lic. Izabela Kwiatkowska

(1)

POSTĘPY DIETETYKI W GERIATRII I GERONTOLOGII 2018;1(4):34-36

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

34 PRAC POGLĄDOWA

WPŁYW ODPOWIEDNIEGO NAWODNIENIA NA ORGANIZM OSÓB W WIEKU PODESZŁYM THE INFLUENCE OF APPROPRIATE HYDRATATION ON THE ORGANISM OF THE ELDERLY

lic. Izabela Kwiatkowska^a1, lic. Michalina Nawrot^a1,

a autorstwo równorzędne

1Studentka kierunku Dietetyka, Wydział Lekarski II, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

Streszczenie

Woda jest elementem niezbędnym do życia każdego organizmu. Odwodnienie jest częstą przyczyną hospitalizacji, zwłaszcza osób starszych. Zazwyczaj charakteryzuje się spadkiem elastyczności skóry, występowaniem biegunek, czy obniżeniem ciśnienia tętniczego w pozycji stojącej. Może być ono warunkowane przez między innymi zmiany fizjologiczne zachodzące w starzejącym się organizmie bądź nieprawidłowe przyjmowanie leków bez kontroli lekarza.

Ważnym aspektem są również stany chorobowe uniemożliwiające przyjmowanie odpowiedniej ilości wody, jak np. choroba Parkinsona czy niepełnosprawność utrudniająca poruszanie się i wykonywanie innych czynności dnia codziennego. W celu zapobiegania utracie wody z organizmu osób starszych należy zwrócić szczególną uwagę na edukację, zarówno pacjentów, jak ich opiekunów, zadbać, by mieli stały dostęp do wody i pomoc w jej spożywaniu oraz zwrócić szczególną uwagę na leki, które przyjmują.

Słowa kluczowe: nawodnienie, odwodnienie, osoby w podeszłym wieku

Abstract

Water is an necessary element for every organism. Dehydration is a frequent cause of hospitalization, especially of older people. It is usually characterized by a decrease in skin elasticity, occurrence of diarrhea or a drop-in blood pressure in a standing position. It may be caused by physiological changes occurring in the aging body or incorrect taking medicines without medical supervision. There are also important disease factors that do not allow to drink the right amount of water, such as Parkinson's disease or physical disability. In order to prevent water loss in the elderly people, particular attention should be paid to education both of older patients and their careers and to ensure that they have constant access to water and help in its consumption and pay particular attention to the medicines they take.

Key words: hydratation, dehydration, elderly people Wprowadzenie

Woda obok aktywności fizycznej leży u podstawy Piramidy Zdrowego Żywienia dla osób w wieku starszym [1]. Jest ona elementem niezbędnym do życia i znajduje się we wszystkich organizmach żywych, a jej nieodpowiednia ilość prowadzi do zaburzeń w gospodarce wodno-elektrolitowej [2,3]. Zapotrzebowanie na wodę zależne jest od wieku, rodzaju i intensywności aktywności fizycznej, temperatury otoczenia i zawartości tkanki tłuszczowej [2]. Ludzki organizm nie potrafi magazynować dużych ilości wody, dlatego niezwykle ważne jest jej regularne uzupełnianie [3]. Odwodnienie jest częstą przyczyną hospitalizacji, zwłaszcza osób starszych, co pociąga za sobą konsekwencje zdrowotne jak i zwiększa koszty związane z leczeniem [2,3]. Celem tego artykułu jest zwrócenie uwagi na istotę odpowiedniego nawodnienia u osób starszych.

Rola wody w organizmie

Organizm człowieka może wytworzyć około 300ml wody na dobę w procesach przemiany materii, dlatego niezbędna jest jej regularna podaż. Woda stanowi budulec komórek i tkanek, jest potrzebna do transportu wewnątrz ustroju oraz regulacji temperatury ciała. Brak odpowiedniej ilości wody skutkuje zaburzeniem

równowagi wodno-elektrolitowej (homeostazy) organizmu, co prowadzi do odwodnienia. Szczególnie narażoną na odwodnienie grupą wiekową są osoby w podeszłym wieku [2].

Odwodnienie objawia się m.in. spadkiem koncentracji czy też brakiem siły do pracy i aktywności fizycznej. Badania wskazują, iż unikając odwodnienia można zmniejszyć ryzyko raka pęcherza moczowego, jelita grubego, kamicy nerkowej czy chorób naczyniowo- sercowych [4]. Zgodnie z aktualnie obowiązującymi normami żywieniowymi dla populacji Polskiej [5] zalecane spożycie wody z uwzględnieniem jej źródeł pochodzących z produktów spożywczych (które szacowane są na około 20% dziennego zapotrzebowania) wynosi dla dorosłych mężczyzn 2500 ml na dobę, a dla kobiet 2000 ml na dobę (nie uwzględniając ciąży oraz laktacji). Zalecenie te kształtują się na tym samym poziomie dla osób w wieku podeszłym. Konieczne jest uwzględnienie przeciwwskazań odnośnie omówionych zalecań w przypadku występowania u osób starszych takich chorób jak niewydolność krążenia czy zaawansowana niewydolność nerek, gdzie występowanie niewielkiego odwodnienia jest stanem pożądanym, w celu zniwelowania możliwego wystąpienia obrzęków (istotne

(2)

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

35 PRAC POGLĄDOWA

wówczas jest monitorowanie stężenia elektrolitów we krwi oraz funkcjonalności nerek) [6].

Zaburzenia wodno-elektrolitowe

Fizjologicznie woda w organizmie znajduje się głównie w przestrzeni wodnej śródkomórkowej (gdzie stanowi 30-40% masy ciała) oraz w przestrzeni wodnej pozakomórkowej stanowiącej około 20% masy ciała [3,7].

Wyróżnia się trzy główne rodzaje odwodnienia:

• hipertoniczne (hipersomalne), gdzie następuje utrata większej ilości wody niż elektrolitów, a ciśnienie osmotyczne wzrasta,

• hipotoniczne (hiposomalne), gdzie następuje większa utrata elektrolitów niż wody, a ciśnienie osmotyczne ulega zmniejszeniu,

• izotoniczne (izoosmotyczne), gdzie następuje równa utrata elektrolitów i wody, a ciśnienie osmotyczne pozostaje w normie [3,7].

Czynnikiem, który wpływa na osmolarność osocza jest sód, dlatego różnice w jego stężeniach mogą dawać wiarygodny obraz zmian, które zachodzą w płynach ustrojowych [3].

Obraz kliniczny odwodnienia charakteryzuje się suchością błon śluzowych, tachykardią, hipotensją, skąpomoczem oraz zaburzeniami ze strony ośrodkowego układu nerwowego takimi jak splątanie, niepokój czy pobudzenie.

[2]

Woda w organizmie osób starszych

Zawartość wody w organizmie ulega zmniejszeniu wraz z wiekiem [6]. W celu monitorowania nawodnienia organizmu osób starszych powinno się zwrócić szczególną uwagę na stan elastyczności skóry, występowanie biegunek, suchość błon śluzowych, spadek ciśnienia tętniczego w pozycji stojącej, występowanie obfitego pocenia się, czy suchości w jamie ustnej. Warto również zwrócić uwagę na wyniki morfologii krwi oraz dodatkowo oznaczyć sód i białko całkowite w osoczu [3].

Przyczyny utraty wody u osób starszych

Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej u osób starszych występują znacznie częściej niż są rozpoznawane [2,3]. Do objawów odwodnienia u osób starszych należą m.in bóle i zawroty głowy, zaburzenia świadomości i widzenia, tachykardia czy skłonność do upadków. U osób starszych nawet niewielkie zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej mogą prowadzić do odwodnienia i inicjować liczne procesy chorobowe [3].

Dane literaturowe wskazują, iż stan odwodnienia organizmu jest wysoce niebezpieczny ze względu na zwiększenie ryzyka (pośrednio lub bezpośrednio) wystąpienia zgonu u osób starszych [8].

Rodzajem odwodnienia najczęściej dotykającym osoby starsze jest odwodnienie hipertoniczne [2,3].

Czynnikiem wywołującym jest zazwyczaj niewystarczająca ilość przyjmowanej wody z powodu upośledzenia

fizjologicznego odruchu pragnienia oraz biegunek, utraty wody przez skórę i płuca oraz zaburzenia pracy nerek [2,3,7,9,10]. Nerki stanowią wyjątkowo ważny narząd w regulacji ilości wody w organizmie. Wraz z upływem lat filtracja kłębuszkowa zmniejsza się nawet o 30-50%, co może skutkować zaburzeniami w homeostazie [3,7].

Długotrwałe odwodnienie hipertoniczne może prowadzić do poważnych zmian w naczyniach krwionośnych ośrodkowego układu nerwowego, zakrzepicy oraz ogniskowej martwicy tkanki nerwowej [2]. Poważnym problemem u osób w podeszłym wieku jest również niekontrolowane przez lekarza przyjmowanie zbyt dużej liczby leków na zaparcia, które to często doskwierają tej grupie wiekowej. Ich przeczyszczające działanie może w krótkim czasie doprowadzić do wydalenia z organizmu znacznych ilości wody co sprzyja zwiększonemu ryzyku odwodnienia [2,3]. Wśród osób starszych zdarzają się również przypadki odwodnienia hipotonicznego oraz izotonicznego. Są one zazwyczaj skutkiem źle dopasowanej terapii lekami moczopędnymi [3,11].

Kolejnymi aspektami mogącymi wpłynąć na homeostazę organizmu osób starszych są zmiany w sile oddziaływania poszczególnych leków na organizm oraz możliwość wzmożonego występowania po ich zażyciu efektów ubocznych, jak biegunki, utrata apetytu czy nudności i wymioty [3]. Czynnikami mogącymi wpłynąć na ilość przyjmowanej wody mogą być także różne stany chorobowe. Osoby cierpiące na demencję mogą zapominać o konieczności przyjmowania płynów, u osób chorujących na Alzheimera stwierdza się obniżoną wartość wazopresyny tj. hormonu regulującego utratę wody z moczem. Osoby dotknięte chorobą Parkinsona oraz unieruchomione poprzez inne choroby mogą mieć problemy z samodzielnym przyjmowaniem płynów. Warto też zwrócić uwagę na możliwą niechęć do spożywania wody i innych napojów, ze względu na obawy przed nietrzymaniem moczu czy koniecznością jego częstszego oddawania [3].

Zapobieganie utraty wody

Ocena nawodnienia pacjenta nie jest łatwym zadaniem, gdyż na stan nawodnienia wpływa wiele czynników, jak aktywność fizyczna, czy temperatura otoczenia, w którym przebywa dana osoba [2]. Jako metody diagnozy wymienia się ocenę koloru moczu, pomiar objętości i ciężaru właściwego moczu czy ustalanie bilansu na podstawie pomiaru ilości przyjętych i wydalanych płynów. Zazwyczaj nie są to jednak miarodajne wyniki [2].

W celu zapobiegania niekorzystnym zmianom w gospodarce wodno-elektrolitowej należy:

• zadbać o nieograniczony dostęp do wody oraz pomoc w jej spożywaniu dla osób starszych, zwłaszcza mających problemy z poruszaniem się czy też przyjmowaniem płynów

(3)

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

36 PRAC POGLĄDOWA

• zapewnić odpowiednią edukację dla osób starszych oraz ich opiekunów, zwracając uwagę na konieczność spożywania wody, nawet wtedy, gdy nie odczuwa się pragnienia oraz zmniejszenie spożycia płynów które mogą wykazywać działanie moczopędne a przez co i odwadniające, takich jak mocna kawa i czarna herbata.

• edukować o konieczności zrezygnowania ze spożycia napojów alkoholowych, których działanie powoduje utratę wody z organizmu [12,13]

• zapewnić odpowiednie nawodnienie dożylne dla osób, które nie mogą przyjmować płynów doustnie

• zwrócić szczególną uwagę na ilość płynów przyjmowaną przez osoby stosujące leki moczopędne i środki przeciw zaparciom [2,3].

Podsumowanie

Osoby starsze są grupą wiekową szczególnie narażoną na odwodnienie, które często pozostaje niezdiagnozowane.

Dlatego też szczególnie istotną kwestią wydaje się być odpowiednia edukacja pacjentów w wieku podeszłym oraz ich opiekunów, celem uniknięcia tego stanu i jego

niekorzystnych następstw. Proste czynności, takie jak m.in. zapewnienie odpowiedniej ilości płynów w ciągu dnia w zasięgu wzroku czy też tworzenie z innymi członkami rodziny rytuałów wspólnego regularnego wypijania lekkich naparów z herbaty/kawy (lub innych typów napojów) mogą wpłynąć nie tylko na prawidłowe nawodnienie organizmu osoby starszej, ale także zapewnić jej lepsze samopoczucie [2,3].

Dane do korespondencji lic. Izabela Kwiatkowska, ul. Krośnieńska 23, 60-162 Poznań

e-mail: i.kwiatkowska94@gmail.com lic. Michalina Nawrot,

ul. Rosnowska 22, 60-101 Poznań

e-mail: nawrotmichalina@gmail.com

Konflikt interesów/ Conflict of interest Brak/None

Piśmiennictwo:

1. Jarosz M, Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej dla osób w wieku starszym: https://ncez.pl/do-pobrania/infografiki-do- pobrania. Data wejścia 23.05.2018

2. Mziray M, Siepsiak S, Żuralska R, Modlińska A, Domagała P: Woda istotnym składnikiem pokarmowym diety osób w wieku podeszłym.

Prob Hig Epidemiol 2017; 98(2):118-124

3. Jośko-Ochojska J, Spandel L, Brus R: Odwodnienie osób w podeszłym wieku jako problem zdrowia publicznego. Hygeia Public Health 2014; 49 (4):712-717

4. Wiśniewska K, Kurkowska E, Okręglicka K: Wpływ spożycia wody na masę ciała. Wiad Lek 2014; 65(2):119-123 5. Jarosz M: Normy żywienia dla populacji Polski: https://ncez.pl/upload/normy-net-1.pdf. Data wejścia 23.05.2018.

6. Bień B., Jarosz A., de Latour T., Mastalerz-Migas A., Marczewski K., Okręglicka K., Ponikowska I., Woy-Wojciechowski J., Ziółkowska A., 2014, Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń dotyczących spożycia wody i innych napojów przez osoby w wieku podeszłym, Wiadomości Lekarskie, 65(2), s. 124-132

7. Idasiak-Piechocka I: Odwodnienie - patofizjologia i klinika. Forum Nefrol 2012; 5(1):73-78

8. Faleńczyk K. Zapobieganie zaburzeniom wodnoelektrolitowym, odwodnieniu i niedożywieniu chorych w podeszłym wieku.

W: Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M (red.) Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007, s.161-165

9.Wieczorowska-Tobis K: Zmiany narządowe w procesie starzenia. Pol Arch Med Wew 2008; 118 (Suppl): 63-69

10. Biesiada G, Czepiel J, Salamon D, Mach T, Garlicki A: Zachorowanie na biegunkę infekcyjną w starszym wieku. Gerontol Pol 2012; 20 (1):8-11

11. Orzechowska-Juzwenko K: Kliniczne badania leków u osób w starszym wieku. Pol Merk Lek 2011; 30(175):41-44

12. Stookey J.D., 1999, The diuretic effects of alcohol and caffeine and total body water intake misclassification. Eur J Epidemiol, 15(2), s.181-188

13. Grandjean A.C., Reimers K.J., Bannick K.E., Haven M.C, 2000, The effect of caffeinated non-caffeinated, caloric and non-caloric beverages on hydration. J Am Coll Nutr.;19(5):591-600