Widok ROSYJSKA WIELOKULTUROWOŚĆ W OPOWIADANIACH ALEKSANDRA KUPRINA

ISSN 1509-1619

Nel Bielniak Instytut NeoÞ lologii Uniwersytet Zielonogórski

ROSYJSKA WIELOKULTUROWO ĝû

W OPOWIADANIACH ALEKSANDRA KUPRINA

Key words: multiculturalism, ethnocentrism, xenophobia, national identity, tradition cultivation

Na początku XX wieku polski czytelnik chĊtnie siĊgaá po utwory Aleksandra Kuprina (1870–1938), pisarza obyczajowego, poruszającego miĊdzy innymi kwestie wynikające z kontaktu róĪnych kultur, religii i jĊzyków na niejednolitym etnicznie teryto- rium paĔstwa rosyjskiego. Jako pierwszy przetáumaczony zostaá Pojedynek (ɉɨɟɞɢɧɨɤ), tuĪ po ukazaniu siĊ w 1905 roku wersji oryginalnej. Początkowo Polacy mogli zapoznaü siĊ jedynie z obszernymi fragmentami powieĞci, lecz juĪ w nastĊpnym roku utwór pojawiá siĊ w caáoĞci. Od tej pory rosyjskiego prozaika regularnie przekáadano i publikowano, zarówno w formie oddzielnych opowiadaĔ w periodykach, jak i caáych tomów nowel.

PopularnoĞü i poczytnoĞü autora Jamy, o czym Ğwiadczą liczne wznowienia, byáy skut- kiem áączenia postawy oskarĪyciela z wiernym i obiektywnym odtwarzaniem realiów spoáeczno-politycznych Rosji carskiej przeáomu stuleci, których to realiów obserwato- rami i uczestnikami, o czym nie naleĪy zapominaü, byli wówczas nasi rodacy. WĞród czytelników Kuprina wymieniü moĪna ZoÞ Ċ Naákowską oraz Wáadysáawa S. Reymonta.

Co warte zauwaĪenia, Jerzy R. KrzyĪanowski dostrzega paralele miĊdzy Pojedynkiem a Marzycielem (1910) oraz miĊdzy Molochem (Ɇɨɥɨɯ, 1896) a Ziemią obiecaną (1899)¹.

TwórczoĞü prozaika nie tylko pozostawiáa Ğlad w literaturze polskiej, w niej sa- mej takĪe moĪna odnaleĨü sporo poloników. Dziaáo siĊ tak nieprzypadkowo, bowiem w latach dziewiĊüdziesiątych XIX wieku Kuprin najpierw stacjonowaá, póĨniej zaĞ wĊ- drowaá w poszukiwaniu pracy po terenach zaanektowanych przez rosyjskie imperium.

1 Zob. F. Sielicki, Pisarze rosyjscy początku XX wieku w Polsce miĊdzywojennej, Slavica Wratislaviensia 1996, t. 88, s. 85–94; J.R. KrzyĪanowski, Marzyciel i Wampir, w: Reymont. Z dziejów recepcji twórczoĞci, wybór tekstów i wstĊp B. Kocówna, Warszawa: PaĔstwowe Wydawnictwo Naukowe 1975, s. 169–172; Z. Naákowska, Dzienniki (1909–1917), t. 2, oprac., wstĊp i komentarz H. Kirchner, Warszawa: Czytelnik 1976, s. 192, 419, 448. ZoÞ a Naákowska odnotowuje, Īe czytaáa nastĊpujące utwory Kuprina: w 1911 roku powieĞü Jama (əɦɚ, 1909–1915), w 1916 – opowiadanie Nataáka Dawydowna (ɇɚɬɚɥɶɹ Ⱦɚɜɵɞɨɜɧɚ, 1896) oraz w 1917 – mikro- powieĞü Olesia (Ɉɥɟɫɹ, 1898).

CzĊĞü z nich przed rozbiorami wchodziáa w skáad Rzeczpospolitej Polskiej. Przebywając na Podolu, Woáyniu, Polesiu lub na Krymie, pisarz chĊtnie obcowaá z miejscową lud- noĞcią, poznawaá jej jĊzyk, tradycje, mentalnoĞü, a zgromadzony w ten sposób bogaty materiaá dokumentalny posáuĪyá mu za kanwĊ wielu utworów. Mimo Īe nieraz zarzucano Kuprinowi, zwáaszcza w przypadku wczesnych utworów, nadmierny sentymentalizm lub chĊü epatowania czytelnika mocnymi scenami, nie moĪna jednoczeĞnie odmówiü mu rze- telnoĞci w opisach zwyczajów i obyczajów oraz realiów Īycia danej grupy etnicznej lub spoáecznoĞci. Jak sam zauwaĪa w rozmowie z Andriejem Siedychem: „ɇɢɱɟɝɨ ɧɢɤɨɝɞɚ ɹ ɧɟ ɜɵɞɭɦɵɜɚɥ […]. ɀɢɥ ɹ ɫ ɬɟɦɢ, ɨ ɤɨɦ ɩɢɫɚɥ, ɜɩɢɬɵɜɚɥ ɢɯ ɜ ɫɟɛɹ, ɛɚɪɚɯɬɚɥɫɹ ɫɬɪɚɫɬɧɨ ɜ ɠɢɡɧɢ. ɉɨɬɨɦ ɜɫɟ ɩɨɫɬɟɩɟɧɧɨ ɨɬɫɬɚɢɜɚɥɨɫɶ ɢ ɧɭɠɧɨ ɛɵɥɨ ɬɨɥɶɤɨ ɫɟɫɬɶ ɡɚ ɫɬɨɥ ɢ ɜɡɹɬɶ ɩɟɪɨ...”².

Polski epizod związany z ówczesną obyczajowoĞcią pojawia siĊ w Junkrach (ɘɧɤɟ- ɪɚ, 1928–1933). Bazyli Biaákozowicz upatruje w tej powieĞci echa lektury i pewne remi- niscencje z Sienkiewiczowskiej Trylogii³. Kuprin wplata ponadto polskie wątki w fabuáĊ wielu utworów jako element miejscowych realiów lub pewne charakterystyczne cechy obyczajowe, do których zaliczyü moĪna tytuáomaniĊ, ciągle uĪywane zwroty grzecz- noĞciowe czy katolickie obrzĊdy. Ukazuje takĪe róĪny stosunek Rosjan do Polaków: od przyjaznych wypowiedzi po agresywne obelgi nacjonalistów. Temat ten, na przykáadzie utworów ChorąĪy (ɉɪɚɩɨɪɳɢɤ ɚɪɦɟɣɫɤɢɣ, 1897), Olesia (Ɉɥɟɫɹ, 1898), SáowiaĔska dusza (ɋɥɚɜɹɧɫɤɚɹ ɞɭɲɚ, 1894), Bransoletka z granatów (Ƚɪɚɧɚɬɨɜɵɣ ɛɪɚɫɥɟɬ, 1911), Jak byáem aktorem (Ʉɚɤ ɹ ɛɵɥ ɚɤɬɟɪɨɦ, 1906), Wesele (ɋɜɚɞɶɛɚ, 1908), Odra (Ʉɨɪɶ, 1904), UczeĔ (ɍɱɟɧɢɤ, 1908) oraz Lazurowe wybrzeĪa (Ʌɚɡɭɪɧɵɟ ɛɟɪɟɝɚ, 1913), zgáĊ- biá Zbigniew BaraĔski w artykule Okruchy polskie w twórczoĞci Aleksandra Kuprina⁴. Warto dodaü tylko, Īe owe „okruchy” wystĊpują równieĪ w opowiadaniach MiĊso (Ɇɹɫɨ, 1895), Z ulicy (ɋ ɭɥɢɰɵ, 1904), Milioner (Ɇɢɥɥɢɨɧɟɪ, 1895) oraz Fioáki (Ɏɢɚɥɤɢ, 1915).

W dwóch pierwszych utworach ukazane zostaáy Polki – piĊkne, namiĊtne i Īyjące z rozmachem, podobnie jak bogaci ziemianie z Milionera, którzy lubią graü w karty na wysokie stawki. Natomiast w Fioákach mowa jest o szlachcicu, panu Pniewskim, niegdyĞ silnym i urodziwym, teraz biednym i kalekim, który pracuje jako stróĪ, aby utrzymaü liczną rodzinĊ. Narrator okreĞla Pniewskiego mianem záoĞliwego sáuĪbisty i starego donosiciela.

Polacy nie są jednak jedyną mniejszoĞcią narodową, która zaciekawiáa Kuprina.

W jego utworach pojawiają siĊ portrety miĊdzy innymi krymskich Tatarów i Greków, Poleszuków, UkraiĔców, Czerkiesów, Gruzinów, Persów, Niemców, Ormian, Rusinów, Karaimów oraz ĩydów. MoĪna pokusiü siĊ o stwierdzenie, Īe owo szczególne zaintere- sowanie innymi niĪ rosyjska nacjami wynikaáo z faktu, iĪ w Īyáach pisarza páynĊáa tatar- ska krew. WspóáczeĞni mu twórcy – Iwan Bunin, NadieĪda TefÞ oraz Andriej Siedych – zwracali uwagĊ na pewne charakterystyczne cechy wyglądu zewnĊtrznego prozaika.

2 Ⱥ. ɋɟɞɵɯ, Ⱥ.ɂ. Ʉɭɩɪɢɧ, [online] <http://www.a-port.us/gene/story/seduh.htm>, dostĊp: 17.12.2012.

3 B. Biaáokozowicz, Z dziejów wzajemnych polsko-rosyjskich związków literackich w XIX wieku, Warszawa:

KsiąĪka i Wiedza 1971, s. 228.

4 Z. BaraĔski, Okruchy polskie w twórczoĞci Aleksandra Kuprina, Przegląd Rusycystyczny 1994, z. 1–2, s. 65–69.

Autorka Kobiety demonicznej odnotowaáa w swoich wspomnieniach: „ȼɧɟɲɧɨɫɬɶ ɭ Ʉɭɩɪɢɧɚ ɛɵɥɚ ɧɟ ɫɨɜɫɟɦ ɨɛɵɱɧɚɹ. Ȼɵɥ ɨɧ ɫɪɟɞɧɟɝɨ ɪɨɫɬɚ, ɤɪɟɩɤɢɣ, ɩɥɨɬɧɵɣ, ɫ ɤɨɪɨɬɤɨɣ ɲɟɟɣ ɢ ɬɚɬɚɪɫɤɢɦɢ ɫɤɭɥɚɦɢ, ɭɡɤɢɦɢ ɝɥɚɡɚɦɢ, ɩɟɪɟɛɢɬɵɦ ɦɨɧɝɨɥɶɫɤɢɦ ɧɨɫɨɦ. ȿɦɭ ɩɨɲɥɚ ɛɵ ɬɸɛɟɬɟɣɤɚ, ɩɨɲɥɚ ɛɵ ɬɪɭɛɤɚ”⁵. Bunin podkreĞliá ponadto, Īe w pewnym okresie Kuprin wrĊcz obnosiá siĊ ze swoim pochodzeniem⁶. Natomiast Sie- dych przytaczaá nastĊpujące sáowa prozaika o jego zamiáowaniu do koni: „ – ɍ ɦɟɧɹ ɷɬɚ ɥɸɛɨɜɶ ɤ ɥɨɲɚɞɹɦ ɜ ɤɪɨɜɢ, ɨɬ ɬɚɬɚɪɫɤɢɯ ɩɪɟɞɤɨɜ, – ɜɩɨɥɧɟ ɫɟɪɶɟɡɧɨ ɝɨɜɨɪɢɥ ɨɧ.

– Ɇɚɬɶ ɛɵɥɚ ɭɪɨɠɞɟɧɧɚɹ ɤɧɹɠɧɚ Ʉɭɥɚɧɱɚɤɨɜɚ. Ⱥ ɩɨ-ɬɚɬɚɪɫɤɢ «ɤɭɥɚɧɱɚɤ» ɨɡɧɚɱɚɟɬ – ɠɟɪɟɛɟɰ...”⁷.

RóĪnorodnoĞü etniczna, wyznaniowa i kulturowa imperium rosyjskiego na przeáo- mie XIX i XX wieku nie száa w parze z tolerancją, dlatego pisarz czĊsto poruszaá takie tematy, jak etnocentryzm, szowinizm, ksenofobia czy nacjonalizm. Hasáa te moĪna uznaü za swego rodzaju wyróĪniki oÞ cjalnej linii politycznej paĔstwa zarówno pod rządami Aleksandra III, jak i jego nastĊpcy, Nikoáaja II, który podporządkowaá swoje dziaáa- nia skrajnie nacjonalistycznej i antyinteligenckiej teorii o „prawdziwych Rosjanach”

(„ɢɫɬɢɧɧɨ ɪɭɫɫɤɢɯ ɥɸɞɹɯ”). Teoria ta podsycaáa atmosferĊ nienawiĞci do narodów innych niĪ rosyjskie oraz wyznaĔ innych niĪ prawosáawne, a takĪe sprzyjaáa powstawaniu organizacji czarnosecinnych, które car wspieraá i wspóáÞ nansowaá (przykáadowo Zwią- zek Narodu Rosyjskiego), dając tym samym przyzwolenie na dyskryminacjĊ ludnoĞci nieprawosáawnej oraz nagonki na mniejszoĞci narodowe, zwáaszcza spoáecznoĞü Īydow- ską. Dziaáania te miaáy miĊdzy innymi pomóc w walce z obcym kapitaáem, rozáadowaü nastroje spoáecznej frustracji oraz odwróciü uwagĊ od nieudolnych rządów imperatora, które doprowadziáy RosjĊ na skraj upadku⁸.

Echa wielkoruskiej ideologii, która poáowĊ poddanych imperium umieĞciáa na pozy- cji wrogów paĔstwa, wybrzmiewają w caáym szeregu utworów Kuprina. KreĞliá on syl- wetki zarówno jej gorliwych wyznawców, jak i ich oÞ ary. W najtrudniejszym poáoĪeniu znajdowali siĊ wówczas wyznawcy judaizmu, poniewaĪ fobie antysemickie od dziesiĊ- cioleci byáy silnie utrwalane w ĞwiadomoĞci rosyjskiego spoáeczeĔstwa oraz wykorzy- stywane przez wáadzĊ jako narzĊdzie intryg politycznych, przybierając nierzadko postaü pogromów inicjowanych przez tajną policjĊ carską. Przedstawicieli narodu izraelskiego obwiniano gáównie o trudną sytuacjĊ gospodarczą, konß ikty spoáeczne czy wzrost na- strojów rewolucyjnych. Takie wątki pojawiają siĊ we wspomnianych juĪ opowiadaniach Odra, Wesele, UczeĔ, a takĪe Gambrinus (Ƚɚɦɛɪɢɧɭɫ, 1907), Czarna báyskawica (ɑɟɪ- ɧɚɹ ɦɨɥɧɢɹ, 1913), Utoczkin (ɍɬɨɱɤɢɧ, 1916) oraz Krzywda (Ɉɛɢɞɚ, 1906). Bohater ostatniego utworu obnaĪa policyjno-czarnosecinny terror po rewolucji 1905 roku oraz prawdziwe cele, jakim mają sáuĪyü akty przemocy skierowane przeciwko ĩydom:

5 ɇ. Ɍɷɮɮɢ, Ɇɨɹ ɥɟɬɨɩɢɫɶ, [online] <http://www.vek-serebra.ru/teffi/moia_letopis.htm>, dostĊp:

17.12.2012.

6 ɂ. Ȼɭɧɢɧ, Ʉɭɩɪɢɧ, w: idem, ȼɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹ, Paris: LEV 1981, s. 141–142.

7 Ⱥ. ɋɟɞɵɯ, op. cit.

8 Zob. K. CieĞlik, J. Smaga, Kultura Rosji przeáomu stuleci (XIX–XX). ĩycie intelektualne, sztuka, literatura, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1991, s. 9–11; zob. teĪ [online] <http://pl.wikipedia.org/wiki/

Czarna_Sotnia>, dostĊp: 16.06.2013.

Ʉɚɠɞɵɣ ɢɡ ɧɚɫ ɩɨɧɢɦɚɟɬ […] ɢɫɬɢɧɧɭɸ ɫɭɬɶ ɩɨɝɪɨɦɨɜ. Ʉɚɠɞɵɣ ɪɚɡ, ɩɨɫɥɟ ɤɪɭɩɧɨɣ ɩɨɞɥɨɫɬɢ ɢɥɢ ɩɨɫɬɵɞɧɨɣ ɧɟɭɞɚɱɢ, ɫɨɜɟɪɲɢɜ ɥɢ ɤɚɡɧɶ ɦɭɱɟɧɢɤɚ ɜ ɬɟɦɧɨɦ ɤɪɟɩɨɫɬɧɨɦ ɡɚɤɨɭɥɤɟ, ɩɟɪɟɞɟɪɧɭɜ ɥɢ ɧɚ ɧɚɪɨɞɧɨɦ ɞɨɜɟɪɢɢ, ɤɬɨ-ɬɨ ɫɤɪɵɬɵɣ, ɧɟɭɥɨɜɢɦɵɣ ɩɭɝɚɟɬɫɹ ɧɚɪɨɞɧɨɝɨ ɝɧɟɜɚ ɢ ɨɬɜɨɞɢɬ ɟɝɨ ɪɭɫɥɨ ɧɚ ɝɨɥɨɜɵ ɧɟɩɨɜɢɧɧɵɯ ɟɜɪɟɟɜ⁹.

Restrykcyjna polityka wáadz carskich wobec ludnoĞci Īydowskiej, ograniczająca jej prawa obywatelskie, ekonomiczne i religijne, terytorialna izolacja w „strefach osiedle- nia”, zakaz wykonywania niektórych zawodów oraz utrudniony dostĊp do wyksztaácenia sprawiáy, Īe egzystencja wiĊkszej czĊĞci rosyjskich wyznawców religii MojĪeszowej naznaczona byáa poniĪeniem, nĊdzą i gáodem. Kuprin, którego puák stacjonowaá w po- granicznym Īydowskim miasteczku, dobrze poznaá ubogie Īycie jego mieszkaĔców, a nastĊpnie utrwaliá je, miĊdzy innymi, w opowiadaniach Ku sáawie (Ʉ ɫɥɚɜɟ, 1894), Tchórz (Ɍɪɭɫ, 1903), ĩydówka (ɀɢɞɨɜɤɚ, 1904) i Milioner¹⁰.

Podobne Ğrodki stosowano wówczas w Rosji wobec innych grup etnicznych. Pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku zaczĊto usuwaü Ormian z wysokich stanowisk paĔstwowych, nastĊpnie zamkniĊto ormiaĔskie szkoáy, a mienie koĞcielne skonÞ sko- wano¹¹. Nieprzyjazne nastawienie Rosjan do przedstawicieli tej mniejszoĞci znalazáo w twórczoĞci Kuprina wyraz gáównie w warstwie jĊzykowej. W niektórych utworach, na przykáad Po ciemku (ȼɩɨɬɶɦɚɯ, 1892), UczeĔ i Odra, bohaterowie uĪywają nace- chowanych pejoratywnie etnonimów. PodróĪującej samotnie pociągiem máodej kobiecie z mikropowieĞci Po ciemku narzuca siĊ mĊĪczyzna o wschodniej aparycji. Z opresji ratuje ZinĊ wspóápasaĪer, który wyprasza impertynenta z wagonu. Przyglądający siĊ scenie ludzie werbalizują negatywne emocje za pomocą etnofolizmu: „ – ɑɬɨ ɬɚɤɨɟ? ȼ ɱɟɦ ɞɟɥɨ? ɂɲɶ ɬɵ, ɚɪɦɹɲɤɚ ɩɪɨɤɥɹɬɵɣ, ɤɢɲɦɢɲ... ȼ ɱɟɦ ɞɟɥɨ-ɬɨ, ɝɨɫɩɨɞɢɧ? – ɫɥɵɲɚ- ɥɨɫɶ ɫ ɪɚɡɧɵɯ ɫɬɨɪɨɧ”¹².

W szkicu Obrazki z podróĪy (ɉɭɬɟɜɵɟ ɤɚɪɬɢɧɤɢ, 1900) prozaik przypomina na- tomiast niezbyt odlegáe w czasie wydarzenia historyczne, ukazujące po raz kolejny bez- wzglĊdne oblicze samodzierĪawia. Bohaterowie utworu opowiadają o tragicznych skutkach záoĪenia broni przez Czerkiesów 21 maja 1864 roku; wydarzenie to zakoĔczyáo trwającą ponad cztery dekady wojnĊ kaukaską. Dla Rosjan podbój Kaukazu byá jedynie kolejnym etapem ekspansji terytorialnej, natomiast dla ludnoĞci autochtonicznej oznaczaá wygnanie i czystki etnicznie. DziewiĊüdziesiąt procent czerkieskiej populacji zginĊáo w rezultacie dziaáaĔ wojennych lub z gáodu, lub zostaáo przesiedlone¹³. Warto przytoczyü sáowa du- chownego, który wspomnienia dawnych czasów, przed nastaniem Rosjan, gdy Póánocny Kaukaz byá krainą mlekiem i miodem páynącą, konfrontuje z nastĊpstwami podboju:

9 Ⱥ.ɂ. Ʉɭɩɪɢɧ, Ɉɛɢɞɚ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ ɜ ɞɟɜɹɬɢ ɬɨɦɚɯ, t. 4, Ɇɨɫɤɜɚ: ɏɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɚɹ Ʌɢɬɟɪɚɬɭɪɚ 1970–1973, s. 300.

10 WiĊcej na ten temat zob. Z. BaraĔski, Wątki Īydowskie w twórczoĞci Aleksandra Kuprina, Midrasz 2005, nr 5(97), s. 16–19; N. Bielniak, Motywy Īydowskie w twórczoĞci Aleksandra Kuprina, w: A. Ksenicz, P. StasiĔ- ska (red.), Ze studiów nad literaturami i jĊzykami wschodniosáowiaĔskimi, Zielona Góra: OÞ cyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego 2008, s. 47–57.

11 Zob. [online] <http://ru.wikipedia.org/wiki/%C0%F0%EC%FF%ED%E5>, dostĊp: 8.06.2013.

12 Ⱥ.ɂ. Ʉɭɩɪɢɧ, ȼɩɨɬɶɦɚɯ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ..., t. 1, s. 52.

13 M. Chudziak, Byü Czerkiesem, [online] <http://www.new.org.pl/2012-06-25,byc_czerkiesem.html>, dostĊp: 9.06.2013; <http://www.kaukaz.info/gruzja-uznala-ludobojstwo-czerkiesow.html>, dostĊp: 9.06.2013.

ɋɬɚɪɢɤɢ ɢ ɬɟɩɟɪɶ ɜɫɩɨɦɢɧɚɸɬ, ɤɚɤ ɡɞɟɫɶ ɠɢɥɨɫɶ ɩɪɢ ɱɟɪɤɟɫɚɯ. ȼɵ ɩɨɝɥɹɞɢɬɟ-ɤɚ ɜ ɨɤɧɨ.

Ƚɨɥɨ, ɩɭɫɬɨ, ɯɨɬɶ ɲɚɪɨɦ ɩɨɤɚɬɢ. Ⱥ ɩɪɟɠɞɟ ɡɞɟɫɶ ɜɟɤɨɜɵɟ ɥɟɫɚ ɪɨɫɥɢ, ɮɚɡɚɧɵ, ɞɢɤɢɟ ɤɚ- ɛɚɧɵ, ɨɥɟɧɢ ɜɨɞɢɥɢɫɶ, ɩɨɥɹ ɤɚɧɚɥɚɦɢ ɨɪɨɲɚɥɢɫɶ – ɦɚɥɨ ɥɢ ɱɟɝɨ ɧɟ ɛɵɥɨ... Ʉɨɝɞɚ ɩɨɫɥɟ ɛɭɧɬɚ ɜɵɫɟɥɢɥɢɫɶ ɱɟɪɤɟɫɵ ɜ Ɇɚɥɭɸ Ⱥɡɢɸ, ɚ ɫɸɞɚ ɩɪɢɲɥɢ ɧɚ ɢɯ ɡɟɦɥɢ ɧɟɜɟɞɨɦɵɟ, ɯɢɳ- ɧɵɟ ɥɸɞɢ, ɜɫɟ ɩɨɲɥɨ, ɢ ɩɨɲɥɨ ɜɜɟɪɯ ɧɨɝɚɦɢ. ɋɦɨɬɪɟɬɶ ɠɚɥɤɨ-ɫ¹⁴.

Kolejny bohater, myĞliwy, uzupeánia tĊ wypowiedĨ informacjami o tym, jak prze- biegaáa masowa deportacja Adygów do Imperium OsmaĔskiego. Grecy przewozili nieprzyzwyczajonych do morza póánocnokaukaskich górali przepeánionymi statkami, w niehumanitarnych warunkach, nie troszcząc siĊ o swoich pasaĪerów, mimo Īe wĞród nich byáy kobiety i dzieci. Nieludzkie traktowanie Czerkiesów byáo rezultatem cichego przyzwolenia wáadzy oraz specyÞ cznej sytuacji, w jakiej znaleĨli siĊ górale:

Ⱦɚ ɢ ɬɭɬ ɟɳɟ, ɜɞɨɛɚɜɨɤ, ɡɚ ɩɨɝɢɛɲɟɝɨ ɱɟɪɤɟɫɚ ɧɢɤɚɤɨɣ ɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨɫɬɢ ɧɟɥɶɡɹ ɛɵɥɨ ɨɠɢ- ɞɚɬɶ, ɩɨɬɨɦɭ ɱɬɨ, ɫ ɨɞɧɨɣ ɫɬɨɪɨɧɵ, ɨɧ ɨɬ Ɋɨɫɫɢɢ ɤɚɤ ɛɵ ɨɬɪɟɤɫɹ, ɚ ɫ ɞɪɭɝɨɣ ɫɬɨɪɨɧɵ, ɧɟ ɭɫɩɟɥ ɟɳɟ ɩɪɢɧɹɬɶ ɬɭɪɟɰɤɨɝɨ ɩɨɞɞɚɧɫɬɜɚ... ɇɭ ɜɨɬ, ɢ ɩɨɝɢɛɚɥɢ ɱɟɪɤɟɫɵ ɰɟɥɵɦɢ ɫɨɬɧɹɦɢ ɧɚ ɦɨɪɟ. Ʉɨɧɟɱɧɨ, ɨɛɢɪɚɥɦ ɢɯ ɪɚɧɶɲɟ... Ɇɧɨɝɢɟ ɝɪɟɤɨɫɵ ɫ ɬɟɯ ɫɚɦɵɯ ɩɨɪ ɩɨɪɚɡɠɢɥɢɫɶ.

Ɍɟɩɟɪɶ ɦɢɥɥɨɧɟɪɵ...¹⁵.

Nielicznym, którym udaáo siĊ dotrzeü do miejsc przeznaczenia (na przykáad do Tra- pezuntu), wcale nie Īyáo siĊ lepiej. Nie mieli gdzie mieszkaü, nie nadzielano ich ziemią, wiĊc wbrew woli musieli cierpieü biedĊ i gáód. Niektóre rodziny, aby przetrwaü choü kilka tygodni, zmuszone byáy sprzedawaü dzieci w niewolĊ.

Kuprin przedstawia w swojej twórczoĞci sytuacjĊ zetkniĊcia siĊ przedstawicieli róĪ- nych kultur, ukazuje záoĪonoĞü takiego spotkania oraz jego implikacje, miĊdzy innymi ujawnienie siĊ wyraĨnej opozycji „swoi – obcy”. Grupy etniczne są zjawiskiem antro- pologicznym o charakterze wspólnotowym, co oznacza, Īe zarówno wyodrĊbniają siĊ z jakiejĞ zbiorowoĞci szerszej, jak i jej przeciwstawiają, dzieląc ją na „swoich” i „ob- cych”. Zjawisko ksenofobii, o nim tu bowiem mowa, jest wrĊcz, zdaniem niektórych badaczy, w stopniach niĪszych niezbĊdne dla istnienia wspólnoty. Dopiero w swych stop- niach wyĪszych staje siĊ cechą groĨną¹⁶. Z punktu widzenia socjobiologii, wiĊzi etniczne oraz potrzeba obrony toĪsamoĞci zbiorowej mają pierwotne, biologiczne podáoĪe. Do utoĪsamiania siĊ z wáasną grupą oraz do odczuwania odrĊbnoĞci, lĊku i niechĊci wobec grup obcych skáaniają nas genetyczne dyspozycje gatunku ludzkiego. Jak konstatuje Jan Báuszkowski,

OdróĪnianie swoich i obcych sprzyja przetrwaniu populacji, zwiĊksza jej sprawnoĞü w walce i przyspiesza proces ewolucji. W spoáecznoĞciach ludzkich sposoby i kryteria odróĪniania swo- ich i obcych mają charakter kulturowy. Tworzą one kompleks historycznie uksztaátowanych

14 Ⱥ.ɂ. Ʉɭɩɪɢɧ, ɉɭɬɟɜɵɟ ɤɚɪɬɢɧɤɢ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ..., t. 3, s. 92.

15 Ibidem, s. 93.

16 Zdaniem Zbigniewa Musiaáa i Bogusáawa Wolniewicza, moĪna wyróĪniü co najmniej cztery stopnie ksenofobii. Pierwszym jest ostroĪnoĞü wobec obcych („obcy, wiĊc moĪe niebezpieczny”); drugim jest niechĊü wobec nich jako naruszających nasz obyczaj i nasze kanony moralne lub estetyczne; trzecim jest wrogoĞü, a czwartym – nienawiĞü. Badacze podkreĞlają, Īe wszystkie one mogą mieü dwojakie Ĩródáa, które nie wykluczają siĊ nawzajem: moĪe to byü strach przed obcym i jego nieznanymi zamiarami – bądĨ odraza do jego sposobu Īycia, nazbyt od naszego odbiegającego. Zob. Z. Musiaá, B. Wolniewicz, Ksenofobia i wspólnota, Kraków:

Arcana 2003, s. 27–31, 44.

cech spoáeczno-kulturowych okreĞlających specyÞ kĊ danej grupy i wyznaczających symbolicz- ne granice etniczne miĊdzy swoimi i obcymi¹⁷.

Codzienne obcowanie bohaterów Kuprina z odmiennoĞcią etniczną, doĞwiadczanie na przykáad religijnoĞci „innych”, znajduje wyraz w ich postawach: od skrajnie nacjona- listycznych, przez neutralne, po przyjazne i tolerancyjne. Problem niebezpiecznych form ksenofobii – wrogoĞci i nienawiĞci – poáączonych z szowinizmem zostaá juĪ poruszony na przykáadzie dąĪenia grupy dominującej do asymilacji, akulturacji czy wrĊcz unicestwie- nia innych grup narodowych. NaleĪy zwróciü uwagĊ takĪe na etniczno-kulturowe wy- znaczniki obcoĞci. Zamieszkujące RosjĊ mniejszoĞci narodowe wyróĪniaáy siĊ jĊzykiem, wyznaniem, systemem wartoĞci, ubiorem, obyczajami etc. Ich przedstawiciele, aby móc funkcjonowaü choüby na marginesie rosyjskiego spoáeczeĔstwa, musieli przyswoiü sobie jĊzyk urzĊdowy. Mimo to áatwo identyÞ kowanym wyznacznikiem obcoĞci byáa wáaĞnie warstwa jĊzykowa. W wielu utworach prozaika pojawiają siĊ postaci mówiące áamanym jĊzykiem rosyjskim lub wplatające w wypowiedzi rodzime wyraĪenia. Napastujący ZinĊ Ormianin z mikropowieĞci Po ciemku zwraca siĊ do niej sáowami: „ – ɑɟɝɨ, ɛɚɪɵɲɧɹ, ɛɨɢɲɶɫɹ? ə ɬɟɛɷ ɧɷ ɦɢɞɜɟɞ, ɤɭɫɚɬɶ ɧɟ ɯɨɱɭ. ɇɭ? ɉɨɞɠɚɥɭɫɬɚ, ɩɪɨɲɭ: ɧɷ ɩɭɝɚɣɫɹ”¹⁸. UkraiĔski koloryt oraz swoista egzotyka przejawiają siĊ natomiast w piĊknie odmalo- wanej postaci Jasia ze SáowiaĔskiej duszy, który stara siĊ wprawdzie mówiü poprawnie, jednak w chwilach wzburzenia wtrąca ukraiĔskie przekleĔstwa lub caáe frazy:

– Ʉɚɤ? ȼɵ ɦɧɟ ɜɨɞɤɢ ɧɟ ɞɚɟɬɟ? – ɤɪɢɱɚɥ əɫɶ, ɩɨɬɪɹɫɚɹ ɛɪɸɤɚɦɢ ɢ ɠɢɥɟɬɚɦɢ, ɧɚɧɢɡɚɧ- ɧɵɦɢ ɧɚ ɪɭɤɚɯ. – ɓɨ? ɍ ɦɟɧɹ ɞɟɧɟɝ ɧɟɦɚ? Ⱥ ɷɬɨ ɳɨ? Ⱥ ɰɟ? Ⱥ ɰɟ? ɐɟ? […] – Ⱦɚɜɚɣ ɡɚ ɜɫɟ ɝɪɢɜɟɧɧɢɤ. ɓɨɛ ɜɚɦ ɨɱɢ ɩɨɜɵɥɚɡɢɥɢ! ɓɨɛ ɜɚɫ ɛɨɥɹɱɤɚ ɡɚɞɭɲɢɥɚ! ɓɨɛ ɜɵ ɦɚɥɷɧɶɤɢɦɢ ɛɭɥɵ ɡɞɨɯɥɵ!¹⁹

JaĞ uĪywa takĪe ukraiĔskiego sáowa ɛɭɰɵɝɚɪɧɹ zamiast rosyjskiego ɚɪɟɫɬɚɧɬɫɤɚɹ oraz ɞɨɧɹ zamiast ɞɨɱɤɚ. Natomiast w opowiadaniu ĝledztwo (Ⱦɨɡɧɚɧɢɟ, 1894) táumacz, którego tatarskie korzenie zostaáy uwypuklone w samym juĪ nazwisku, w które, jak zauwaĪa narrator, „ɜɯɨɞɢɥɢ ɢ «ɨɝɥɵ», ɢ «ɝɢɪɟɣ», ɢ «ɦɢɪɡɚ»”, zwraca siĊ do máodego oskarĪonego o kradzieĪ Tatara sáowami «ɗɣ! ɏɚɪɚɧɞɚɲ, ɤɨɪáɥɢ ɦɢɧɝá», co po rosyjsku oznacza „Przyjacielu, patrz na mnie”.

Podobnych przykáadów w twórczoĞci Kuprina moĪna odnaleĨü dziesiątki, poniewaĪ niemal w kaĪdym utworze pojawiają siĊ przedstawiciele innej niĪ rosyjska narodowoĞci, a wraz z nimi ich etnolekt, obyczaje i tradycje. Co istotne, bezpoĞredni kontakt róĪnych, wchodzących we wzajemne oddziaáywania grup kulturowych prowadzi do stopniowych zmian, do przystosowania obcych treĞci do wáasnej kultury. Ze zjawiskiem dyfuzji kul- turowej czytelnik ma do czynienia na przykáad w Obrazkach z podróĪy. Autor wpro- wadza postaci dwóch Gruzinów – milczącego, dwudziestokilkuletniego, oraz obytego, sympatycznego i towarzyskiego – pijących wino z jednej szklanki, naboĪnie, po kolei, jakby wypeániali jakiĞ waĪny, prastary obrzĊd. NastĊpnie starszy z nich czĊstuje winem

17 J. Báuszkowski, Stereotypy a toĪsamoĞü narodowa, Warszawa: Dom Wydawniczy „Elipsa” 2005, s. 15–16.

18 Ⱥ.ɂ. Ʉɭɩɪɢɧ, ȼɩɨɬɶɦɚɯ, s. 51.

19 Idem, ɋɥɚɜɹɧɫɤɚɹ ɞɭɲɚ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ..., t. 1, s. 163.

wspóátowarzyszy, miĊdzy innymi oÞ cera Kozackiego Wojska Czarnomorskiego, który z szacunkiem odnosi siĊ do odmiennoĞci kulturowej Gruzinów:

Ɉɮɢɰɟɪ, ɩɨ-ɜɢɞɢɦɨɦɭ ɯɨɪɨɲɨ ɡɧɚɤɨɦɵɣ ɫ ɦɟɫɬɧɵɦɢ ɨɛɵɱɚɹɦɢ, ɩɪɟɠɞɟ ɱɟɦ ɩɢɬɶ, ɬɚɤɠɟ ɩɪɢɫɬɚɥɶɧɨ ɩɨɫɦɨɬɪɟɥ ɜ ɥɢɰɨ ɝɪɭɡɢɧɭ ɢ ɫɤɚɡɚɥ: «Ⱥɥɥɚ ɜɟɪɞɵ!», ɧɚ ɱɬɨ ɩɨɫɥɟɞɧɢɣ ɪɚɞɨɫ- ɬɧɨ ɢ ɬɨɪɨɩɥɢɜɨ ɩɪɨɢɡɧɟɫ: «əɲɤɢ-ɨɥ! əɲɤɢ-ɨɥ!..»²⁰.

Etniczno-kulturowym wyróĪnikiem obcoĞci jest takĪe wspomniana odmiennoĞü religijna, budząca nierzadko niechĊü i agresjĊ. W opowiadaniu Wesele autor ukazuje wrogie i pogardliwe nastawienie do wyznawców judaizmu i katolików, w ĝledztwie zaĞ – do muzuámanów. Jeden z bohaterów tego opowiadania z lekcewaĪeniem wypowiada siĊ o Tatarach, nazywając ich najbardziej bezmyĞlnym narodem, który modli siĊ do ksiĊĪyca i nie zna jĊzyka rosyjskiego. OczywiĞcie Kupin nie ogranicza swoich spostrzeĪeĔ wyáącz- nie do przejawów awersji i nieĪyczliwoĞci. Narrator opowiadania W gáuszy leĞnej z jawną sympatią i zainteresowaniem utrwala poleską tradycjĊ wznoszenia krzyĪy przydroĪnych, co znajduje wyraz w szczegóáowym opisie:

ɗɬɢ ɤɪɟɫɬɵ, ɫ ɩɪɢɛɢɬɵɦɢ ɧɚ ɜɟɪɯɭ ɢɯ, ɫɞɟɥɚɧɧɵɦɢ ɢɡ ɞɟɪɟɜɚ ɨɪɭɞɢɹɦɢ ɫɬɪɚɞɚɧɢɣ ɏɪɢɫ- ɬɨɜɵɯ – ɤɨɩɶɟɦ, ɥɟɫɬɧɢɰɟɣ, ɦɨɥɨɬɤɨɦ ɢ ɬɪɢɞɰɚɬɶɸ ɫɟɪɟɛɪɟɧɧɢɤɚɦɢ, – ɜɫɟɝɞɚ ɦɨɠɧɨ ɭɜɢɞɟɬɶ ɧɚ ɩɟɪɟɤɪɟɫɬɤɚɯ ɩɨɥɟɫɫɤɢɯ ɞɨɪɨɝ. ɋɧɢɡɭ ɧɚ ɷɬɢ ɤɪɟɫɬɵ ɦɨɥɨɞɰɵ ɢ ɞɟɜɤɢ ɜɟɲɚɸɬ ɫɲɢɬɵɟ ɢɦɢ ɩɨ ɨɛɟɬɭ ɩɟɫɬɪɵɟ ɮɚɪɬɭɤɢ ɢ ɩɨɥɨɬɟɧɰɚ, ɱɬɨ ɩɪɢɞɚɟɬ ɤɪɟɫɬɭ ɫɜɨɟɨɛɪɚɡɧɵɣ – ɞɢɤɢɣ ɢ ɠɢɜɨɩɢɫɧɵɣ ɜɢɞ²¹.

Najáatwiej dostrzegalnym wyznacznikiem obcoĞci kulturowej przedstawicieli innych grup etnicznych jest jednak ich wygląd – sylwetka, ubiór, czĊsto rodzaj zarostu.

Narrator Obrazków z podróĪy, zawierających wraĪenia pisarza z wyprawy pociągiem z Kijowa na poáudnie Rosji, zakoĔczonej kilkumiesiĊcznym pobytem w Odessie, konsta- tuje, Īe bliskoĞü Kaukazu daje siĊ wyraĨnie odczuü. PoĞród pasaĪerów zaczynają bowiem przewaĪaü miejscowi Kozacy oraz Ormianie, Gruzini i Grecy, a za oknami w stanicach widaü smukáych, brodatych, smagáolicych mĊĪczyzn, odzianych w czerkieski i papachy, z kindĪaáami za pasem. W Gambrinusie zaĞ wĞród licznych portretów obcokrajowców i reprezentantów mniejszoĞci narodowych znajduje siĊ krótki passus obrazujący Turków i Persów: „ɫɦɭɝɥɵɟ ɬɭɪɤɢ ɜ ɝɪɹɡɧɵɯ ɱɚɥɦɚɯ ɢ ɜ ɲɢɪɨɤɢɯ ɞɨ ɤɨɥɟɧ, ɧɨ ɨɛɬɹɧɭɬɵɯ ɜɨɤɪɭɝ ɝɨɥɟɧɢ ɲɚɪɨɜɚɪɚɯ, ɤɨɪɟɧɚɫɬɵɟ ɦɭɫɤɭɥɢɫɬɵɟ ɩɟɪɫɵ, ɫ ɜɨɥɨɫɚɦɢ ɢ ɧɨɝɬɹɦɢ, ɨɤɪɚɲɟɧɧɵɦɢ ɯɧɨɣ ɜ ɨɝɧɟɧɧɨ-ɦɨɪɤɨɜɧɵɣ ɰɜɟɬ”²². Nie naleĪy teĪ zapominaü, Īe w niektórych utworach prozaik uwypukla stereotypowe postrzeganie pewnych nacji. ĩydzi najczĊĞciej odziani są w luĨny, brudny i zniszczony przyodziewek (ĩydówka, Tchórz, Ku sáawie, Milioner), a Niemcy z opowiadaĔ Krzak bzu (Ʉɭɫɬ ɫɢɪɟɧɢ, 1894) i W zwie- rzyĔcu (ȼ ɡɜɟɪɢɧɰɟ, 1895) ukazani są jako schludni, czyĞci i pedantyczni ludzie.

W warunkach wielokulturowoĞci przedstawiciele róĪnych wspólnot narodowych manifestują swoją odrĊbnoĞü zarówno poprzez kultywowanie tradycji, przestrzeganie obyczajów i posáugiwanie siĊ jĊzykiem ojczystym, jak i podkreĞlanie wiĊzi z krajem lat

20 Idem, ɉɭɬɟɜɵɟ ɤɚɪɬɢɧɤɢ, s. 92.

21 Idem, Ʌɟɫɧɚɹ ɝɥɭɲɶ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ..., t. 2, s. 309.

22 Idem, Ƚɚɦɛɪɢɧɭɫ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ..., t. 4, s. 341.

dziecinnych lub lokalnym Ğrodowiskiem; przybieraü to moĪe postaü motywacji hubry- stycznej lub po prostu tĊsknoty za domem rodzinnym. Patriotyzm lokalny i duma przepeá- niają sáowa starszego Gruzina z Obrazków z podróĪy, który przekonuje wspóátowarzyszy, Īe takich winnic, takiego bydáa, takich lasów i gór oraz czystoĞci obyczajów nie znajdzie siĊ nigdzie poza jego báogosáawionym krajem. Natomiast wypowiedzi przebywających z dala od ojczystych okolic bohaterów Bransoletki z granatów, Odry oraz Czarnej mgáy (ɑɟɪɧɵɣ ɬɭɦɚɧ, 1905) przybierają nostalgiczne zabarwienie. Wiera i Anna z Bransoletki z granatów oraz student Woskriesienski z Odry mieszkają na poáudniu Rosji, nie potraÞ ą jednak przywyknąü do krymskich pejzaĪy, przestworu morza oraz przyrody:

ɇɭ, ɜɨɬ, ɰɜɟɬɟɬ ɦɚɝɧɨɥɢɹ... ɩɨɡɜɨɥɶɬɟ, ɞɚ ɪɚɡɜɟ ɷɬɨ – ɪɚɫɬɟɧɢɟ? Ɍɚɤ ɢ ɤɚɠɟɬɫɹ, ɱɬɨ ɟɟ ɧɚɪɨɱɧɨ ɫɞɟɥɚɥɢ ɢɡ ɤɚɪɬɨɧɚ, ɜɵɤɪɚɫɢɥɢ ɡɟɥɟɧɨɣ ɦɚɫɥɹɧɨɣ ɤɪɚɫɤɨɣ ɢ ɫɜɟɪɯɭ ɧɚɜɟɥɢ ɥɚɤ.

ɉɪɢɪɨɞɚ! ɋɨɥɧɰɟ ɜɫɬɚɥɨ ɢɡ-ɡɚ ɦɨɪɹ – ɢ ɠɚɪɚ, ɚ ɜɟɱɟɪɨɦ ɛɭɥɬɵɯ ɡɚ ɝɨɪɵ – ɢ ɫɪɚɡɭ ɧɨɱɶ.

ɇɟɬ ɩɬɢɰ. ɇɟɬ ɧɚɲɢɯ ɫɟɜɟɪɧɵɯ ɡɨɪɶ ɫ ɡɚɩɚɯɨɦ ɦɨɥɨɞɨɣ ɬɪɚɜɤɢ, ɧɟɬ ɩɨɷɡɢɢ ɫɭɦɟɪɟɤ, ɫ ɠɭɤɚɦɢ, ɫ ɫɨɥɨɜɶɟɦ, ɫɨ ɫɬɚɞɨɦ, ɛɪɟɞɭɳɢɦ ɜ ɩɵɥɢ. Ʉɚɤɚɹ-ɬɨ ɨɩɟɪɧɚɹ ɞɟɤɨɪɚɰɢɹ, ɚ ɧɟ ɩɪɢɪɨɞɚ²³.

Odwrotną sytuacjĊ autor przedstawiá w Czarnej mgle. Bohater, zdrowy, energicz- ny i Īądny wiedzy Ukrainiec, przyjeĪdĪa zawojowaü Petersburg, co mu siĊ, nawiasem mówiąc, udaje, lecz jego historia ma tragiczny Þ naá. Surowy póánocny klimat, ciągáy deszcz, wieczny poĞpiech i nieprzyjaĨni ludzie nie sáuĪą mu, Boris zapada na suchoty i umiera. Podczas pobytu w stolicy ten wesoáy z natury czáowiek jest prawdziwie szczĊĞ- liwy jedynie biorąc udziaá w spotkaniach z pobratymcami lub rozmawiając o Maáorosji.

Co ciekawe, niemal dosáownie powtarza sáowa Woskriesienskiego, tym razem jednak to póánocna roĞlinnoĞü przypomina „operowe dekoracje”…

TĊsknota za maáą ojczyzną moĪe byü równieĪ wspólnym mianownikiem áączącym dwie, zdawaáoby siĊ, tak róĪne postaci, jak rosyjski podporucznik i nierozgarniĊty sze- regowy tatarskiego pochodzenia. Tymczasem z dala od bliskich, w trudnych warunkach armii carskiej, obaj są jednakowo samotni i wyobcowani, dlatego jednoczy ich wspo- mnienie matki i domu rodzinnego (ĝledztwo).

Emocjonalne widzenie Ğwiata przez kreowane postaci to jedna z dominant twórczo- Ğci Kuprina. Wspóáistnienie róĪnych wspólnot na obszarze jednego kraju jest związane z emocjonalnym odróĪnianiem „swoich” od „obcych” oraz niejednakowym ich trakto- waniem. WyraĨnie widoczne jest to miĊdzy innymi w Czarnej mgle, Olesi, ĝledztwie, Gambrinusie, Na Krymie (ȼ Ʉɪɵɦɭ, 1909) oraz cyklu szkiców Lestrygonowie (Ʌɢɫɬɪɢ- ɝɨɧɵ, 1907–1911). W utworach tych czáonkowie danej wspólnoty mówią o sobie „my”, poniewaĪ jednym z podstawowych wyznaczników samookreĞlenia grupy etnicznej jest jej autoidentyÞ kacja, natomiast w stosunku do obcych lub innych uĪywają okreĞlenia

„oni” lub etnonimów nacechowanych wartoĞciująco. Narrator Czarnej mgáy podkre- Ğla, Īe Boris nieustannie konfrontowaá nową rzeczywistoĞü ze stronami rodzinnymi:

„Ɉɧ ɬɚɤ ɜɫɟ ɜɪɟɦɹ ɢ ɝɨɜɨɪɢɥ: ɭ ɧɚɫ ɢ ɭ ɜɚɫ – ɱɟɪɬɨɱɤɚ, ɨɛɳɚɹ ɜɫɟɦ ɩɪɨɜɢɧɰɢɚɥɚɦ»²⁴. Jarmoáa z mikropowieĞci Olesia opowiada, Īe w ich wsi mieszkaáa kiedyĞ wiedĨma,

23 Idem, Ʉɨɪɶ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ..., t. 3, s. 313–314.

24 Idem, ɑɟɪɧɵɣ ɬɭɦɚɧ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ..., t. 3, s. 399.

lecz ją przegnano, wiĊc osiedliáa siĊ z wnuczką w lesie. Wytáumaczeniem takiego postĊ- powania wobec tej kobiety ma byü stwierdzenie: „Ⱦɚ ɨɧɚ ɱɭɠɚɹ ɛɵɥɚ, ɢɡ ɤɚɰɚɩɨɤ ɱɢ ɰɵɝɚɧɨɤ...”²⁵. Bohaterowie Kuprina posáugują siĊ ponadto takimi szeroko rozpowszech- nionymi ekspresywnymi etnonimami, jak ɯɨɯɨɥ, ɦɨɫɤɚɥɶ czy ɪɭɫɨɩɟɬ, które nie zawsze nacechowane są pejoratywnie oraz uĪywane wyáącznie w odniesieniu do przedstawicieli innych nacji. Przywoáane tu sáowo ɯɨɯɨɥ (ǥɭɤɪɚɢɧɟɰ, ɦɚɥɨɪɨɫɫ’) posiada, zdaniem ro- syjskiego badacza, caáą gamą znaczeĔ: od pogardliwego, przez ironiczne, po serdeczne i dobrosąsiedzkie²⁶. Wydaje siĊ, Īe pozbawione negatywnego zabarwienia wystĊpuje w opowiadaniu Nocleg (ɇɨɱɥɟɝ, 1895), natomiast w wypowiedzi narratora Czarnej mgáy sáychaü ĪyczliwoĞü oraz przyjacielskie nastawienie do Borisa:

ɑɟɪɬ ɜɨɡɶɦɢ, ɨɧ, ɤɚɤ ɢɫɬɵɣ ɯɨɯɨɥ, ɛɵɥ, ɩɪɢ ɜɫɟɣ ɫɜɨɟɣ ɤɚɠɭɳɟɣɫɹ ɩɪɨɫɬɨɬɟ, ɨɱɟɧɶ ɥɨɜɤɢɦ ɢ ɩɪɚɤɬɢɱɧɵɦ ɦɚɥɵɦ. ɋ ɛɵɫɬɪɨɣ ɫɦɟɬɤɨɣ ɢ ɫ ɞɨɛɪɨɞɭɲɧɵɦ ɥɭɤɚɜɫɬɜɨɦ. […] ɋɤɚɠɭ ɨɞɧɚɤɨ, ɱɬɨ ɨɧ ɛɵɥ ɨɱɟɧɶ ɤɪɚɫɢɜ ɜ ɷɬɭ ɩɨɪɭ: ɜɵɫɨɤɢɣ, ɤɪɟɩɤɢɣ, ɫ ɦɟɥɚɧɯɨɥɢɱɟɫɤɢɦɢ ɱɟɪɧɵɦɢ ɝɥɚɡɚɦɢ ɢ ɫɨ ɫɦɟɸɳɢɦɫɹ ɦɨɥɨɞɵɦ, ɤɪɚɫɧɵɦ ɪɬɨɦ ɩɨɞ ɬɟɦɧɵɦɢ ɯɨɯɥɚɰɤɢɦɢ ɭɫɚɦɢ²⁷.

W opowiadaniach Nocleg, W gáuszy leĞnej i Srebrny wilk (ɋɟɪɟɛɪɹɧɵɣ ɜɨɥɤ, 1901) prozaik wprowadza wyraz ɦɨɫɤɚɥɢ na okreĞlenie rosyjskiego wojska bez wyraĨnych negatywnych konotacji. W pierwszym utworze ukraiĔscy cháopi patrzą na przemarsz wojsk, swoje niezadowolenie wyraĪa jedynie bohaterka, w której domu zakwaterowano na nocleg oÞ cera, w pozostaáych opowiadaniach pojawia siĊ tylko informacja, Īe boha- terowie odbywali sáuĪbĊ wojskową w armii carskiej.

Nierówne traktowanie innych przejawia siĊ ponadto w nieufnoĞci wobec obcych lub ich ignorowaniu, przy jednoczesnym dbaniu o pobratymców. MoĪna to zaobserwowaü na przykáadzie spoáecznoĞci baáakáawskich rybaków z cyklu szkiców Lestrygonowie, którzy na co dzieĔ rywalizują, lecz w obliczu niebezpieczeĔstwa groĪącego ich krajanom jednoczą siĊ. Daje wówczas o sobie znaü prastara wiĊĨ áącząca tych ludzi, która sprawia, Īe wszyscy mieszkaĔcy osady, starzy i máodzi, kobiety i dzieci, caáą noc czuwają na nad- brzeĪu, palą ogieĔ i z napiĊciem wypatrują zabáąkanego w morzu barkasu. Co ciekawe, ci sami ludzie z caákowitą obojĊtnoĞcią przyjmują wieĞü o zaginiĊciu rosyjskiej áodzi rybackiej. Narrator tak przedstawia ich reakcjĊ:

ɉɪɨɩɚɥ ɛɟɡ ɜɟɫɬɢ ɨɞɢɧ ɛɚɪɤɚɫ ɢɡ Ɏɨɪɨɫɚ, ɧɚ ɤɨɬɨɪɨɦ ɪɚɛɨɬɚɥɚ ɚɪɬɟɥɶ ɩɪɢɲɥɵɯ ɪɭɫɨɩɟɬɨɜ, ɜɨɫɶɦɟɪɨ ɤɚɤɢɯ-ɬɨ ɛɟɥɨɛɪɵɫɵɯ ɂɜɚɧɨɜ, ɩɪɢɟɯɚɜɲɢɯ ɨɬɤɭɞɚ-ɬɨ, ɧɟ ɬɨ ɫ ɂɥɶɦɟɧɹ, ɧɟ ɬɨ ɫ ȼɨɥɝɢ, ɢɫɤɚɬɶ ɭɞɚɱɢ ɧɚ ɑɟɪɧɨɦ ɦɨɪɟ. ȼ ɤɨɮɟɣɧɹɯ ɧɢɤɬɨ ɨ ɧɢɯ ɧɟ ɩɨɠɚɥɟɥ ɢ ɧɟ ɩɨɬɪɟɜɨ- ɠɢɥɫɹ. ɉɨɱɦɨɤɚɥɢ ɹɡɵɤɨɦ, ɩɨɫɦɟɹɥɢɫɶ ɢ ɫɤɚɡɚɥɢ ɩɪɟɡɪɢɬɟɥɶɧɨ ɢ ɩɪɨɫɬɨ: «Ɍɰ... ɬɰ... ɬɰ...

ɤɨɧɟɱɧɨ, ɞɭɪɚɤɢ, ɪɚɡɜɟ ɦɨɠɧɨ ɜ ɬɚɤɭɸ ɩɨɝɨɞɭ? ɂɡɜɟɫɬɧɨ – ɪɭɫɫɤɢɟ»²⁸.

25 Idem, Ɉɥɟɫɹ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ..., t. 2, s. 317.

26 Zob. Ⱥ.ɂ. Ƚɪɢɳɟɧɤɨ, ɉɪɢɧɰɢɩɵ ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɢɹ ɫɥɨɜɚɪɹ ɷɤɫɩɪɟɫɫɢɜɧɵɯ ɷɬɧɨɧɢɦɨɜ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, w: ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɫɟɦɚɧɬɢɤɢ ɹɡɵɤɨɜɵɯ ɟɞɢɧɢɰ ɜ ɤɨɧɬɟɤɫɬɟ ɤɭɥɶɬɭɪɵ (ɥɢɧɝɜɢɫɬɢɱɟɫɤɢɣ ɢ ɥɢɧɝɜɨɦɟɬɨɞɢɱɟɫ- ɤɢɣ ɚɫɩɟɤɬɵ): Ɇɟɠɞɭɧɚɪɨɞɧɚɹ ɧɚɭɱɧɨ-ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɚɹ ɤɨɧɮɟɪɟɧɰɢɹ 17–19 ɦɚɪɬɚ 2006 ɝ., Ɇɨɫɤɜɚ 2006, s. 706–707, [online] <grishchenko.ru/Þ les/principles.pdf>, dostĊp: 21.06.2013.

27 Ⱥ.ɂ. Ʉɭɩɪɢɧ, ɑɟɪɧɵɣ ɬɭɦɚɧ, s. 400–401.

28 Idem, Ʌɢɫɬɪɢɝɨɧɵ, w: idem, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ..., t. 5, s. 298.

Z równie oziĊbáym i powĞciągliwym przyjĊciem spotkają siĊ záaknieni towarzystwa weseli wáoscy marynarze, których okrĊt zawinąá do zatoki w Baáakáawie. NieprzystĊpnoĞü i rezerwa krymskich rybaków wynikają po czĊĞci z lokalnego patriotyzmu, po czĊĞci z cechującej ich styl Īycia hermetycznoĞci, która przejawia siĊ w przywiązaniu do tradycji i wyznawanego systemu wartoĞci, zawieraniu maáĪeĔstw w swoim krĊgu oraz niebrataniu siĊ z obcymi. Podobny sposób bycia charakteryzuje Tatarów z opowiadania Na Krymie oraz wyznawców judaizmu z utworu ĩydówka.

Autor Czarnej mgáy zwraca uwagĊ na Ğwiadome dąĪenie przedstawicieli mniejszoĞci narodowych do zachowania za wszelką cenĊ toĪsamoĞci kulturowej, religijnej i etnicznej, czego oznaką jest miĊdzy innymi trzymanie siĊ w obcym Ğrodowisku razem jako grupa oraz podkreĞlanie wáasnej odrĊbnoĞci w jĊzyku i ubiorze. Zilustrowani w tym utworze UkraiĔcy nie tylko nie ulegli procesowi asymilacji, lecz w niesprzyjających petersbur- skich warunkach stworzyli wáasną enklawĊ, miáy chutor zagubiony poĞród prosto popro- wadzonych ulic stolicy, w którym czĊsto przebywaá gáówny bohater opowiadania:

Ƚɞɟ-ɬɨ ɧɚ ȼɚɫɢɥɶɟɜɫɤɨɦ Ɉɫɬɪɨɜɟ ɨɧ ɨɬɵɫɤɚɥ ɫɜɨɢɯ ɡɟɦɥɹɤɨɜ, «ɩɨɥɬɚɜɫɤɢɯ ɯɥɨɩɰɟɜ», ɤɨɬɨɪɵɟ ɯɨɞɢɥɢ ɜ ɜɵɲɢɬɵɯ ɪɭɛɚɲɤɚɯ ɫ ɥɟɧɬɨɱɤɚɦɢ ɜɦɟɫɬɨ ɝɚɥɫɬɭɤɨɜ ɢ ɜ ɲɢɪɨɱɚɣɲɢɯ ɲɚɪɨɜɚɪɚɯ, ɡɚɫɭɧɭɬɵɯ ɜ ɫɚɩɨɝɢ, ɤɭɪɢɥɢ ɥɸɥɶɤɢ, ɩɪɢɱɟɦ ɞɟɦɨɧɫɬɪɚɬɢɜɧɨ ɫɩɥɟɜɵɜɚɥɢ ɧɚ ɩɨɥ, ɱɟɪɟɡ ɝɭɛɭ, ɝɨɜɨɪɢɥɢ «ɷɝɟ ɠ» ɢ «ɯɢɛɚ» ɢ ɩɪɟɡɢɪɚɥɢ ɤɚɰɚɩɨɜ ɫ ɢɯ ɝɨɪɨɞɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭ- ɪɨɣ. ə ɛɵɥ ɪɚɡɚ ɞɜɚ ɧɚ ɢɯ ɜɟɱɟɪɢɧɤɚɯ. Ɍɚɦ ɩɢɥɢ «ɝɨɪɢɥɤɭ», ɧɨ ɧɟ ɡɞɟɲɧɸɸ, ɚ ɤɚɤɭɸ-ɬɨ ɨɫɨɛɟɧɧɭɸ, ɩɪɢɜɟɡɟɧɧɭɸ «ɜɢɞɬɵɥɹ», ɟɥɢ ɥɨɦɬɹɦɢ ɪɨɡɨɜɨɟ ɫɜɢɧɨɟ ɫɚɥɨ; ɟɥɢ ɬɨɥɫɬɵɟ, ɨɝɪɨɦɧɵɟ ɤɨɥɛɚɫɵ […]. ɇɨ ɬɚɤɠɟ ɬɚɦ ɢ ɩɟɥɢ – ɩɟɥɢ ɱɭɞɟɫɧɨ, ɫ ɧɟɨɛɵɤɧɨɜɟɧɧɨɣ ɝɪɭɫɬɶɸ ɢ ɫɬɪɨɣɧɨɫɬɶɸ²⁹.

Kuprin chĊtnie siĊgaá po maáe formy prozatorskie, które nasycaá realiami Ğrodo- wiskowymi i etnograÞ cznymi, ukazując mentalnoĞü, obyczaje i problemy spoáeczne innych niĪ rosyjska narodowoĞci. Autor Olesi podkreĞlaá odrĊbnoĞü narodową, religijną i kulturową danej grupy etnicznej, poniewaĪ fascynowaáa go róĪnorodnoĞü rosyjskiego imperium, zmieniające siĊ twarze, stroje, zachowania, krajobrazy oraz zapachy. Nie przeszkadzaáo mu to jednak ukazywaü aktualnych problemów nĊkających RosjĊ carską na przeáomie XIX i XX wieku.

BibliograÞ a Materiaáy Ĩródáowe

Naákowska, Z. (1976). Dzienniki (1909–1917). T. 2. Oprac., wstĊp i komentarz H. Kirchner.

Warszawa: Czytelnik.

Ʉɭɩɪɢɧ, Ⱥ.ɂ. (1970–1973). ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ ɜ ɞɟɜɹɬɢ ɬɨɦɚɯ. Ɇɨɫɤɜɚ: ɏɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɚɹ Ʌɢɬɟɪɚɬɭɪɚ.

Opracowania

BaraĔski, Z. (1994). Okruchy polskie w twórczoĞci Aleksandra Kuprina. Przegląd Rusycystyczny 1–2, s. 65–69.

BaraĔski, Z. (2005). Wątki Īydowskie w twórczoĞci Aleksandra Kuprina. Midrasz 5(97), s. 16–19.

29 Idem, ɑɟɪɧɵɣ ɬɭɦɚɧ, s. 400–401.

Biaáokozowicz, B. (1971). Z dziejów wzajemnych polsko-rosyjskich związków literackich w XIX wieku. Warszawa: KsiąĪka i Wiedza.

Bielniak, N. (2008). Motywy Īydowskie w twórczoĞci Aleksandra Kuprina. W: A. Ksenicz, P. StasiĔska (red.). Ze studiów nad literaturami i jĊzykami wschodniosáowiaĔskimi. Zielona Góra: OÞ cyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, s. 47–57.

Báuszkowski, J. (2005). Stereotypy a toĪsamoĞü narodowa. Warszawa: Dom Wydawniczy „Elipsa”.

Chudziak, M. Byü Czerkiesem. [Online] <http://www.new.org.pl/2012-06-25,byc_czerkiesem.html>.

DostĊp: 9.06.2013.

CieĞlik, K., Smaga J. (1991). Kultura Rosji przeáomu stuleci (XIX–XX). ĩycie intelektualne, sztuka, literatura. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

KrzyĪanowski, J.R. (1975). Marzyciel i Wampir. W: Reymont. Z dziejów recepcji twórczoĞci. Wybór tekstów i wstĊp B. Kocówna. Warszawa: PaĔstwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 168–176.

Musiaá, Z., Wolniewicz, B. (2003). Ksenofobia i wspólnota. Kraków: Arcana.

Sielicki, F. (1996). Pisarze rosyjscy początku XX wieku w Polsce miĊdzywojennej. Slavica Wratislaviensia 88.

Ȼɭɧɢɧ, ɂ. (1981). Ʉɭɩɪɢɧ. B: ɂ. Ȼɢɧɢɧ. ȼɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹ. Paris: LEV, s. 141–158.

Ƚɪɢɳɟɧɤɨ, Ⱥ.ɂ. (2006). ɉɪɢɧɰɢɩɵ ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɢɹ ɫɥɨɜɚɪɹ ɷɤɫɩɪɟɫɫɢɜɧɵɯ ɷɬɧɨɧɢɦɨɜ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ. B: ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɫɟɦɚɧɬɢɤɢ ɹɡɵɤɨɜɵɯ ɟɞɢɧɢɰ ɜ ɤɨɧɬɟɤɫɬɟ ɤɭɥɶɬɭɪɵ (ɥɢɧɝɜɢɫɬɢɱɟɫɤɢɣ ɢ ɥɢɧɝɜɨɦɟɬɨɞɢɱɟɫɤɢɣ ɚɫɩɟɤɬɵ): Ɇɟɠɞɭɧɚɪɨɞɧɚɹ ɧɚɭɱɧɨ-ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɚɹ ɤɨɧɮɟɪɟɧɰɢɹ 17–19 ɦɚɪɬɚ 2006 ɝ. Ɇɨɫɤɜɚ. [Online] <grishchenko.ru/Þ les/principles.pdf>. DostĊp: 21.06.2013.

ɋɟɞɵɯ, Ⱥ. Ⱥ.ɂ. Ʉɭɩɪɢɧ. [Online] <http://www.a-port.us/gene/story/seduh.htm>. DostĊp:

17.12.2012.

Ɍɷɮɮɢ, ɇ. Ɇɨɹ ɥɟɬɨɩɢɫɶ. [Online] <http://www.vek-serebra.ru/tefÞ /moia_letopis.htm>. DostĊp:

17.12.2012.

Strony internetowe

http://www.kaukaz.info/gruzja-uznala-ludobojstwo-czerkiesow.html, dostĊp: 9.06.2013.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Czarna_Sotnia, dostĊp: 16.06.2013.

http://ru.wikipedia.org/wiki/%C0%F0%EC%FF%ED%E5, dostĊp: 8.06.2013.

http://www.kaukaz.info/gruzja-uznala-ludobojstwo-czerkiesow.html, dostĊp: 9.06.2013.

Summary

Russian Multiculturalism in Aleksander Kuprin’s Work

Alexander Kuprin belongs to the group of social writers at turn of 19th century, who brought up aspects arising from contacts with different cultures, religions and languages on ethnically heterogeneous territory of the Russia. The author of The Duel eagerly used short prose forms, which he enriched with environmental and ethnographic reality, picturing mentality, customs and social problems, also religious and culture differences of other than Russian ethnic groups. In his work we can Þ nd portrayals of Crimean Tatars and Greeks, Poles, Polishchuks, Ukraininas, Circassians, Georgians, Armenians, and Jews.