie konstytuujących byty elem entów strukturalnych. M yśl zna to, co w ytw orzyła. Dostarcza także założeń każdej nauce jako system ow i w yjaśniania zespołu cech. Człowiek i Bóg stają się tylko pojęciam i, w ytw orzonym i przez myśl. Wszystko ma naturę m yśli i w łaściw ie m yśl jest Absolutem , który ogarnia sw oje przejawy i przekształcenia. Osta tecznie A bsolut utożsam ia się z kosmosem.
Fenom enologia opiera się na idealizm ie. Jest teorią pojęć, w yprze dzających identyfikację realnych bytów. Jest transcendentalizm em czyli tezą, że założenia, tworzone przez myśl, w yznaczają rozpozna w anie bytów.
W przeciw staw ieniu tom izm u fenom enologii przy pomocy w iązania tomizm u z n egatyw nie ocenianą scholastyką zaw iera się oskarżenie zarówno tomizmu, jak i fenomenologii.
Tym czasem scholastyka, tak jak ją rozum iano w średniowieczu, co ukazuje w V w iek u Boecjusz, a dziś np. J. Pieper i J. Le Goff, p ole gała na dopuszczeniu do nauczania tych twierdzeń, które opracowali i uznali za praw dziw e specjaliści: grupa' uczonych, nazyw ana szkołą (schola, stąd scholastyka). Tę szkołę można porównać dziś np. z w y działem filozoficznym lub Polską A kadem ią U m iejętności, a w ięc z grupą uczonych o najw yższym autorytecie naukowym . Tak rozumiana scholastyka nie jest zarzutem, lecz chw ałą nauki średniowiecznej.
Współczesność jakiegoś kierunku filozoficznego n ie polega na jego rodowodzie, lecz na tym, czy zgodnie z prawdą w yjaśnia realne by ty. O prawdzie n ie decyduje chronologia ujęć, lecz w ierność rzeczy w istości. Ta wierność jest naturą w spółczesności. D zięki tej wierności jestem powiązany z dziś istniejącym i bytam i. To czyni m nie kim ś w spół czesnym.
N ie w scholastyce jednak należy szukać potw ierdzenia tomizm u lub fenom enologii. Dziś ich w łaściw ym kontekstem jest realizm lub id e alizm.
I w łaśn ie tom izm sytuuje się w realizm ie. Głosi twierdzenia, ujm u jące byt jednostkow y w jego pierwszych elem entach strukturalnych, niezależnych od m yśli, jedynie przez m yśl ujm owaynch. Rozpoznanych w ięc, a n ie tworzonych. Te elem enty strukturalne bytu jednostkowego są jego istnieniem i istotą. Przyczyną istoty w ew nątrz bytu jest jego istnienie. Zewnętrzną przyczyną istnienia bytu jest Sam oistne Istnie nie. Tym Sam oistnym Istnieniem jest filozoficznie ujęty Bóg.
Tom izm w tych tezach jest poważną propozycją rozum ienia rzeczy w istości.
