PROGRAMY DO YWIANIA LUDNOŒCI REALIZOWANE PRZEZ RZ D FEDERALNY W STANACH ZJEDNOCZONYCH AMERYKI WNIOSKI DLA POLSKI

STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe ^l tom XI ^l zeszyt 4

Anna Kowalska

Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc³awiu

PROGRAMY DO¯YWIANIA LUDNOŒCI REALIZOWANE PRZEZ RZ¥D FEDERALNY W STANACH ZJEDNOCZONYCH AMERYKI

– WNIOSKI DLA POLSKI

PROGRAMS OF SUPPLEMENTARY ALIMENTATION EXECUTED BY FEDERAL GOVERNMENT IN THE UNITED STATES OF AMERICA

– RECOMMENDATIONS FOR POLAND

S³owa kluczowe: do¿ywianie, programy pomocowe

Key words: nutrition support, supplementary alimentation

Synopsis. Problem niedo¿ywienia zazwyczaj kojarzy siê z krajami Trzeciego Œwiata, jednak równie¿ w najbogat- szych krajach œwiata, obserwuje siê przypadki niedo¿ywienia, czêste zw³aszcza wœród najubo¿szych grup spo³ecz- nych. W Stanach Zjednoczonych tworzone s¹ programy, które wp³ynê³y na poprawê stanu wy¿ywienia ludnoœci USA. Dziêki tym programom dieta wiêkszoœci ludnoœci w USA osi¹ga lub przekracza zalecane normy ¿ywieniowe na wiêkszoœæ sk³adników od¿ywczych, a niedobory w organizmach dotycz¹ jedynie zawartoœci ¿elaza oraz wapnia i odnosz¹ siê najczêœciej do niemowl¹t, dzieci oraz kobiet.

Wstêp

Problem niedo¿ywienia zazwyczaj kojarzy siê z krajami Trzeciego Œwiata, natomiast za g³ówny problem zdrowotny krajów uprzemys³owionych uwa¿a siê choroby dietozale¿ne, tj. choroby kr¹¿e- nia, nadciœnienie têtnicze, cukrzyca, oty³oœæ, bêd¹ce m.in. nastêpstwem nadmiernego spo¿ycia t³uszczów (zw³aszcza nasyconych), cukru i soli [Œwistak, Berger, Mikos 2000]. Jednak równie¿ w najbogatszych krajach œwiata, obserwuje siê przypadki niedo¿ywienia, czêste zw³aszcza wœród najubo¿szych grup spo³ecznych. W Stanach Zjednoczonych tworzone s¹ systemy opieki spo³ecz- nej, które maj¹ zapobiegaæ negatywnym skutkom zdrowotnym. Istotn¹ czêœci¹ tych systemów s¹ programy do¿ywiania osób najbardziej nara¿onych na niedobory pokarmowe [The Surgeon 1988].

Ustawa rolna z 2002 roku odnowi³a na kolejne 5 lat, tj. do 2007 roku a¿ trzy programy pomocy

¿ywnoœciowej oraz kontynuuje programy pomocy ¿ywnoœciowej dla szkó³ w USA. To posuniêcie umocni³o tym samym pozycjê Stanów Zjednoczonych, jako najwiêkszego uczestnika programów pomocy ¿ywnoœciowej na œwiecie [Czy¿ewski2003]. W ramach tego systemu opracowano i wdro-

¿ono kilkanaœcie programów do¿ywiania o zasiêgu ogólnokrajowym, administrowanym najczêœciej przez Food and Nutrition Service (FNS), dzia³aj¹cy przy Ministerstwie Rolnictwa (USDA), a rów- nie¿ wiele lokalnych, dotycz¹cych jednego lub kilku stanów [Children, Adult 1997].

Programy realizowane przez rz¹d federalny Stanów Zjednoczonych wp³ynê³y na poprawê sta- nu od¿ywiania ludnoœci USA. Dieta wiêkszoœci ludnoœci w USA osi¹ga lub przekracza zalecane normy ¿ywieniowe na wiêkszoœæ sk³adników od¿ywczych, a niedobory w organizmach najczêœciej dotycz¹ jedynie zawartoœci ¿elaza oraz wapnia i odnosz¹ siê najczêœciej do niemowl¹t, dzieci oraz kobiet [The Surgeon 1988, Dwyer 1996]. Programy adresowane s¹ do dzieci i m³odzie¿y ucz¹cej siê.

Narodowy Program Obiadów Szkolnych

Program szkolnych œniadañ. Narodowy Program Obiadów Szkolnych (NSLP) powsta³ w 1946 roku i ma na celu zapewnienie dzieciom ciep³ego posi³ku o wysokiej wartoœci od¿ywczej w czasie pobytu w szkole. Szko³y uczestnicz¹ce w tym programie dostaj¹ z Ministerstwa Rolnictwa (USDA) dotacjê w gotówce oraz produkty ¿ywnoœciowe, wybierane przez szko³ê z listy towarów ¿ywno-

œciowych, w sk³ad której wchodzi ponad 60 produktów, tj. owoce, warzywa, soki, miêso, produkty zbo¿owe, oleje roœlinne itp. Ministerstwo Rolnictwa pokrywa oko³o 17% ca³kowitych wydatków

na obiady szkolne. Op³aty za posi³ki s¹ zró¿nicowane i zale¿¹ od stopnia zamo¿noœci rodziny, z której pochodzi uczeñ. Zwolnieni z op³at za obiady s¹ uczniowie z rodzin, w których dochody nie przekracza³y 130% poziomu ubóstwa, natomiast uczniowie z rodzin o dochodach powy¿ej 180%

tego poziomu musz¹ wnosiæ pe³n¹ op³atê za posi³ek spo¿ywany w szkole. W pozosta³ych przypad- kach op³ata ta jest zredukowana (tab.1). W latach 2001-2008 liczba uczniów uczestnicz¹cych w Narodowym Programie Obiadów Szkolnych wzros³a o 3,5 mln uczniów. W 2008 roku liczba uczniów korzystaj¹cych z tego programu wynios³a 31 mln uczniów, z czego z nieodp³atnych posi³ków skorzysta³o 15,4 mln uczniów, czêœciow¹ op³atê za posi³ek wnios³o 3,1 mln uczniów, natomiast pe³n¹ kwotê ponad 12,5 mln uczniów. W ramach tego programu w 2008 roku wydano prawie 5,2 mld posi³ków, a ogólny koszt wyniós³ ponad 8,26 mld USD.

Na podobnej zasadzie dzia³a „Program szkolnych œniadañ” – SBP, który zosta³ zatwierdzony w 1975 roku. Jego celem jest równie¿ zapewnienie uczniom pe³nowartoœciowego posi³ku, ale w po- staci œniadania. Obejmuje wszystkich uczniów uczêszczaj¹cych do szkó³ i bior¹cych udzia³ w programie. Odp³atnoœæ za ten posi³ek uzale¿niona jest równie¿ od wysokoœci dochodów w rodzinie ucznia. Do bezp³atnych œniadañ maj¹ prawo uczniowie (podobnie jak w NSLP) z rodzin, w których dochód nie przekracza 130% poziomu ubóstwa, natomiast uczniowie z rodzin, w których dochody wynosz¹ powy¿ej 185% poziomu ubóstwa s¹ zobowi¹zani wnieœæ pe³n¹ op³atê za œniadanie. Ucznio- wie z rodzin o dochodach pomiêdzy 130-185% poziomu ubóstwa p³ac¹ zredukowan¹ cenê (tab. 2).

Na podstawie uzyskanych danych mo¿na stwierdziæ, ¿e widoczne s¹ znaczne ró¿nice w liczbie uczniów spo¿ywaj¹cych œniadania w poszczególnych latach. Z roku na rok zwiêkszy³a siê liczba uczniów korzystaj¹cych z tego programu. Mo¿e to œwiadczyæ o rosn¹cych potrzebach spo¿ycia

œniadañ w czasie pobytu w szkole. Najwiêksze przyrosty liczby uczniów wystêpowa³y wœród spo¿y-

e i m a r g o r P m y w o d o r a N w t z s o k h c i z a r o w ó k

³i s o p h c y n a w o r e f o a b z c il , y c i n t s e z c U . 1 a l e b a

TbiadówSzkolnychwUSAwlatach2001-2008 O

a t a

L Uczestnictwowprogramie[mlnUSD] Liczba h c y n a d y wobiadów

] n l m [

y n l ó g Okoszt

w ó d a i b omlnUSD] [

e n t a

³ p d o e i

n czêœciowo e n t a

³ p d

o p³atne suma 1

0 0

2 12,9 2,6 12,0 27,5 4585,2 5612,3

2 0 0

2 13,3 2,6 12,0 28,0 4716,7 6049,8

3 0 0

2 13,7 2,7 11,9 28,4 4763,0 6340,6

4 0 0

2 14,1 2,8 12,0 29,0 4842,3 6662,8

5 0 0

2 14,6 2,9 12,2 29,6 4976,2 7055,3

6 0 0

2 14,8 2,9 12,4 30,1 5029,0 7389,1

7 0 0

2 14,9 3,0 12,6 30,5 5071,8 7707,6

8 0 0

2 15,4 3,1 12,5 31,0 5208,0 8264,5

. 9 0 0 2 - 4 0 - 7 1 / v o g . a d s u . s n f.

w w w , m a r g o r P h c n u L l o o h c S l a n o it a N : o

³ d ó r



ñ a d a i n

Œ h c y n l o k z S e i m a r g o r P w t z s o k h c i z a r o w ó k

³i s o p h c y n a d y w a b z c il , o w t c i n t s e z c U . 2 a l e b a

T USAwlatach2001-2008[mlnUSD] w

a t a

L Œrednieuczestnictwowprogramie[mlnUSD] Liczba h c y n a d y

wiadów[mln] b

o

y n l ó g Otobiadów z

s o

k [mlnUSD] e

n t a

³ p d o e i

n czêœciowo e n t a

³ p d

o p³atne suma 1

0 0

2 5,80 0,67 1,32 7,79 1334,5 1450,1 2

0 0

2 6,03 0,70 1,41 8,15 1404,7 1566,7 3

0 0

2 6,22 0,74 1,47 8,43 1447,9 1651,6 4

0 0

2 6,52 0,80 1,58 8,90 1524,8 1775,3 5

0 0

2 6,81 0,86 1,70 9,37 1603,8 1927,2 6

0 0

2 6,99 0,92 1,86 9,77 1663,9 2042,9 7

0 0

2 7,15 0,98 2,00 10,12 1714,9 2164,5 8

0 0

2 7,48 1,04 2,08 10,61 1812,7 2365,8 .

9 0 0 2 - 4 0 - 7 1 / v o g . a d s u . s n f.

w w w - m a r g o r P t s a f k a e r B l o o h c S : o

³ d ó r



waj¹cych nieodp³atne œniadania, która w ci¹gu badanego okresu zwiêkszy³a siê o ponad 1,68 mln uczniów. Ogólna liczba uczniów korzystaj¹cych ze œniadañ w badanym okresie zwiêkszy³a siê o 2,82 mln, co oznacza, i¿ liczba uczniów korzystaj¹cych z nieodp³atnych œniadañ w stosunku do pozosta³ych wzros³a prawie dwukrotnie. Wraz ze wzrostem liczby uczniów korzystaj¹cych z ¿ywienia wzros³a równie¿ liczba wydawanych posi³ków o ponad 478 mln, a ich koszt o oko³o 916 mln USD.

Specjalny Program Mleczny

Kolejnym programem pomocowym realizowanym w Stanach Zjednoczonych jest tzw. „Specjal- ny Program Mleczny” – SMP, którego celem jest dystrybucja i dostarczanie mleka do szkó³ i oœrodków zajmuj¹cych siê opiek¹ nad dzieæmi, które nie zosta³y objête innymi programami ¿ywie- niowymi realizowanymi przez rz¹d federalny USA. Szko³y uczestnicz¹ce w tym programie mog¹ podawaæ uczniom dowolny rodzaj mleka (pe³not³uste lub odt³uszczone, jak równie¿ w ró¿nych smakach, tj. czekoladowe, truskawkowe, waniliowe itp.), lecz musi ono spe³niaæ wymogi okreœlaj¹- ce zawartoœæ witaminy A i D ustalone przez Food and Drug Administration (FDA). W 2008 roku z programu skorzysta³o tylko 6 tys. placówek, natomiast najwiêcej placówek serwuj¹cych mleko by³o w 1980 roku, gdy liczba wydanych kartoników z mlekiem siêga³a prawie 1795 mln. Obecnie liczba wydawanych kartoników zmniejszy³a siê znacznie i w 2008 roku wynios³a 85,8 mln, a wydatki poniesione na ten cel stanowi³y oko³o 15 mln USD (tab. 3).

e i n a i w y

¿ o d a n i k y r e m A h c y n o z c o n d e j Z w ó n a t S y n l a r e d e F d

¹ z R z e z r p e n o i s e i n o p y t z s o K . 4 a l e b a

Tzieciwlatach1999-2008[mlnUSD] d

- e z c z s y Wólnienie

g Lata

9 9 9

1 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 w

ó k

³i s o p y t z s o

K 6676,8 6902,3 7077,97632,68006,78452,5 8999,0 9446,8 9885,7 10645,2 w

ó

³ u k y tr a y t z s o

K¿ywnoœciowych 704,9 655,2 862,8 803,3 848,7 963,0 975,1 802,3 1033,2 1052,5 y

t z s o k e n l ó g Oud¿etowe

b 7381,6 7557,5 7940,78435,98855,49415,5 9974,3 10249,110918,9 11697,7 .

9 0 0 2 - 4 0 - 7 1 / v o g . a d s u . s n f.

w w w , s l a e M l o o h c S : o

³ d ó r



8 0 0 2 - 9 9 9 1 , 0 9 9 1 , 0 8 9 1 h c a t a l w A S U w y n z c e l M m a r g o r P y n l a j c e p S . 3 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Lata

0 8 9

1 1990 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 w

ó t k n u p a b z c i

Lwydawaniamleka ].

s y

t[ 90,3 11,9 9,1 8,6 8,8 8,3 7,9 7,2 6,9 6,4 6,3 6,0 h

c y n a d y w a b z c i

L,24lkatroników

0zmlekiem[mln] 1794,8 181,3 126,9 120,1116,4 112,6 107,7 103,4 100,1 96,9 90,3 85,8 u

t e

¿ d u b z i k t a d y WmlnUSD]

[ 145,2 19,2 16,5 15,4 15,5 16,1 14,5 14,4 16,7 14,8 13,6 14,9 .

9 0 0 2 - 4 0 - 7 1 / v o g . a d s u . s n f.

w w w , m a r g o r P t s a f k a e r B l o o h c S : o

³ d ó r



Szko³y zosta³y zobowi¹zane do dystrybucji mleka po kosztach (bez jakiegokolwiek zysku).

Mleko pite przez dzieci i m³odzie¿ w szko³ach jest dofinansowywane przez Ministerstwo Rolnictwa (USDA). Program ten zaczyna jednak traciæ na znaczeniu, zw³aszcza po 1980 roku, gdy¿ jest on wypierany przez dwa wczeœniej omawiane programy: NSLP oraz SBP, w ramach których dzieci i m³odzie¿ równie¿ otrzymuj¹ mleko w czasie pobytu w szkole.

Wszystkie programy skierowane do dzieci i m³odzie¿y kosztowa³y bud¿et pañstwa w 2008 roku prawie 11,698 miliardów USD. Widoczny jest coroczny wzrost zapotrzebowania na pomoc ofero- wan¹ w ramach tych programów (tab. 4). Oprócz programów zwi¹zanych z do¿ywianiem dzieci i m³odzie¿y szkolnej rz¹d federalny realizuje równie¿ programy adresowane do dzieci poni¿ej 5 roku

¿ycia, matek ciê¿arnych oraz karmi¹cych, jak równie¿ wszystkich ubogich mieszkaj¹cych w USA.

Programy adresowane do wszystkich osób potrzebuj¹cych

Program uzupe³niaj¹cy dietê kobiet, niemowl¹t oraz dzieci. Program ten powsta³ w 1972 roku i jest adresowany do ubogich rodzin (a dok³adnie: kobiet w ci¹¿y i karmi¹cych, niemowl¹t oraz dzieci do pi¹tego roku ¿ycia), których dochody nie przekraczaj¹ 185% poziomu ubóstwa oraz przed³o¿y³y zaœwiadczenie lekarskie o z³ym stanie zdrowia spowodowanym nieprawid³owym od¿y- wianiem. Osoby objête tym programem otrzymuj¹ pomoc ¿ywnoœciow¹ albo w postaci miesiêcz- nych paczek z ¿ywnoœci¹ bogat¹ w sk³adniki od¿ywcze (tj. bia³ko, wapñ, ¿elazo oraz witaminy A i C) lub kupony ¿ywnoœciowe uprawniaj¹ce do zakupu okreœlonych produktów ¿ywnoœciowych. W 1995 roku przeprowadzono analizê osób uczestnicz¹cych w tym programie. Uzyskane wyniki wy- kaza³y, i¿ a¿ 77% uczestników stanowi³y dzieci, 12% kobiety ciê¿arne, a 7% kobiety karmi¹ce. Z programu tego w 2007 roku korzysta³o ponad 8,28 mln osób przy ogólnym koszcie prawie 5414 mln USD, co œrednio na jedn¹ osobê dawa³o 54,4 USD/miesiêcznie. W 2008 rok liczba korzystaj¹cych wzros³a do ponad 8,7 mln, a ogólny koszt wyniós³ ponad 6209 mln USD. Œredni miesiêczny koszt potrzebny na jedn¹ osobê by³ o 5 USD wiêkszy ni¿ w 2007 roku (tab. 5).

i c e i z d z a r o t

¹ l w o m e i n ,t e i b o k ê t e i d o g e c

¹ j a i n

³ e p u z u u m a r g o r P y t z s o k z a r o y c i n t s e z c U . 5 a l e b a

T USAwlatach1999-2008 w

- e z c z s y Wólnienie

g Lata

9 9 9

1 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ]

n l m [ y c i n t s e z c

U 7,311 7,192 7,306 7,491 7,631 7,904 8,023 8,088 8,285 8,705 n

l m [ y t z s o KSD]

U 3938,1 3982,1 4147,84339,04524,24889,34991,8 5075,2 5413,7 6209,0 y

n z c ê i s e i m i n d e r

Œoszt k /osobê

] D S U

[ 44,89 46,14 47,34 48,3 49,42 51,55 51,8 52,3 54,4 59,4 . 9 0 0 2 - 4 0 - 7 1 / v o g . a d s u . s n f.

w w w , n e r d li h C d n a s t n a f n I , n e m o W r o F d o o F l a t n e m e l p p u S l a i c e p S e h T : o

³ d ó r



Letni program pomocy ¿ywnoœciowej. Z programu tego mog¹ korzystaæ dzieci do 18 lat i osoby niepe³nosprawne z ubogich rodzin, tzn. gdy ich dochody nie przekraczaj¹ 185% poziomu ubóstwa.

Program ten jest realizowany w czasie wakacji, a uczestnicy otrzymuj¹ m.in. jedzenie do trzech posi³- ków. W 1985 roku udzia³ w tym programie bra³o 1,5 miliona uczestników, a ca³kowity koszt wyniós³ 111,5 mln USD. W 1999 roku œrednia dzienna liczba uczestników wynios³a prawie 2,2 mln osób i od tego czasu stopniowo obni¿a siê. W 2007 roku liczba ta wynios³a niespe³na 2 mln osób, a ogólny koszt posi³ków kszta³towa³ siê na poziomie oko³o 327 mln USD. W 2008 roku liczba uczestników zwiêkszy³a siê o oko³o 190 tys. osób i wynosi³a 2,167 mln dzieci, które korzysta³y z posi³ków oferowa- nych w ponad 30 tys. miejsc, a koszty poniesione na ten program wynios³y 326,9 mln USD (tab. 6).

j e w o i c

œ o n w y

¿ y c o m o p e i m a r g o r p m i n t e l w w ó k

³i s o p h c y n a d y w a b z c il z a r o y t z s o K . 6 a l e b a

T USAwlatach1999-2008 w

- e z c z s y Wólnienie

g Lata

9 9 9

1 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 a

n n e i z d a i n d e r

Œilczba

] n l m [ w ó k i n t s e z c

u 2,172 2,103 2,090 1,923 2,070 1,997 1,946 1,921 1,977 2,167 c

s j e i m a b z c i

Lt[ys]. 31,3 31,4 31,8 29,6 29,9 30,7 30,6 31,2 31,2 32,7 h

c y n a d y w a b z c i

Los³ików[mln]

p 134,7 130,8 130,7 121,9 117,0 117,4 115,9 117,3 120.8 129,7 t

z s o k y n l ó g Oos³ików pmlnUSD]

[ 267,8 267,2 270,5 262,7 256,7 263,3 266,8 276,1 291,8 326,9 .

9 0 0 2 - 4 0 - 7 1 / v o g . a d s u . s n f.

w w w , m a r g o r P e c i v r e S d o o F r e m m u S : o

³ d ó r



Program kuponów ¿ywnoœciowych. Programem adresowanym do wszystkich ubogich zamiesz- kuj¹cych USA jest „Program kuponów ¿ywnoœciowych” (FSP), który nale¿y do jednego z najstar-

szych programów pomocy spo³ecznej. Powsta³ on w 1964 roku i obejmuje najwiêksz¹ liczbê uczest- ników, a tym samym nak³ady finansowe na ten program równie¿ nale¿¹ do najwiêkszych. W 1997 roku uczestniczy³o w nim prawie 23 miliony uczestników, a koszty poniesione na ten program to ponad 21 mld USD. Jedenaœcie lat póŸniej liczba uczestników zwiêkszy³a siê do ponad 28 milionów, a ogólne koszt programu przekroczy³ 37,6 mld USD (tab. 7). G³ównym celem programu jest poprawa poziomu wy¿ywienia rodzin o niskich dochodach. Pomoc ta polega na udostêpnianiu uprawnio- nym rodzinom kuponów ¿ywnoœciowych, które upowa¿niaj¹ do zakupów ró¿nych produktów i artyku³ów ¿ywnoœciowych, za wyj¹tkiem: tytoniu, papierosów, leków, dañ gor¹cych gotowych do spo¿ycia oraz ¿ywnoœci dla zwierz¹t. Kuponów nie mo¿na równie¿ wymieniæ na gotówkê.

, 9 6 9 1 h c a t a l w A S U w h c y w o i c

œ o n w y

¿ w ó n o p u k u m a r g o r P y t z s o k i w ó k i n t s e z c u a b z c i L . 7 a l e b a

T990,1997oraz1999-2008 1

a t a

L Œrednie o w t c i n t s e z c

uwprogramie

i n d e r

Œosztna kosobê

- o p z e b y t z s o

Kœredniena w ó k i n t s e z c u

e n n Iszty o

k Ogólnekoszty u m a r g o r p ]

n l m

[ [USD] [mlnUSD]

9 6 9

1 2,878 6,63 228,8 21,7 250,5

0 9 9

1 20,049 58,96 14185,9 1304,5 15490,4 7

9 9

1 22858 71,27 19549,9 1936,5 21485,4 9

9 9

1 18,183 72,27 15769,4 1941,0 17710,8 0

0 0

2 17,194 72,62 14983,3 2070,7 17054,0 1

0 0

2 17,318 74,81 15547,4 2242,1 17789,5 2

0 0

2 19,096 79,67 18256,2 2386,6 20642,8 3

0 0

2 21,259 83,90 21404,3 2416,9 23821,2 4

0 0

2 23,858 86,00 24622,2 2517,6 27139,7 5

0 0

2 25,718 92,57 28567,9 2504,9 31072,8 6

0 0

2 26,672 94,32 30187,3 2725,0 32912,3 7

0 0

2 26,468 95,63 30373,3 2829,9 33203,2 8

0 0

2 28,408 101,53 34611,4 3044,9 37656,3 .

9 0 0 2 - 4 0 - 7 1 / v o g . a d s u . s n f.

w w w : o

³ d ó r

 ,

Uprawnionymi do korzystania z tego programu s¹ gospodarstwa domowe, w których miesiêcz- ne dochody brutto nie przekraczaj¹ 130% poziomu ubóstwa oraz nie posiadaj¹ wartoœciowych dóbr materialnych. Charakterystyka uczestników tego programu wygl¹da³a nastêpuj¹co [Œwistak, Berger, Mikos 2000]:

– w ponad 50% dzieci poni¿ej 18 roku ¿ycia,

– 60% gospodarstw domowych wychowuj¹cych dzieci,

– 70% gospodarstw domowych to rodziny niepe³ne, w których dzieci by³y wychowywane tylko przez jednego rodzica (zazwyczaj matkê),

– oko³o 42% uczestników utrzymywa³o siê wy³¹cznie z pieniêdzy rz¹dowych,

– 7% stanowi³y osoby starsze (powy¿ej 60 lat),

– przeciêtne miesiêczne dochody brutto na jednego cz³onka rodziny wynosi³y 514 USD,

– œrednia wielkoœæ gospodarstwa domowego to 2,5 osoby.

Dodatkowo w Stanach Zjednoczonych dzia³aj¹ tak¿e liczne organizacje spo³eczne, prywatne oraz grupy religijne, których celem jest równie¿ pomoc najubo¿szym mieszkañcom Ameryki.

Wnioski dla Polski

W Polsce do¿ywianiem dzieci i m³odzie¿y w wieku szkolnym zajmuj¹ siê zarówno instytucje rz¹dowe, jak i liczne organizacje pozarz¹dowe. Du¿a liczba organizacji, która zajmuje siê do¿ywia- niem z jednej strony daje mo¿liwoœæ dyrektorom szkó³ aktywnego dzia³ania w pozyskiwaniu dodat- kowych œrodków, z drugiej jednak strony œrodki s¹ rozproszone i to od chêci, operatywnoœci, ale tak¿e wielu czynników obiektywnych zale¿y mo¿liwoœæ ich pozyskania przez konkretne szko³y.

Programy oferowane w Polsce, do tej pory, bardzo czêsto nie docieraj¹ do wszystkich potrze- buj¹cych. Du¿ym problemem jest równie¿ czêsto niew³aœciwa interpretacja zawi³ych przepisów i