R O C Z N I K P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A G E O L O G I C Z N E G O A N N A L E S D E L A S O C I £ T £ G f i O L O G I Q U E D E P O L O G N E
T o m (V olum e) X X IX — 1959 Z e szy t (F ascicule) 4 K ra k ó w 1960
ANDRZEJ SRODOtt
TABELA STRATYGRAFICZNA PLEJSTOCEŃSKICH FLOR POLSKI
(5 tabel i 1 fig.)
Stratigraphic Table of the Pleistocene Floras of Poland
(5 ta b les and 1 fig.)
S t r e s z c z e n i e : G łówną treścią pracy jest Tabela zaw ierająca 97 stanow isk flor plejstoceńskich z terytorium Polski, w łączonych na pod staw ie w y n ik ó w badań, paleobotanicznych w jeden schem at stratygraficzny. Praca zaw iera poza tym rew izję dotychczasowych poglądów na stratygrafię paru stanow isk flor k op aln ych oraz krótką charakterystykę roślinności i k lim atu słow n ych okresów m łodszego plejstocenu w Polsce.
WSTĘP
Znajomość roślinności i klim atu czwartorzędu w P olsce opiera się na wynikach uzyskanych przez zbadanie licznych flor kopalnych zarówno metodami palynologicznym i, jak i drogą oznaczeń makroskopowych szczątków roślin. W yniki te są treścią w ielu publikacji szczegółow ych rozproszonych w różnych, nieraz trudno dostępnych czasopismach.
Jesteśm y poza tym w posiadaniu paru opracowań syntetycznych, o św ie
tlających z paleobotanicznego punktu widzenia zarówno problem atykę całego polskiego plejstocenu ( S z a f e r 1928, 1953; H a l i c k i 1950), jak i poszczególnych jego odcinków ( S z a f e r 1952; Ś r o d o ń 1950, 1952).
Niem niej jednak odczuwa się już dzisiaj potrzebę nowej i pełnej syn tezy naszego dorobku na tym polu, która by uwzględniała cały dotychczas posiadany m ateriał dowodowy. Jej pow stanie powinno zbiec się z syn
tezą geologii czwartorzędu naszego kraju, dysponującej ogrom nym i m a
teriałam i i długą listą publikacji. Sporządzona tabela ma na celu ułatwić to zadanie przez krytyczne zestaw ienie w jednym schem acie stratygraficznym niem al w szystkich dotychczas zbadanych stanowisk flor plejstoceńskich w Polsce i paru stanow isk położonych tuż za jej granicami.
— 300 —
PRZYJĘTY W TABELI SCHEMAT STRATYGRAFICZNY
W szystkie stanowiska flor plejstoceńskich zostały uszeregow ane w ta
beli (fig. 5) według schem atu P e n c k a i B r u c k n e r a (1909), uzupeł
nionego za Z e u n e r e m (1950) podziałem glacjałów na stadiały i inter- stadiały oraz podziałem interglacjałów na cztery okresy zgodnie z propozycją S z a f e r a (1953). Bardziej szczegółow e zróżnicowanie stratygrafii zlodowacenia bałtyckiego (Wurm) opiera się na pracach I v e r s e n a (1954) i W o l d s t e d t a (1955, 1958). Nazwy polskie dla okresów glacjalnych i interglacjalnych przyjąłem za S z a f e r e m (1953).
Podany schemat stratygraficzny nie obejm uje starszych odcinków plejstocenu, poprzedzających zlodowacenie krakow skie (Mindel). Na te
rytorium Polski okresy te — zdaniem S z a f e r a (1953, 1954) — są reprezentowane w profilu z Mizernej koło Czorsztyna i obejm ują górny pliocen z przejściem do starszego plejstocenu aż po zlodowacenie krakow
skie włącznie. Nakreślony na tle profilu z Mizernej obraz zmian roślin
ności i klim atu na pograniczu dwóch najm łodszych okresów geologicznych wymaga dalszych badań i potwierdzenia za pomocą now ych stanowisk flor tego wieku. Stw ierdzić przy tym należy, że stanowisko w Mizernej nie zostało dotychczas należycie opracowane pod względem geologiczno- -litologicznym , co z w ielu w zględów jest ważnym i pilnym zadaniem do w ykonania.1KI
W ydzielenie głów nych interstadiałów zlodowacenia bałtyckiego i środ
kowopolskiego zostało potwierdzone w ynikam i badań paleobotanicznych.
N ie można tego powiedzieć o głów nym interstadiale czy też interstadia- łach zlodowacenia krakowskiego, których istnienie opiera się jak dotych
czas przede w szystkim na wynikach badań geologicznych. Te ostatnie dowiodły — jak się wydaje w sposób bezsporny — występow ania 0 0 najmniej dwóch miąższych pokładów glin m orenowych starszych od zlo
dowacenia środkowopolskiego, przedzielonych seriami o typie intersta- dialnym. Obszerną już dziś literaturę do tego zagadnienia omawiają K l i m a s z e w s k i (1952) i Jahn (1956). Owe pokłady glin m orenowych są zazwyczaj wiązane przez geologów z dwoma odrębnym i zlodowacenia
mi, na co jednakże brak przekonujących dowodów paleobotanicznych.
Z naszego więc, tj. paleobotanicznego punktu widzenia, nic nie stoi na przeszkodzie w uznaniu om awianych glin m orenowych starszych od zlo
dowacenia środkowopolskiego za ślady głów nych stadiałów zlodowacenia krakowskiego. N iezależnie od danych geologicznych można się przecież spodziewać, choćby przez analogię do zróżnicowania stratygraficznego w obrębie dwóch młodszych glacjałów, istnienia 0 0 najmniej jednego,
1 W leoie 1958 roku na w ycieczce odbytej w raz z żoną odkryliśm y pokład iłów o typ ie m izerniańskim w d olinie potoku spływ ającego z Lubania, nieco p o w yżej w si Kluszkowce-, przy w schodniej ścianie rezerw atu m odrzew iow ego. S ta nowisko to jesit położone około 100 m powyżej stropu osadów plioceńsikich w Mi
zernej. A naliza m ikroskopow a próbki tego osadu w yk azała obecność drobnego detrytusu roślinnego w stanie nieoznaczalnym . A naliza m ikroskopow a w ykonana przez m gr J. O s z a s t ó w n ę dała w w y n ik u trzeciorzędowe sipektrum pyłkow e tym interesujące, że zupełnie pozbawione roślin zielnych. Odkrycie to rzuca nowe św iatło na genezą plioceńskich osadów na Podhalu a tym sam ym i na istniejące koncepcje stratygraficzne.
— 301 —
dość długiego interstadiału w tym najpotężniejszym na naszych zie
miach okresie lodowym 1.
Dotychczasowe różnice w poglądach na stratygrafię plejstocenu w y rażają się najczęściej w przyjm owaniu większej lub mniejszej ilości sa
m odzielnych okresów glacjalnych, a tym sam ym i interglacjalnych.
Główną przyczyną rozbieżności jest — jak się wydaje — niedocenianie stratygraficznego znaczenia stadiałów i interstadiałów, w ynikające z nie- zdawania sobie sprawy z tego, na czym w łaściw ie polega istotna różnica pomiędzy okresem interglacjalnym a interstadialnym . W św ietle badań paleobotanicznych nad oryniackim interstadiałem zlodowacenia b ałtyckie
go oraz nad interstadiałem Ohe, dzielącym dwa główne stadiały zlodo
wacenia środkowopolskiego, różnice te nie budzą obecnie poważniejszych wątpliwości. W yniki tych badań m iędzy innym i dow iodły, jak przew i
dująca i trafna była charakterystyka wchodzących w grę okresów podana jeszcze 30 lat tem u przez J e s s e n a (J e s - s e n i M i l t h e r s 1928), którą jako i dziś w pełni aktualną przytaczam w całości (tabela 1).
T a b e l a (Table) 1 Charakterystyka klim atu w okresach interstadialnych i interglacjalnych w edług
J e s s e n a i M i l t h e r s a (1928)
T he difference An the clim ate in interstadial and interglacial periods according to J e s s e n and M i l t h e r s (1928)
Rozwój klim atu w interstadiale Rozwój klim atu w interglacjale
arktyczny subarktyczny
borealny: tem peratura lata w yraźnie niższa od tem peratury holoceńskiego optimum klim atycznego
subarktyczny arktyczny
arktyczny subarktyczny borealny
um iarkow any z tem peraturą lata co najm niej rów nie w ysoką jak holoceń
skiego optimum klim atycznego na b a
danym obszarze borealny
subarktyczny arktyczny
UWAGI O WIEKU NIEKTÓRYCH STANOW ISK FLOR KOPALNYCH
Przynależność stratygraficzna większości naszych flor interglacjalnych n ie budzi wątpliwości w ramach przyjętych kryteriów paleobotanicznych, jakkolwiek są i takie flory, których pozycja w naszym schem acie wym aga dodatkowych wyjaśnień. Inaczej ma się rzecz z floram i glacjalnym i. Ich pozycje stratygraficzne opierają się niemal w yłącznie na ocenie sytuacji geologicznej, gdyż dla flor tego typu nie posiadamy dotychczas prze
słanek paleobotanicznych, które by zadanie to ułatw iały. Na taki stan rzeczy składa się obok słabej znajomości kopalnych flor dryasow ych sze
1 Sedym ent reprezentujący tego rodzaju interstadial opisali ostatnio G r a - d z i ń s k i i U n r u g (1959) z W itowa położonego w w idłach W isły i Szreniaw y (Rocz. Pol. Toto. G e o l 29: 181 — 195).
— 302 —
reg istotnych przyczyn niezm iernie kom plikujących całe zagadnienie. Na szczególne podkreślenie zasługują stwierdzone wielokrotnie duże podo
bieństwa w składzie florystycznym różnych w iekiem zbiorowisk tundry peryglacjalnej. Gdy dodamy do tego oscylacje brzegu lądolodu, stwarza
jące potencjalne m ożliwości dla utworzenia się — podczas trwania tego sam ego okresu lodowego — naw et kilku różniących się czasem pow sta
nia flor kopalnych, wówczas zagadnienie ich zróżnicowania na podsta
w ie florystycznej staje się rzeczyw iście niezm iernie trudne. W yjściem z tej sytuacji m oże się stać szerokie zastosowanie m etod palynologicz- nych do osadów glacjalnych badanych dotychczas niem al w yłącznie pod w zględem zawartości makroskopowych szczątków roślin. Na razie w jednym tylko przypadku jest m ożliwa ocena wieku flory glacjalnej w yłącznie na podstawie paleobotanicznej. Dzieje się tak wówczas, gdy warstwa zawierająca szczątki tundry wiąże się bezpośrednio z intergla
cjalnym osadem organ ogenicznym, jak np. w profilu z Nowin Żukow
skich czy też z Bedlna.
W omawianej tu tabeli pozycja stratygraficzna paru flor kopalnych została zmieniona w stosunku do dotychczasowych poglądów na ich wiek.
D otyczy to flor z następujących stanowisk: Imbramowice, Łańcuchów, Styków, Brzozowica i Łabędy.
Imbramowice ( H a r t m a n n 1907, K r a u s e l 1920). W tej m iejsco
wości położonej na południowy zachód od W rocławia znane jest jedno z najdawniej opisanych stanowisk flory interglacjalnej. Flora ta, dziś już niedostępna do badań ( Ś r o d o ń 1957), zaliczana jest zarówno przez uczonych niemieckich, jak i polskich do interglacjału m azowieckie
go ( K l i m a s z e w s k i 1952). Podstawowa praca H a r t m a n n a (1. c.) oparta jest na liście gatunków uzyskanej przez oznaczenie makroskopo
w ych szczątków roślin. Jej różnorodny skład, a zwłaszcza w ysoki udział elem entów m ieszanego lasu liściastego, zdaje się wskazywać na to, iż mam y tu raczej do czynienia z interglacjałem młodszym , tj. eemskim.
Potwierdzenia tej sugestii dostarczył w ynik przeprowadzonej analizy pyłkow ej. Na mą prośbę prof. d r J . M ą d a l s k i z W rocławia zebrał na nasionach i owocach opracowanych przez H a r t m a n n a (1. c.), parę grudek osadu, w którym pierwotnie ow e szczątki się znajdowały. Tak uzyskany m ateriał został zbadany metodą analizy pyłkowej w Instytucie Botaniki PAN przez mgr W. K o p e r o w ą , za co jej w tym m iejscu serdecznie dziękuję. Podane spektrum pyłkow e (tabela 2.) oparte jest na oznaczeniu 1000 ziarn pyłku drzew; od tej sum y obliczono procentow y udział poszczególnych rodzajów drzew (AP) i nie-drzew (NAP).
Dla spektrum tego rodzaju nie ma miejsca w diagram ie pyłkow ym interglacjału starszego, tj. mazowieckiego, który na Śląsku jest reprezen
towany przez profil z Gościęcina ( Ś r o d o ń 1957). D ecyduje o tym nie tylko udział leszczyny, ale i pokaźny procent mieszanego lasu liściastego przy równoczesnej słabej reprezentacji sosny. Przy ocenianiu wartości stratygraficznej omawianego spektrum pyłkow ego z Imbramowic należy pamiętać o tym , że zostało ono sporządzone z materiału pochodzącego n ie z jednego, lecz z różnych poziomów osadu interglacjalnego.
Łańcuchów (P a s z e w s k i 1949). W diagramie pyłkow ym gytii i torfu z Łańcuchowa, P a s z e w s k i (1. c.) wyróżnił dwa chłodne okresy klim atyczne przedzielone trzecim, umiarkowanie chłodnym, który odzna-
— 303 —
T a b e l a (Table) 2 Spektrum pyłk ow e próbki osadu interglacjalnego z Im bram owic
P ollen spectrum of a sam ple of the interglacial deposits from Im bram owice
Drzew a i krzew y % R ośliny zielne %
Pinus 5,8 A r te m is ia 0,01
Picea 1,8 Chenopodiaceae 0,01
Betula 1,4 Cruciferae 0,02
Alnus 17,8 C yperaceae 0,02
Quercus 7,2 Gram ineae 1,2
Tilia 11,1 H edera helix 0,02
Ulrr.us 1,0 Labiatae 0,01
A cer 0,3 Polypodiaceae 1,1
Fraxinus 0,1 Potam ogeton 0,04
Carpinus 3,4 Ranunculaceae 0,02
A bies 0,4 U m belliferae 0,01
Corylus 49,7 V iscum album 0,03
Varia 0,03
cza się w ysokim udziałem świerka (do 51%). Poza świerkiem , brzozą i pa
nującą w całym diagramie sosną w ystęp u je jeszcze olsza (linia ciągła) i pojedyncze ziarna pyłku lipy i dębu. P yłku roślin1 zielnych (NAP) autor zupełnie nie podaje. Dołączona lista roślin wodnych i bagiennych, ozna
czanych na podstawie znalezionych w osadzie nasion i owoców, n ie za
wiera gatunków odznaczających się w yższym i wym aganiam i klim atycz
nym i. Opierając się na zdaniu prof. dra A. J a h n a , który w spągu pro
fil;; stwierdził w ystępow anie osadów m orenowych, będących pozostałością najprawdopodobniej lądolodu krakowskiego, P a s z e w s k i (1. c.) przy
jął w zasadzie dla torfów i gytii z Łańcuchowa w iek interglacjału mazo
wieckiego (Mindel-Riss). Ze względu na brak w stropie profilu utworów glacjalnych oraz chłodny charakter roślinności nie w yklucza on również m ożliwości uznania osadów łańcuchowskich ze eem skie lub intersta-
dialne.
Budząca w ątpliwości stratygrafia teg o stanowiska skłoniła R ii h 1 e- g o (1956) do przeprowadzenia dodatkowych badań geologicznych. W ich wyniku doszedł R ii h 1 e (1. c.) do przekonania, że profil z Łańcuchowa jest pozbawiony „utworów m orenowych oraz dobrze rozwiniętej serii osadów organogenicznych”. Istniejące w Łańcuchowie osady gytii i torfu un.ieszcza autor ten, zgodnie z interpretacją P a s z e w s k i e g o (1. c.), w schyłku interglacjału mazowieckiego. J a h n (1956) dla om awianych torfów przyjął w iek interglacjału eem skiego, wiążąc równocześnie nadległe im piaski z ostatnim okresem lodowcowym.
Diagram pyłkow y z Łańcuchowa, pozwalający na w yróżnienie trzech tylko w yraźnych okresów 'klimatycznych, m oże być uznany za typow y diagram interstadialny z charakterystycznym chłodnym Optimum k li
m atycznym o cechach borealnych. Panowanie w optim um świerka, dość obfity procent olszy oraz w yraźny brak gatunków roślin ciepłolubnych w pełni sprzyjają tego rodzaju interpretacji. Przez porównanie zaś dia
gramu łańcuchowskiego z diagram em pyłkow ym interstadiału oryniac
kiego z Brzezin koło Czorsztyna ( B i r k e n m a j e r i Ś r o d o ń 1960)
— 3 0 4 —
dochodzi się łatw o do przekonania, że obrazy palynologiczne osadów z tych dwóch stanowisk są do siebie bardzo podobne z tym oczyw iście, że obraz roślinności z Brzezin jest bez porównania bogatszy. Zaznaczyć przy tym należy, że w yniki badań R iih l e g o (1. c.) w istocie swej nie przeczą możliwości uznania torfów łańcuchowskich za oryniackie, a rezultaty dociekań geologicznych J a h n a (1. c.) tej koncepcji naw et w yraźnie sprzyjają.
W 1949 roku w czasie parodniowej w ycieczki urządzonej przez Instytut Geologiczny m iałem możność zwiedzić stanowisko flory w Łań- cuchowie i pobrać próbki m ateriału zarówno z gytii, jak i z torfu. W y
niki analizy pyłkowej dwu próbek (tabela 3) zawdzięczam uprzejmości mgr K. M a m a k o w e j z Instytutu Botaniki PA N w Krakowie. Ana
liza została wykonana metodą acetolizy E r d t m a n a ; z każdej próbki oznaczono po 500 ziarn pyłku drzew (AP) i od tej isumy zostały obli
czone procentowe udziały w szystkich składników spektrum.
T a b e l a (Table) 3 D w a spektra p y łk o w e gytii i torfu z Ł ańcuchow a nad W ieprzem
Two pollen spectra of gytia and peat from Łańcuchów on the river W ieprz
Drzew a i krzew y Gytia Torf Rośliny zielne Gytia Torf
Pi?ius 43,6 29,0 A rtem isia 0,6 _
Picea 1,0 20,8 Chenopodiaceae 0,2 —
Betula 52,4 15,0 Com positae Liguliflorae 0.2 —
Salix 1,4 — C om positae Tubiflorae 0,2 —
Alnus 1,8 26,8 Cruciferae 0,2 0,2
Ulmus 0,4 2,2 C yperaceae 3,8 4,6
Tilia — 0,6 Filipendula 0,2 0,2
Quercus — 2,8 G ram ineae 9,0 2,6
Corylus 0,4 1,6 Labiatae 0,2 0,4
Fraxinus — 0,4 M en yan th es 0,4 0,2
Carpinus — 0,4 N uphar 0,2 0,4
Frangula — 0,4 N ym p h a ea 0,2
P leu ro sp erm u m 0,4 —
P olypodiaceae 1,6 2,4
Potam ogeton 2,0 5,4
Ranunculaceae - 0,2
Rosaceae 0,2 -
Rubiaceae 0,2 -
Selaginella 0,2 -
Spargan ium 0,6 -
T h alictru m 1,0 0,4
T y p h a latifolia 0,2
U m belliferae 0,4 —
Obrazy palynologiczne obu próbek są wyraźnie różne. Próbka gytii reprezentuje okres klim atycznie chłodny z panującą brzozą i sosną przy udziale w ielu roślin zielnych, charakterystycznych dla zbiorowisk bez
leśnych z pogranicza lasu i tundry. Rozpoznawcze znaczenie dla takiej oceny mają duże ilości brzozy oraz w ystępow anie roślin zielnych, jak:
Selaginella selaginoides, P le u r o sp e rm u m austriacv/m, A rte m isia i G ra
m ineae.
W yniki analizy próbki torfu dowodzą, iż pow stał on w okresie o klim acie cieplejszym , noszącym cechy klimatu borealnego. Wnosić
— 3 0 5 —
o tym można z wysokich procentów świerka i olszy przy udziale w śla
dach ciepłolubnych drzew liściastych i z braku roślin w skaźnikow ych dla zbiorowisk otwartych.
W św ietle w yników badań P a s z e w s k i e g o (1. c.) łatw o dochodzi się do wniosku, że próbka z torfu przypada na dolną część okresu opty
m alnego interstadiału, a próbka z gytii reprezentuje okres wcześniejszy 0 klim acie subarktycznym.
Zbadanie obu próbek potwierdziło w zupełności przypuszczenie, że om awiany osad jest utworem interstadialnym zasługującym — z uwagi na położenie geograficzne Łańcuchowa — na szczegółowe opracowanie metodami palynologicznym i.
Styków ( W ą s 1956). Autor opracowania daje dw ie koncepcje stra
tygraficzne dla osadów interglacjalnych odkrytych nad Kamienną w Stykow ie. Jedna z nich umieszcza osady te w interglacjale mazo
wieckim i jej autor oddaje pierwszeństwo. Druga wiąże torfy ze Stykow a z interglacjałem eemskim. W obu przypadkach bardzo fragm entaryczne w yniki badań paleobotanicznych nie mogą m ieć znaczenia rozstrzyga
jącego. W ydaje się, że nadległe w stosunku do torfu miąższe utw ory wodno-lodow cowe pochodzą, podobnie jak w Kaliszu ( K r y g o w s k i 1952) i Bedlnie ( S r o d o ń i G o ł ą b o w a 1956), z rozmytej m oreny zlodowacenia środkowopolskiego, której ślady w postaci typow ej gliny zwałowej stw ierdził W ą s (1. c.) w niedalekim od Stykow a sąsiedztw ie.
Na tej przede w szystkim podstawie um ieściłem omawiane torfy w inter
glacjale eemskim.
Brzozowica ( G i l e w s k a i S t u c h l i k 1958) i Łabędy ( R a l s k a - - J a s i e w i c z o w a 1958). Palynologiczne diagramy p yłkow e z obu tych stanowisk, związanych przez autorów z interstadiałem Ohe, mają niew ątpliw ie charakter interstadialny i są uderzająco podobne do ory
niackich diagramów z Brzezin ( B i r k e n m a j e r i Ś r o d o ń 1960) 1 Łańcuchowa ( P a s z e w s k i 1949).
W Brzozowicy torf interstadialny okrywają iły, piaski i żwiry, bu
dujące terasę plejstoceńską o wysokości 4 — 6 m. Zarówno wysokość terasy, jak i jej m ateriał geologiczny noszący ślady procesów soliflukcyj- nych nasuwa przypuszczenia, że jej powstanie wiąże się z bałtyckim, a nie środkowopolskim zlodowaceniem .
Interstadialny torf w Łabędach spoczywa w obniżeniu m oreny zlodowacenia środkow opolski ego, mając w stropie nie budzące w ątpli
wości utw ory holoceńskie. O przyjęciu dla utworów z Łabęd wieku interstadiału Ohe zadecydowało podobieństwo ich diagramu pyłkowego do diagramu z Brzozowicy. Biorąc pod uwagę zarówno stosunki geolo
giczne obu stanowisk, jak i obrazy palynologiczne ich roślinności w łą
czyłem tak Brzozowicę, jak i Łabędy do interstadiału oryniackiego.
KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA FLORY I KLIMATU
GŁÓWNYCH OKRESÓW MŁODSZEGO PLEJSTOCENU W POLSCE
Z l o d o w a c e n i e k r a k o w s k i e ( M i n d e l ) . W czasie tego najpotężniejszego na ziemiach polskich zlodowacenia lądolód dotarł do Karpat i Sudetów okrywając ich pogórza do wysokości 420 m npm. na odcinku karpackim, a do 600 m npm. na odcinku sudeckim ( K l i m a
20 R o cz n ik PTG
— 306 —
s z e w s k i 1952). Na południe od brzegu lądolodu w ystępow ał w czasie jego m aksym alnego rozprzestrzenienia pas tundry peryglaejalnej, której resztek kopalnych nie udało się dotychczas znaleźć. Dopiero ze schyłku m łodszego stadiału tego zlodowacenia (Mindel II) pochodzą flory kopalne o typie późnoglacjalnym , stwierdzone w spągow ych poziomach profilów z Gościęcina ( Ś r o d o ń 1957), Starej B eli koło Morawskiej Ostrawy (K ni e b 1 o v a 1957) i Tarzyimiechów nad W ieprzem ( Ś r o d o ń 1954).
T a b e l a (Table) 4 Gatunki roślin przew odnich dla flor interglacjalnych Polski
Guiding plants o f the interglacial floras of Poland
Interglacjał m azow iecki (Mindel-Riss)
Interglacjał eemski (Riss-Wiirm)
Holocen Holocene
A zolla filicuioides L a m . O sm unda Claytoniana L.
Picea om orikoides W e b . V itis s ilv estris G rn e 1.
P tero carya fraxin ifolia S p a c h.
L ig u stru m vu lgare L.
Brasenia purpurea M i c h.
D ulichium spath aceu m P e r s.
Buxus s e m p e rviren s L.
I lex aquifolium L.
P icea o bo va ta L e d e b.
L a rix sibirica L e d e b.
A cer tata ricu m L.
S alvin ia natans (L.) A 11.
T axu s baccata L.
A ld ro va n d a vesiculosa L.
Trapa natans L.
S tra tio tes aloides L.
Najas m inor A 11.
I n t e r g l a c j a ł m a z o w i e c k i ( M i n d e 1-R i s s). Roślinność tego okresu jest nam znana na podstawie 20 stanowisk flor kopalnych opracowanych zarówno m etodam i palynologicznym i, jak i pod w zględem zawartości szczątków makroskopowych. Panującym i b y ły w tym inter- glacjale m ieszane zbiorowiska leśne, w których dużą, a okresow o nawet dominującą rolę odgryw ały drzewa szpilkow e z rodzajów Pinus, Picea, L a rix i Taxus. Towarzyszące tym lasom gatunki drzew liściastych, wśród których w ystępow ała również P terocarya fraxinifolia, nie odgry
w ały większej roli z w yjątkiem graba i olszy. Ogólna struktura lasów tego interglacjału nosiła jeszcze znamiona w yraźnie trzeciorzędowe.
Charakter ten nadaw ały mu n ie tylk o takie rośliny jak O sm unda Claytoniana, P terocarya fraxinifolia, B u x u s sem p erviren s czy też V itis silvestris, ale również wspomniane wyżej drzewa szpilkowe. Ich pano
w anie stwarza pozory dla przypuszczenia, że klim at tego interglacjału był chłodniejszy od klim atu interglacjału eeniskiego i holocenu. Takie
mu twierdzeniu przeczy długa lista gatunków roślin przewodnich i cie
— 307 -
płolubnych, które wchodziły w skład ówczesnych zbiorowisk roślinnych (tabela 4). Nie do utrzymania jest również zakorzeniony w nauce pogląd 0 szczególnie długim czasie trwania interglacjału m azowieckiego, nazy
wanego też „W ielkim ” . Oba te zagadnienia om ów iłem szczegółowo w pracy o florze z Gośeięcina ( S r o d o ń 1957).
Z l o d o w a c e n i e ś r o d k o w o p o l s k i e ( R i s s). Stropowe osady profilu z Nowin Żukowskich ( D y a k o w s k a 1952), zawierające florę glacjalną z D ryas octopetala, reprezentują przejście od roślinności inter
glacjału m azowieckiego do bezleśnej tundry, która opanowała nasze ziem ie w czasie głównego stadiału (Riss I) zlodowacenia środkowopol- skiego. Z tego najprawdopodobniej stadiału pochodzą również bogate flory dryasow e odkryte m iędzy innym i w K rystynopolu ( S z a f e r 1912), Tarzymiechach ( Ś r o d o ń 1954) i Górze K alwarii ( S r o d o ń w opra
cowaniu). Czasowa regresja lądolodu z terytorium Europy na okres długotrw ałego interstadiału Ohe, którego klim at m iał charakter borealny ( W o l d s t e d t 1955), wprowadziła z powrotem zbiorowiska leśne na obszar Polski. Kopalne ich ślady nie są nam dotychczas znane. Wiązane z tym okresem flory z Brzozowicy ( G i l e w s k a i S t u c h 1 i k 1958) 1 Łabęd (R a 1 s k a-J a s i e w i c z o - w a 1958) są najprawdopodobniej m łodsze (por. str. 305). Kopalną tundrę młodszeigo stadiału zlodowace
nia śr odko wopolski eg o zwanego stadium Warty zawierają spągow e po
ziom y profilu z Bedlna ( S r o d o ń i G o ł ą b o w a 1956). Wiek tej flory datują bezspornie nadległe torfy eemsfcie.
I n t e r g l a c j a ł e e m s k i ( Ri s s-W li rm ). Ponad 30 stanowisk flor kopalnych reprezentuje w P olsce ten okres plejstocenu. Roślinność jego optym alnych pod w zględem klim atycznym faz charakteryzuje w y soki udział leszczyny i składników m ieszanego lasu liściastego przy równoczesnym braku buka i słabej reprezentacji drzew szpilkowych.
Interglacjalnym znam ieniem flory tego okresu jest w ystępow anie w y m arłych dziś w Europie roślin takich, jak Brasenia purpurea i D u lic h iu m spathaceum . Z okresem tym w iąże się również obecność na naszych ziemiach świerka i modrzewia syberyjskiego (Picea obovata i L a rix sibirica), które dotychczas n ie zostały odkryte w złożach interglacjału starszego, tj. m azowieckiego.
K lim at interglacjału eemsfciego b ył — jak się na ogół przypuszcza — cieplejszy od klim atu holocenu. Dowodzi tego nie tylko rozwój m iesza
nego lasu liściastego pełniejszy aniżeli w holocenie i w ystępow anie w jeziorach brasenii, a na ich brzegach D u lic h iu m spathaceum , ale rów nież rozszerzenie się w tym czasie na ziem ie polskie zasięgów ostrokrze- wu (Ilex aquifolium ) i klonu tatarskiego (Acer tataricum ).
I le x a q u ifo liu m o w spółczesnym rozmieszczeniu europejsko-atlan- tyckim (H u l t e n ) , nie przekracza dziś na zachodzie Europy środko
w ych N iem iec. W Polsce znany jest on z paru stanow isk interglacjału m azowieckiego i ze stanowisk eem skich w Szelągu koło Poznania ( S z a f e r i T r e l a 1929; Ś r o d o ń 1956) i dalej na wschód w Górze K alwarii koło W arszawy ( S o b o l e w s k a , rękopis). I l e x w Szelągu został stw ierdzony w fazach g i h schem atu J e s s e n a , a w ięc w czasie ustępowania m ieszanego lasu liściatego pod naporem drzew szpilkow ych.
Jest rzeczą interesującą, że na te sam e fazy przypada odkrycie ziarn pyłku ostrokrzewu w eem skich profilach Danii i N iem iec ( G o d w i n
20*
— 3 0 8 —
1956). W skazywałoby to na łagodne jeszcze w tym czasie zim y, I le x bowiem n ie znosi niskich tem peratur (I v e r s e n 1944).
A cer ta ta ricu m to krzew pontyjski docierający na Podolu w pobliże południowo-wschodnich granic Polski. W interglacjale eem skim jego zasięg był znacznie rozleglejszy, jak tego dowodzą stanowiska kopalne odkryte w Imbramowicaćh koło Wrocławia ( H a r t m a n n 1908), w Dzbankach ( P i e c h 1932) i w Sam ostrzelnikach koło Grodna (S z a- f e r 1926).
Zasięg jodły (Abies alba) przekraczający znacznie w interglacjale eem skim obszar sw ego holoceńskiego rozmieszczenia ( Ś r o d o ń i G o ł ą- b o w a 1956) oraz w ystępow anie w tym czasie śródziemnomorskiego bukszpanu (B u x u s sem pervirens), na południowych zboczach Tatr ( K n e b l o v a 1958) dowodzą również większej łagodności klim atu tego
interglacjału w stosunku do klim atu holocenu.
Z l o d o w a c e n i e b a ł t y c k i e (W ii r m). Eemskie diagram y pył
kow e z Konopek Leśnych ( B o r ó w k o- D ł u ż a k o w a i H a l i c k i 1957) i Warszawy ( R a n i e c k a -B o b r o w s k a 1954), obejm ują w stropie pierwsze wahnienia klim atyczne w yw ołane zlodowaceniem bałtyckim i jego głów ny interstadiał zwany oryniackim. W czasie stosunkowo n ie
w ielkich w ahnień klimatu, poprzedzających interstadiał oryniacki, roślin
ność środkowej Polski nie była całkowicie pozbawiona niektórych drzew leśnych takich, jak sosna, modrzew, świerk, brzoza i olsza. Prawdopo
dobnie form owały się one wówczas w zbiorowiska otw arte o charakterze parkowym z tym , że na południu Polski ich skład gatunkow y był zapewne bogatszy. Zbiorowiska te sta ły się podstawą dla rozwoju szaty leśnej w czasie kolejnego okresu zlodowacenia bałtyckiego, którym był interstadiał oryniacki, znany nam z szeregu stanowisk flor kopalnych ( B i r k e n m a j e r i S r o d o ń 1960). Umiarkowanie chłodny klim at tego interstadiału, o cechach kontynentalnych na wschodzie, spowodo
w ał zwarcie lasów i ich wzbogacenie. W ażnym i o znaczeniu straty
graficznym składnikiem lasów oryniackich podczas klim atycznego op ti
m um tego okresu był na ogrom nych przestrzeniach świerk, któremu obok sosny, modrzewia, brzozy i olszy towarzyszyła w rozproszeniu jodła oraz grab. W kierunku wschodnim skład tego lasu staw ał się coraz to bardziej urozmaicony gatunkami drzew liściastych jak jesion, lipa i leszczyna (Cimoszkowice). W św ietle tych inform acji rysuje się ścisły, a na naszych ziemiach nieprzerwany związek pom iędzy roślinnością eemską a roślinnością interstadiału oryniackiego, którego główne skład
niki leśne można uważać za przetrwałe często in situ eem skie relikty.
Wraz ze schyłkiem interstadiału oryniackiego nastąpiło m aksym alne rozprzestrzenienie się lądolodu bałtyckiego, który na swej drodze na południe przekroczył w ieńce moren stadiainych utworzonych w okresie poprzedzającym interstadiał oryniacki ( W o l d i s t e d t 1958). Z tego okresu obejm ującego szereg poważnych oscylacji brzegu lądolodu zacho
w ały się liczne kopalne flory dryasowe. Ich odkrycie na Podkarpaciu dowiodło, że pom iędzy brzegiem lądolodu a Karpatami i Sudetam i za
panowała tundra arktyczno-alpejska zawierająca w sw ym składzie rośliny stepowe ( K u l c z y ń s k i 1932, K l i m a s z e w s k i i S z a f e r 1945, S r o d o ń 1952). K lim at tego okresu był arktyczno-kontynentalny, sprzyjający akumulacji lessu (tzw. lessu młodszego), który grubym po
— 309 —
kładem okrył w yżyny środkowopolskie oraz brzeg Karpat i Sudetów.
Obok w ięc zbiorowisk tundry arktyczno-alpejskiej istniały sprzyjające warunki dla rozwoju stepo-tundry.
Recesja lądolodu bałtyckiego wprowadziła z powrotem drzewa leśne na obszar Polski. Rozpoczął się dość długo trwający a dziś już dobrze poznany okres późnego glacjału z paroma wahnieniam i o typie stadial- nym i interstadialnym . W intenstadiale Bólling pojaw iły się pierwsz6 płaty leśne z sosną, limbą, m odrzewiem i brzozą. W następnym inter- stadiale, zwanym Allerodem , doszło do zwarcia ow ych płatów w szeroko rozprzestrzeniające się zbiorowiska leśne wzbogacone na południu kraju 0 świerk, jodłę i olszę. W diagramach pyłkow ych z tego okresu w y stępują w śladach ziarna pyłku liściastych drzew ciepłolubnych (dąb, lipa, wiąz, buk, leszczyna), które w tym już czasie zdołały zbliżyć się od wschodu i południa do granic Polski. Ich rozprzestrzenienie się po krótkotrwałym stadiale m łodszego dryasu zapoczątkowało holoceńską sukcesję roślinności.
OBJAŚNIENIE TABELI
Tabela stratygraficzna (tabela 5) obejm uje 97 stanowisk flor plej- stoceńskich opracowanych m etodami paleobotanicznym i. Stopień ich p o znania nie jest oczyw iście jednakowy. Jedne z nich zostały zbadane przy zastosowaniu nowoczesnych metod palynologicznych z uw zględnieniem analizy szczątków makroskopowych roślin, inne zaś włączono do tabeli na podstawie często bardzo fragm entarycznego m ateriału dowodowego.
Im ten m ateriał był uboższy, tym większą rolę w ocenie pozycji straty
graficznej danej flory odgryw ały przesłanki natury geologicznej.
W szystkie flory uszeregowano w schem acie tak, by uw ypuklić ich ciągłość stratygraficzną, która ma istotne znaczenie dla śledzenia sukcesji roślinności poprzez różne okresy plejstocenu. Liniami pełnym i zostały oznaczone w schem acie odcinki zbadanych profilów o nie budzącej w ątpliwości lokalizacji stratygraficznej. Linie przerywane natom iast wprowadzono w takich przypadkach, kiedy w ocenie wieku niedosta
tecznie zbadanych flor trzeba się było ograniczyć tylko do głównych okresów plejstocenu. Flory, które pochodzą z okresów glacjalnych (flory dryasowe), oznaczono linią podwójną.
Z flor późnoglacjalnych, liczących dotychczas w naszym kraju około 100 stanowisk ( S z a f e r 1955), znalazły się w schem acie tylko niektóre, 1 to głównie dla podkreślenia istniejącej w polskim, m ateriale paleobota- nicznym ciągłości stratygraficznej w całym plejstocenie. Wśród nich znalazły się przede w szystkim te flory późnoglacjalne, które dawniej b yły zaliczane do innych — zazwyczaj starszych — okresów plejstocenu.
Kraków, grudzień 1958 r.
K a te d ra S y s te m a ty k i i Geografii Roślin U n iw e r s y te tu Jagiellońskiego Z a kład P aleobotaniki
— 310 —
WYKAZ LITERATURY
REFERENCES
1. B i r k e n m a j e r K., S r o d o ń A. (1960), Interstadiał oryniacki w K arpa
tach (Aurignacian Interstadiał in the Carpathians), Biul. Inst. Geol. 150:9-70.
2. B i t n e r K. (1954), C harakterystyka paleobotaniczna utw orów in terglacjał- * nych w Horoszkach koło M ielnika na Podlasiu (The palaeobotanic characteri
stic of the interglacial deposits at Horoszki near M ielnik in Podlasie), Biul.
Inst. Geol. 69; 79 — 91.
3. B i t n e r K. (1956), N ow e stanow iska trzech plejstoceńskich flor kopalnych (Three new localities of pleistocene flora), Biul. I n s t, Geol. 100: 247 — 252.
4. B i t n e r K. (1956), Flora interglacjalna w Otapach (Interglacial flora in Otapy (district Białystok), Biul. Inst. Geol. 100: 61 — 142.
5. B i t n e r K. (1957), Trzy stanow iska flory interglacjalnej w okolicach Sidry (Three localities of interglacial flora in the vicin ity of Sidry (north-eastern Poland), Biul. Inst. Geol. 118: 109— 154.
6. B o r 6 w k o-D ł u ż a k o w a Z., H a l i c k i B. (1957), Interglacjały S u w a l
szczyzny i terenów sąsiednich (Interglacial sections of the S u w ałk i region and of the adjacent territory), A cta Geol. Polon. 7: 361— 401.
7. B r e m M., S o b o l e w s k a M. (1950), W yniki badań botanicznych osadów interglacjalnych w dorzeczu N iem na (The results of botanical investigations of interglacial deposits in the N iem en Basin), A cta Geol. Polon. 1 : 335 — 364.
8. B r e m M. (1953), Flora interglacjalna z C iechanek K rzesim ow skich (Inter- glacial flora from Ciechanki K rzesim ow skie by Łączna), A cta Geol. Polon.
3 : 475 — 480.
9. C i u k E., R i i h l e E. (1952), D w a przekroje przez doliną P ilicy pod B ia ło brzegam i (Two sections across the P ilica v a lley in th e environs of Białobrzegi), Biul. Inst. Geol. 6 8 :1 9 9 — 274.
10. D y a k o w s k a J. (1936), Interglacjał w Poniem uniu pod Grodnem (Inter
glacial in Pomiemuń near Grodno), Starunia, 1 4 : 1 — 11.
11. D y a k o w s k a J. (1939), Interglacjał w Sciejow icach pod K rakow em (Inter
glacial in Sciejow ice near Cracow), Starunia, 1 7 : 1 — 15.
12. D y a k o w s k a J. (1947), Interglacjał w Kątach koło Srom ow iec W yżnich (Pieniny) (The Interglacial at Kąty near Srom ow ce W yżnie in W est Car
pathians), S ta ru n ia , 23 : 1 — 18.
13. D y a k o w s k a J. (1952), Roślinność plejstoceńska w N ow inach Żukow skich (Pleistocene flora of N ow iny Ż ukow skie on the Lublin Upland), Biul. Inst.
Geol. 67 : 115 — 181.
14. D y a k o w s k a J. (1956), Plejstoceń sk i profil z W ylezina (Pleistocene p rofile from W ylezin (Central Poland), Biul. Inst. Geol. 100:193 — 216.
15. G a w ł o w s k a M. (1934), Przyczynek do znajom ości flory kopalnej w Ci- moszikowicach (Contribution to the know ledge of the fo ssil flora of Giimoszko- w ice), Rocz. Polsk. T ow . Geol. 1 0 : 3 — 29.
16. G i l e w s k a S., S t u c h l i k L. (1958), Interstadiał będziński z Brzozow icy koło Będzina (Pre-W arta interstadiał at B rzozowica near Będzin), Mono- graphiae Botanicae 7 : 69 — 93.
17. G o d w i n H. (1956), The H istory of the B ritish Flora. Cambridge U niversity Press, 383 pp.
18. G o ł ą b J., U r b a ń s k i J. (1938), N ow a odkrywka interglacjału na W inią-
— 311 —
rach koło Poznania (Neuer A ufschluss des Interglazials in W iniary bei Poznań), Rocz. Pol. Tow. Geol. 12 : 104 — 119.
19. G o ł ą b o w a M. (1957), Roślinność interglacjalna z M akowa M azow ieckiego (Interglacial vegetation from M aków M azow iecki (Central Poland), Biul. Inst.
Geol. 118 : 91 — 107.
20. H a l i c k i B., L i l p o p J. (1932), C zwartorzędowe traw ertyny w G liczarow ie na Podhalu, Posiedź. Nauk. P a ń stw . Inst. Geol. 33 : 97 — 98.
21. H a l i c k i B. (1950), Z zagadnień stratygrafii p lejstocenu na N iżu Europejskim (Some problem s concerning the stratigraphy of the P leistocen e of the Euro
pean Lowland), A cta Geol. Polon. 1 :1 0 6 — 142.
22. H a l i c k i B. (1951), Z historii plejstoceńskiej B ałtyk u (Pleistocene history of the B altic Sea), A cta Geol. Polon. 2 :5 9 5 — 615.
23. H a l i c k i B. (1956), Znaczenie procesów peryglacjalnych dla studiów m or- fogenezy Karpat, Biul. P e ryg la cja ln y, 3 :5 — 14.
24. H a r t m a n n F. (1907), D ie fossile Flora von Ingramsdorf, Diss. U niv.
Breslau. 1 — 37.
25. I v e r s e n J. (1944), Viscum, Hedera and Ilex as clim ate Indicators, Geol.
Fóren. Forh., 66. Stockh.
26. I v e r s e n J. (1954), The la te-g la cia l flora of Denm ark and its relation to clim ate and soil, Danm. Geol. Unders. II. Raekke, 8 0 :8 7 — 119.
27. J a h n A. (1950), N ow e dane o położeniu kry jurajskiej w Ł u k ow ie (N ew facts concerning the ice transported block of the Jurassic at Łuków), Rocz.
Polsk. Tow . Geol. 19:371 — 385.
28. J a h n A. (1956), W yżyna Lubelska, rzeźba i czwartorzęd (Geomorphology and Quaternary history of Lublin Plateau); Prace Geogr. IG P A N 7 : 1 — 453.
29. J a r o ń B. (1933), A naliza pyłkow a in terglacjału z Żydowszjczyzny koło Grodna (Pollenanalytische U ntersuchung des Interglazials von Żydowszczyzna bei Grodno in Polen), Rocz. Polsk. Tow . Geol. 9 : 147 — 183.
30. J e s s e n K., M i l t h e r s V. (1928), Stratigraphical and paleontological studies of interglacial fresh -w a ter deposits in Jutland and ’northw estern Germany, Danm. Geol. Unders. II Raekke, 48 : 1 — 379.
31. J u r k i e w i c z o w a I., M a m a k o w a K. (1958), Interglacjał w S ew e
rynow ie koło Przedborza (Interglacial at S ew erynów near Przedbórz), Biul.
Inst. Geol. 150 : 71 — 103.
32. K l i m a s z e w s k i M., S z a f e r W. (1945), P lejstocen w Łękach D olnych koło Tarnowa (The P leistocen e in Łęki D olne n ear Tarnów), Starunia,
19 : 1 - 34.
33. K l i m a s z e w s k i M., S z a f e r W. , S z a f r a n B, U r b a ń s k i J.
(1950), Flora dryasowa w K rościenku nad D unajcem (The D ryas — flora of K rościenko on the river Dunajec), Biul. P a ń stw . Inst. Geol. 24 : 5 —■ 86.
34. K l i m a s z e w s k i M. (1952), Zagadnienia plejstocenu południow ej P olsk i (The problem s of the P leistocen e in southern Poland), Biul. Inst. Geol.
65 : 137 — 268.
35. K l i m a s z e w s k i M. (1958), P leistocene outcrop at Dobra near Lim anow a, Carpathian Mts., Bull. d. I’Acad. Polon. d. Sc. Cl. I ll, 6 : 341 — 344.
36. K n e b l o v a V. (1957), Paleobotanicky vyzfcuim pleistocennich sedi-mentu na O stravsku v roce 1955. A n th ro p o zo ik u m 6 :3 6 5 — 388.
37. K n e b l o v a V. (1958), The interglacial flora in Ganovce travertines in Eastern S lovakia (Czechoslovakia), A cta Biologica Cracoviensia, 1 : 1 — 4.
— 312 —
38. K o n i o r K. (1936), Uber ein P rofil des P leistozans in Dziedzice, S ta ru n ia , 11 : 1 — 18.
39. K o n i o r K. (1939), O w y stęp o w a n iu w arstw interglacjalnych w W ilam o
w icach (Sur les couches interglaciaires a W ilam owice), Starunia, 1 8 : 1 — 8.
40. K o p e r o w a W. (1958), Późny g lacjał u północnych podnóży Tatr w św ietle analizy pyłkow ej (The la te-g la cia l flora from the N ow y Targ b asin at the foot of the Tatra Mts), M onographiae Botanicae 7 :1 0 7 — 133.
41. K o z ł o w s k a A. (1933), U kształtow anie utw orów d ylu w ialn ych i flora dryasowa okolic M ilow ic i M akoszów (Uber die A usbildung der d ilu vialen Gebilde und die Driasflora), W yd. M uzeu m Śląskiego Dz. I ll, 6 : 5 — 45.
42. K r a u s e P. G., G r o s s H. (1941), D as Interglazial von Angerburg nebst B em erkungen iiber einige andere ostpreussische Interglaziale, S telle B oden- forsch. Jahrb. 60:311 — 340.
43. K r a u s e l R. (1920), Ein Beitrag zur K enntnis der D ilu vialflora von Ingram s- dorf in Schlesien, N. J b. Miner. Geol. Palaont. 1. Stuttgart.
44. K r y g o w s k i B. (1952), Profil geologiczny stanow isk interglacjalnych w K a
liszu (Geological profile of interglacial stations at Kalisz), Biul. Inst. Geol.
68 : 39 — 72.
45. K u l c z y ń s k i S. (1928), Flora m iędzylodow cow a z T im oszkow icz w N ow o- gródzkiem (Eine interglaziale Flora aus Tim oszkow icze bei N owogródek (N. O. Polen), S pra w . K o m . Fizjogr. P A U , 63 : 241 — 252.
46. K u l c z y ń s k i S. (1932), D ie altd ilu vialen D ryasfloren der Gegend von Przem yśl, A cta Soc. Bot. Polon. 9 : 237 — 299.
47. K u l c z y ń s k i S. (1949), Torfow iska Polesia (Peat bogs of Polesie), M em oires d. 1’Acad. Polon. d. Sc. et d. Lett. ser. B, 1 5 :1 — 356, 1949, Cracovie.
48. L i l p o p J., S z a f e r W. (1922), Przyczynek do znajom ości flory i klim atu dyluwiuim polskiego (Contributions a la connaissaince de la florę et du clim at de l ’epoque diluvienne en Pologne), S praw . Polsk. Inst. Geol. 1 :4 4 5 — 479.
49. L i l p o p J. (1925), C harakterystyka paleobotaniczna profilu dyluw ialnego pod Koszaram i (Caracteristique paleobotanique d’un profil quaternaire pres Koszary soir le B'Ug), Posiedź. Nauk. P a ń stw . Inst. Geol. 1 1 :1 0 — 11.
50 M ą d a l s k i J. (1935), P lejstoceńska flora ze Sciejowic koło Krakowa (P leisto
cene Flora von Sciejowice bei Kraków), Starunia 1 0 :1 — 12.
51. M o j s k i J. E., M o r a w s k i J. (1956), Profil geologiczny interglacjału w R okitnie nad W ieprzem (Interglacial profile at Rokitno on the Wieprz), Ann. Univ. MCS. B, 9 : 259 — 266.
52. N a t h o r s t A. G. (1892), U ber den gegenw artigen Standpunkt unserer K enntnis vom Vorkom men fossiler G lazialpflanzen, K. S ven s. Vet. — Akad.
Handl., 1 7 :1 — 32.
53. O s z a s t J. (1957), H istoria klim atu i flory Ziem i D obrzyńskiej w późnym glacjale i holocenie (History of the clim ate and flora of the D obrzyń Region in the L ate-glacial and Holocene), Biul. Inst. Geol. 118:179 — 232.
54. P a s s e n d o r f e r E., L i l p o p J., T r e l a J. (1929), O utworach m iędzylo- dowcowych w O lszewicach pod T om aszow em M azow ieckim (The interglacial form ations in O lszew ice near Tom aszów in central Poland), S praw . K om.
Fizjogr. PAU , 64 : 49 — 86.
55. P a s z e w , s k i (1927), A naliza pyłkow a torfu m iędzylodow cow ego z Szeląga pod Poznaniem (Pollen analysis of interglacial deposits from Szeląg near Poznań), P r z y r o d a i Technika, 6 : 135 — 136.
56. P a s z e w s k i A. (1949), Siady interglacjału w Łańcuchow ie nad W ieprzem
— 313 —
(Traces of interglacial sedim ents at Łańcuchów on Wieprz). A nn. Univ. MCS, B, 4 : 271 — 286.
57. P e n c k A., B r u c k n e r E. (1909), D ie A lpen im E iszeitalter, 1199 pp. Leipzig.
58. P i e c h K. (1932), Das Interglazial von Szczerców (o&tlich v. W ieluń. — Wo- jew odschaft Łódź), Rocz. Polsk. Tow . Geol. 8 : 51 — 132.
59. P o ż a r y s k i W. (1955), Osady rzeczne w przełom ie W isły przez w yżyn y południowe, Prace Inst. Geol. : 1 — 96.
60. R a l s k a - J a s i e w i c z o w a M. (1958), Interstadiał zlodow acenia środko- w opolskiego w Łabędach na Górnym Ś ląsk u (The R iss-interstad ial at Łabędy
in the Upiper Silesia), M onographiae Botanicae 7 : 95 — 105.
61. R a l s k a - J a s i e w i c z o w a M. (w opracowaniu), P lejstoceń sk i profil z Za- błocia (Pleistocene profile from Zabłocie).
62. R a n i e c k a J. (1930), P ollen an alytisch e U ntersuchungen des Interglazials von Żoliborz in W arschau. A cta Soc. Bot. Polon. 7 :1 6 9 — 182.
63. R a n i e c k a - B o b r o w s k a J. (1954), A naliza p yłk ow a profilów czw ar
torzędowych W oli i Żoliborza w W arszaw ie (Pollen analysis of Quaternary profiles a t W ola and Żoliborz, W arsaw ) Biul. Inst. Geol. 6 9 :1 0 7 — 140.
64. R e y m a n ó w n a M. (1959), W ęgle drzew ne z palenisk paleolitycznych w Gó
rze Pu ław sk iej. Biul. Inst. Geol. 1 5 0 :1 3 9 —'146.
65. R ó ż y c k i F. (1956), Interglacjał na terenie A leksandrow a Łódzkiego (Inter- glacial from A leksandrów Łódzki), P rzeg lą d G eologiczny, 4 :1 3 0 — 131.
66. R i i h l e E. (1952), Przekrój geologiczny doliny Luibaczówki pad H am ernią (Geological section of the Lubaczów ka v a lley near Ham ernia), Biul. P a ń stw . Inst. Geol. 6 6 :285 — 307.
67. R ii h 1 e E. (1956), P rofil geologiczny osadów interglacjalnych w Olszew icach koło Tamasizowa M azow ieckiego i w Ł ańcuchow ie nad W ieprzem (Geological profiles of the Interglacial sedim ents in O lszew ice near T om aszów M azow iecki and in Łańcuchów on the W ieprz river), Biul. Inst. Geol. 100:263 — 270.
68. S o b o l e w s k a M. (1952), Interglacjał w Barkow-icach M okrych pod S u lejow em (Interglacial at B arkow ice Mokre near Sulejów ), Biul. P a ń stw . Inst.
Geol. 66 : 245 — 284.
69. S o b o l e w s k a M. (1956), W yniki analizy pyłkow ej osadów interglacjalnych z O lszew ic (Pollen analysis of the interglacial deposits of O lszewice), Biul.
Inst. Geol. 100 : 271 — 289.
70. S o b o l e w s k a M. (1956), R oślinność p lejstoceń sk a z Syrnik nad W ieprzem (Pleistocene vegetation of Syrnifei on the river Wieprz), Biul. Inst. Geo I.
100 : 143 — 192.
71. S o b o l e w s k a M. (w druku), Interglacjał eemaski z Góry K alw arii (Interglacial Rias-W urm from Góra K alw aria near W arsów). Biul. Inst. Geol.
72. S t a c h u r s k a A. (1957), R oślinność interglacjalna z W łodaw y nad Bugiem (Interglacial flora from W łodawa on the Bug R iver (Lublin Upland). Biul.
Inst. Geol. 118:61 — 89.
73. S t a r k P., F i r b a s F., O v e r b e c k F. (1932), D ie V egetationsentw icklung des Interglazials von Rinnersdorf in der óstlichen Mark Brandenburg, Abh.
N atu rw . Ver. Bremen, 2 8 :1 0 5 — 130.
74. S z a f e r W. (1912), Eine D ryas-F lora bei K rystynopol in G alizien, Bull.
Intern, d. I ’A cad d. Sc. Cracovie B: 1103 — 1123.
75. S z a f e r W. (1926), O florze i k lim acie okresu m iędzylodow cow ego pod Grodnem (Uber den charakter d. Flora u. d. K lim as d. letzten Interglazialzeit bei Grodno in Polen), S praw . K om . Fizjogr. PAU , 60 : 1 — 40.
