Agnieszka Stępkowska
«Dos recepticia» i «dos aestimata» w
świetle «lex Iulia de fundo dotali»
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 203-217
UWM 2007 S tu d ia P raw n o u stro jo w e 7 A g n i e s z k a S tę p k o w s k a W a rsza w a
D o s r e c e p t ic ia i d o s a e s t i m a t a
w ś w ie tle lex I u li a d e fu n d o d o t a l i
P o s z u k u ją c p rz e k a z ó w źródłow ych, w k tó ry c h b y łab y z a w a r ta d efin icja p o sag u , m o ż n a o d n aleź ć o k re ś le n ia , k tó re n ie p och o d zą od ju ry s tó w i k tó ry m z p ra w n e g o p u n k tu w id z e n ia m o ż n a za rzu c ić w iele nieścisło ści. C yce ro n n a p rz y k ła d stw ie rd z a , że p o sag j e s t m a ją tk ie m kobiety, k tó reg o w ła sn o ść n a b y w a m ą ż w s k u te k c o n v e n tio in m a n u m 1. V a rro n n a t o m i a s t d efin iu je dos ja k o p ie n ią d z e d a n e n u p tia r u m c a u sa 2. T y m czasem p rz y sp o rz e n ie , k tó ry m był p osag, m ogło m ieć w p ra w ie k lasy cz n y m ró ż n ą p o sta ć 3 i choć zasad n iczo było to p rz e n ie s ie n ie w łasn o śc i rzeczy 4, m ogło je d n a k po legać rów n ież n a u s ta n o w ie n iu p ra w a rzeczow ego5, cesji w ierzy teln o ści, lu b zw o ln ien iu z d łu g u 6.
J u ry s tó w j e d n a k b a rd z ie j ch y b a in te re s o w a ła fo rm a czynności u s t a n a w iającej p o sa g n iż jej fa k ty c z n a tre ś ć , bo w iem p ró b y sy ste m a ty c z n e g o w y ró ż n ia n ia rodzajów d os czynione były głów nie w k o n te k śc ie d o tis in s titu tio p o przez ro z ró ż n ie n ie d o tis d a tio , d o tis d ictio i d o tis p r o m is io 7. N ie k ie d y za k ry te r iu m p o d z ia łu p rz y jm o w a n o osobę, k tó r a d o k o n y w a ła tej czy nno ści8.
1 M.T. C icero , T opica, 23: C u m m u lie r viro in m a n u m c o n ve n it, o m n ia q u a e m u lie r is
f u e r u n t v ir i f i u n t d o tis n o m in e .
2 V a rro n , D e lin g u a la tin a , 5, 175: ... p e c u n ia [...] p o te s t ite m d ici d o s, si n u p tia r u m
c a u sa d a ta .
3 S z e rze j por. P.E . C o rb e tt, T h e R o m a n L a w o f M a r r ia g e , O x fo rd 1930, p r z e d r u k A a len 1979, s. 154.
4 Por. W. O suchow ski, Z a rys rzym skiego p ra w a p ryw a tn eg o , wyd. 2, W arszaw a 1966, s. 287. 5 Por. n p . D. 2 3 .3 .7 .2 ; D. 23.3 .6 6 ; D. 23.3 .7 8 .
6 D. 2 3 .3 .4 1 .2 ( P a u lu s lib r o X X X V a d e d ic tu m ): A cc ep ti q u o q u e la tio n e d o s c o n stitu itu r ,
c u m d e b ito ri m a r ito a c c e p tu m fe r a tu r d o tis c o n s titu e n d a e c a u s a .
7 T itu li ex corpore U lp ia n i, 6.1. S z e rze j n a te m a t te g o fo rm a ln e g o z ró ż n ic o w a n ia p rz y u s ta n o w ie n iu p o s a g u por. A. S tę p k o w s k a , U s ta n o w ie n ie a u k o n s ty tu o w a n ie się p o s a g u
w r z y m s k im p r a w ie k la s y c z n y m , Z eszy ty P ra w n ic z e [U K SW ] 6.1 (2006), s. 1 9 5 -2 1 8 .
8 T itu li ex corpore U lp ia n i, 6.3: D os a u t „ p ro fecticia ” d icitu r, id e s t q u a m p a te r m u lie r is
P rzew ażn ie był n ią p a te r fa m ilia s kobiety wychodzącej za m ąż, w zw iązku z czym J u s ty n ia n w p ro st określił dokonanie tego p rz y sp o rzen ia jak o o fficium
p a te r n u m 9. Je ś li więc u sta n a w ia ją c y m p osag był zw ierzchn ik fam ilijny kobiety,
mówiono w ów czas o dos profecticia10. W sytuacji, gdy p osag u sta n a w ia ł kto inny, zarów no k o b ieta s a m a d la siebie, ja k i osoba trzecia, wówczas posługiw a no się pojęciem dos a d ve n tic ia 11. D odatkow o pojaw ia się jeszcze ok reślenie
dos recepticia, o k tó ry m będzie tu szerzej m owa. Innego jeszcze zróżnicow ania
w obrębie posagów m ożna było dokonać szacując przedm io ty stanow iące po sag, w w y n ik u czego rozróżniano dos a estim a ta i dos in a e stim a ta .
O w a ró ż n o ro d n a te rm in o lo g ia o d z w ie rc ie d la ła is to tn e z ró żn ico w a n ia w obrębie om aw ianej in sty tu c ji, k tó re w pływ ały n a k s z ta łt obow iązków m ęża w zględem p o sag u i m iały p rzez to isto tn e ko nsek w encje d la sto so w an ia sze re g u u n o rm o w a ń p ra w a posagow ego. W idać to dość w y ra źn ie n a p rz y k ła d zie z a k a z u alien acji n ieruchom ości posagow ych, sform ułow anego w lex Iu lia de
fu n d o d o ta li z 18 r. p rz ed C h r.12 Z n an e sfo rm u ło w a n ia tego z a k a z u m ów ią
ogólnie o posagu, n ie u w z g lę d n ia jąc w e w n ętrzn eg o zró żn ico w an ia tej in s ty tu cji13. J e ś li je d n a k przyjąć, że te k s t u s ta w y A u g u s ta n ie dokonyw ał ro z ró żn ień m ięd zy poszczególnym i ro d z ajam i posagów, to czy w sp o m n ia n a wyżej ró żn o rodność nie m ia ła faktycznego w pływ u n a z a k re s obo w iązy w ania w sp o m n ia nego za k azu ? P obieżny p rz e g lą d sam ej tylko lite r a tu r y w sk az u je n a coś in n e go. T w ierdzi się m ianow icie, że lex Iu lia n ie dotyczyła n a ró w n i w szy stk ich rodzajów posagów, w y m ien iając w ty m k o n tek ście dos recepticia o raz dos
a e s tim a ta . N iniejszym p o d ję ta z o stan ie p ró b a w eryfikacji ty ch tw ierd zeń .
W arto je d n a k uzm ysłow ić sobie, że poniższe ro z w a ż a n ia d o ty k a ją zn acznie obszerniejszej i b ard ziej skom plikow anej k w e stii c h a ra k te r u , ja k i m ia ła ju ry - s p ru d e n c ja rz y m s k a i roli, j a k ą w niej o d g ry w a ła in te rp re ta c ja praw n icza.
D os r e c e p tic ia
W d o k try n ie od d a w n a fu n k c jo n u je p og ląd , że dyspozycje lex Iu lia nie z n a jd u ją z a s to so w a n ia w o d n ie s ie n iu do n ieru c h o m o śc i po sago w ych b ę d ą
9 C. 5.11.7.
10 D. 2 3 .3 .5 pr. (U lp ia n u s lib r o X X X I a d S a b in u m ): P ro fec tic ia d o s est, q u a e a p a tr e vel
p a r e n te p ro fe c ta e st d e b o n is vel fa cto e iu s . Por. ró w n ie ż D. 2 3.3.5 pr. — 6.1.
11 T itu li ex co rp o re U lp ia n i 6.3.
12 Por. D. 23.5. U s ta w a ta , b ę d ą c a częścią lex Iu lia de a d u lteriis, w p ro w ad z ała zak a z alieno- w a n ia g ru n tó w posagow ych położonych w Ita lii bez zgody żony. M ąż n ie m ógł p rzen o sić w ła sn o ści ty ch g runtów , u s ta n a w ia ć n a n ich ogran iczo n y ch p ra w rzeczow ych a n i dopuścić do u tr a ty służebności g ru n to w ej w p rz y p a d k u , gdy g r u n t posagow y był g ru n te m w ład n ący m . L e x I u lia de
fu n d o d o ta li sta n o w iła p ierw sze ograniczenie u p ra w n ie ń m ęża w zględem m a ją tk u posagow ego.
13 P S . 2.21b: L eg e I u l ia d e a d u lte r iis cavetur, n e d o ta le p r a e d iu m m a r itu s in v ita uxore
a lie n e t; D. 2 3 .5 .4 (G a iu s lib r o X I a d e d ic tu m p ro v in cia le ): L e x I u lia , q u a e d e d o ta li p ra e d io p r o s p e x it n e id m a r ito lic e a t o b lig a re a u t a lie n a re ...; C. 5 .1 3 .1 .1 5 ( I u s tin ia n u s ) : E t c u m lex I u lia f u n d i d o ta lis I ta lic i a lie n a tio n e m p r o h ib e b a t fie r i a m a r ito n o n c o n se n tie n te m u liere, h y p o th e c a m a u te m nec si m u lie r c o n s e n tie b a t ... (a. 530).
„Dos recepticia” i „dos a e stim a ta ” w św ietle „lex Iu lia de fu n d o d o ta li” 2 0 5
cych p rz e d m io te m d o s recep ticia , czyli p o s a g u u sta n o w io n e g o p rz ez osobę trz e c ią , k tó r a u z y s k a ła od m ę ż a p rz y rz e c z e n ie zw ro tu m a ją tk u po u s ta n iu m a łż e ń s tw a 14. Teza t a j e s t w y n ik ie m fu n k c jo n a ln e j w y k ła d n i p o sta n o w ie ń
lex Iu lia , ja k o m ając y ch n a ce lu zab ezp iec zen ie b y tu k o b ie ty d iv o r tii c a u s a 15. T a s k ą d in ą d s łu s z n a k o n s ta ta c ja s k ła n ia w ielu au to ró w do w y łąc zen ia
z z a k re s u o b o w iąz y w an ia o m aw ian e j u s ta w y d o s recepticia, ja k o że w ra z z u s ta n ie m m a łż e ń s tw a p o sa g te n p rz y p a ś ć m ia łb y osobie trzeciej n ie zaś kobiecie. N a p o p arcie tej te z y p rz y ta c z a się te k s t P a u lu s a z 36 k sięg i k o m e n ta r z a do e d y k tu .
D. 23.5.3.1 (Paulus libro X XXVI ad edictum): Totiens autem non potest alienari
fundus, quotiens mulieri actio de dote competit aut omnimodo competitura est.
W sw ym ro z strz y g n ię c iu P a u lu s stw ie rd z ił, że t a k długo g r u n t n ie m oże być alienow any, j a k długo kobiecie p rz y s łu g u je lu b w ja k ik o lw ie k sposób b ęd zie p rz y słu g iw a ć actio de d o te 16. W ro z w a ż a n y m k o n te k ś c ie is to tn e j e s t zn a jd u ją c e się ty m fra g m e n c ie s tw ie rd z e n ie u z a le ż n ia ją c e trw a n ie z a k a z u a lie n a c ji n ie ru c h o m o śc i p o sa g o w y c h od p r z y s łu g iw a n ia k o b ie c ie actio o zw ro t p o sa g u .
W o p a rc iu o te n w ła ś n ie te k s t tw ie rd z i się niekiedy, że actio rei uxo-
riae n ie p rz y s łu g iw a ła żonie w p rz y p a d k u d os recepticia, p o n iew aż p o sag
te n p o d leg ał zw rotow i osobie, k tó r a go u s ta n o w iła 17. B ra k j e s t je d n a k t e k stó w źródłow ych, w k tó ry c h ju ry ś c i in te rp re to w a lib y lex Iu lia w ta k i spo sób. R o zw a żają on i b a rd z o ró żn e, n ie k ie d y nad zw y czaj sk o m p lik o w a n e s t a n y fa k ty c z n e , w k tó ry c h dochodziłoby do z a sto s o w a n ia lex Iu lia . N ie m a je d n a k w śró d n ic h sy tu a c ji m ogącej sta n o w ić p o d sta w ę do w y sn u c ia w n io
sk u , że m ą ż m ógł sw obodnie ro z p o rz ą d z a ć n ie ru c h o m o śc ia m i, o ile s ta n o w i ły on e d o s recep ticia 18.
14 Por. A. B e c h m a n n , D a s rö m is c h e D o ta lre c h t, t. 2, E r la n g e n 1863, s. 447; K. C zyh- la rz , D a s rö m is c h e D o ta lre c h t, G ie ß e n 1870, s. 199; C. A rn o , II n u o v o re g im e d o ta le servia -
no, [w:] S t u d i in onore d i P ie tro B o n fa n te , t. 2, M ilan o 1930, s. 93; P . B o n fa n te , C orso d i d ir itto ro m a n o , t. 1: D ir itto d i fa m ig lia , p o p ra w io n y p r z e d r u k w yd. 1, M ilan o 1963, s. 451.
15 Por. A. B e c h m a n n , D a s rö m is c h e D o ta lr e c h t..., s. 447; P. N o a ille s, U in a lie n a b ilite
d o ta le e t la n o velle 61, P a r is 1919, s. 5 7 -5 8 ; P. B o n fa n te , C o r s o . , t. 1, s. 451.
16 T erm in a ctio d e d o te o z n a c z a w isto cie actio rei u x o ria e, k tó r e z o sta ło w te n sposób w ła ś n ie z a s tą p io n e p rz ez k o m p ila to ró w ju s ty n ia ń s k ic h . Por. ró w n ież S. R iccobono, F o rm u la e
fic tic ia e a n o r m a l m e a n s o f c re a tin g new la w , R H D 9 (1929), z. 1 -2 , s. 29.
17 P or. n p . C. A rn o , II n u o v o r e g i m e . , s. 93.
18 Co w ięcej, is tn ie ją te k s ty w s k a z u ją c e , że ż a d n e p o ro z u m ie n ia m ię d z y m ęż e m a o so b ą u s ta n a w ia ją c ą p o s a g n ie m o g ą p o zb aw ić k o b ie ty m ożliw ości w y to c z e n ia a ctio rei uxo ria e. P rz y k ład o w o : D. 2 3 .4 .2 (U lp ia n u s lib r o X I X a d S a b in u m ): S i co n ven erit, ut, q u o q u o m o d o
d is s o lu tu m s it m a tr im o n iu m , lib e ris in te r v e n ie n tib u s d o s a p u d v ir u m re m a n e re t, P a p in ia n u s I u n ia n o p r a e to r i r e s p o n d it m o rte m a r iti fin ito m a tr im o n io n e q u e c o n ve n is se v id e r i d o te m r e m a n e re , e t, s i c o n v e n is s e t, n o n esse s e r v a n d u m p a c tu m co n tra d o te m , c u m m a r iti m o r ta li- ta s in te rv e n it; C. 5 .1 4 .3 (G o rd ia n u s ): Q u a m v is p a te r tu u s , c u m te n u p tu i collocaret, p a c tu s
C zy je ś li d os recepticia n ie p o d leg ała b y p o stan o w ien io m lex Iu lia , to n ie zach o w ałb y się ż a d e n ś la d tego w D ig estac h ? J e s t to te o re ty c z n ie m o żli w e, j e d n a k m ało p ra w d o p o d o b n e. M ilczenie źródeł w sk a z u je ra cze j, iż n ie ru c h o m o śc i sta n o w ią c e d o s recepticia p o d leg ały n a ró w n i z in n y m i n i e r u c h o m o śc ia m i p o sag o w y m i ty m s a m y m z a s a d o m s fo rm u ło w a n y m w lex
I u lia .
W yłączenie d os recepticia z z a k re s u z a sto so w a n ia lex I u lia o p ie ra się n a p rz e k o n a n iu , że k o b ie ta po rozw odzie n ie p o s ia d a ła żad n eg o p ra w a do ta k ie g o p o sag u . N a t ą o p inię n a le ż y spojrzeć k ry ty c z n ie . T eza ta , j a k ju ż w sp o m n ian o , o p ie ra się n a s tw ie rd z e n ia c h m ó w iący ch o o b o w iązk u zw ro tu tego ro d z a ju p o sa g u osobie, k tó r a go u s ta n o w iła . W ja k ie j je d n a k sy tu a c ji ob ow iązek te n się p ojaw iał?
N a te m a t d o s recepticia w ięcej in fo rm ac ji m o ż n a u z y s k a ć z dw óch t e k stó w źródłow ych. P ie rw sz y z n ic h to f r a g m e n t ósm ej k sięg i k o m e n ta r z a G a iu s a do e d y k tu p ro w in cjo n aln eg o . T ek st te n sta n o w i część dłu ższeg o fra g m e n tu , w k tó ry m G a iu s ro z w a ż a p ro b le m a ty k ę n a b y w a n ia w łasn o ści
m o rtis ca u sa . K o m p ila to rz y ju s ty n ia ń s c y u m ie śc ili te n f r a g m e n t w szó sty m
ty tu le trz y d z ie s te j d ziew ią tej k sięg i D ig estó w w p o sta c i k o lejn y ch p ięciu fra g m e n tó w (D. 39.6.31 pr. - 4).
D. 39.6.31.2 (Gaius libro V III ad edictum provinciale): Sine donatione autem
capitur veluti pecunia, quam statuliber aut legatarius alicui condicionis implen- dae gratia numerat, sive extraneus sit qui accepit sive heres. eodem numero est pecunia, quam quis in hoc accipit, ut vel adeat hereditatem vel non adeat, quique in hoc accipit pecuniam, ut legatum omittat. sed et dos, quam quis in mortem mulieris a marito stipulatur, capitur sane mortis causa: cuius generis dotes recepticiae vocantur...
G a iu s om ów iw szy u p rz e d n io k w e stie d o n a tio m o r tis c a u sa s tw ie rd z a , że n a w y p a d e k śm ierci m o ż n a n a b y w a ć n ie ty lk o n a p o d sta w ie darow izny, lecz ró w n ież w sy tu a c ji, gdy s ta tu lib e r lu b le g a ta riu s w y p łac a k o m u ś p ie n ią d z e w celu w y p e łn ie n ia w a ru n k u , n ie z a le ż n ie od tego, czy p rz y jm u jąc y m j e s t o soba trz e c ia , czy te ż sp a d k o b ie rc a . N abycie m o r tis c a u sa m a m iejsce ró w n ież w ów czas, gdy k to ś p rz y jm u je p ie n ią d z e w z a m ia n z a p rzy jęcie lu b o d rz u c e n ie s p a d k u b ąd ź le g a tu . D alej j u r y s t a w s k a z u je , że rów n ież p osag, k tó ry m ąż p rz y rz e k ł k o m u ś n a w y p a d e k śm ie rc i żony (in m o rte m m u lie ris), n a b y w a n y j e s t n a w y p a d e k śm ierci. G a iu s dodaje, że teg o ro d z a ju po sagi n a z y w a ją się recepticiae.
s it, u t, si m a r itu s tu u s s u p e r s titib u s f iliis c o m m u n ib u s in m a tr im o n io d ecessisset, p a r s d o tis lib e r o r u m n o m in e re tin e a tu r, e iu s m o d i ta m e n co n ven tio , q u o m in u s a c tio n e m in te g ra e d o tis h a b e a s, p ro fice re n o n p o te s t. S z e rz e j n a te n t e m a t por. E. O s a b a , U n re sc rip to d e G o rd ia n o I I I en m a te r ia d e d o te, C. 5.1 4 .3 , Im p . G o r d ia n u s a. T o rq u a ta e , [w:] P ro feso ro w i J a n o w i K o d rę b s k ie m u in m e m o r ia m , re d . A. P ik u lsk a -R o b a s z k ie w ic z , Łódź 2000, s. 2 6 5 -2 8 8 .
„Dos recepticia” i „dos a e stim a ta ” w św ietle „lex I u lia de fu n d o d o ta li” 2 0 7
W ła śn ie te n o s ta tn i fra g m e n t, począw szy od s tw ie rd z e n ia se d et d o s , w yd aje się być is to tn y z p u n k tu w id z e n ia an a liz o w a n e g o p ro b lem u . M ow a j e s t w n im w y ra ź n ie o ty m , że d o s recepticia to ta k i p osag , k tó ry m ąż p rz y rz e k ł zw rócić po śm ie rc i żony. J e s t oczyw iste, że z m a rłe j żonie n ie m o głaby w ów czas p rz y słu g iw a ć actio rei uxoriae.
J e d n a k zw olennicy te z y w y łączającej d os recepticia z z a k re s u sto so w a n ia lex I u lia su g e ru ją , że o b ow iązek zw ro tu is tn ia ł n ie ty lk o w sy tu a c ji, gdy żo n a z m a r ła p odczas tr w a n ia m a łż e ń s tw a 19. O z n acz a to k on ieczn o ść p rz y ję cia ro z szerz ając ej in te rp re ta c ji tego fra g m e n tu , w e d łu g k tó re j o bo w iązek z w ro tu is tn ia ł rów nież w w y p a d k u rozw odu. J e d n a k fa k t, że G a iu s m ów i o św ia d c z e n iu m ę ż a n a rzecz osoby u s ta n a w ia ją c e j p o sa g ja k o o czynności
m o rtis c a u s a , n ie p o zw ala dokonyw ać owej ro z szerz ając ej w y k ład n i.
P rz e m a w ia ją z a ty m ró w n ież in n e względy. J e ś li b ow iem p rz y ją ć, że dos
recepticia n ie p o d le g a ła p o sta n o w ie n io m lex I u l i a , to n a le ż a ło b y u z n a ć , że do s recepticia m ia ła służyć w y łączn ie p o n o sz e n iu on era m a tr im o n ii i w rócić
do u sta n a w ia ją c e g o po u s t a n iu m a łż e ń s tw a . T y m czasem n a le ż y p a m ię ta ć , że w a ż n ą fu n k c ją p o sa g u było u m o żliw ien ie kobiecie ponow nego zam ążpó j- ścia20. Co w ięcej u z n a n ie , że d o s recepticia n ie p o d le g a ła zak azo w i s fo rm u ło w a n e m u w lex I u l ia , w św ietle przy toczon ego w cześniej f r a g m e n tu P a u lu s a (D. 23.5.3.1) p o zbaw iałoby żonę actio rei uxoriae i co z a ty m idzie p ra w a d o m a g a n ia się zw ro tu p o sag u , k tó r ą to m ożliw ość w y ra ź n ie w y k lu cz an o 21.
S ą to is to tn e a r g u m e n ty p rz e m a w ia ją c e p rzeciw k o te z ie w yłączającej
dos recepticia spod u n o rm o w a ń lex Iu lia . O s ta te c z n ie je d n a k e w e n tu a ln e
w ą tp liw o ści p o zw ala ro zw iać k o lejn y te k s t m ów iący o do s recepticia, a p o chodzący ze zb io ru T itu li ex corpore U lp ia n i.
Tituli ex corpore Ulpiani 6.4 - 6:
4. Mortua in matrimonio muliere dos a patre profecta ad patrem revertitur,
quintis in singulos liberos in infinitum relictis penes virum. Quod si pater non sit, apud maritum remanet.
5. Adventicia autem dos semper penes m aritum remanet, praeterquam si is, qui
dedit, ut sibi redderetur, stipulatus fuit; quae dos specialiter „recepticia” dicitur.
6. Divortio facto, si quidem sui iuris sit mulier, ipsa habet actionem, id est dotis
repetitionem; quodsi in potestate patris sit, pater adiuncta filiae persona habet actionem rei uxoriae; nec interest, adventicia sit dos, an profecticia.
19 P o r. W .W . B u c k la n d , A T e x t-b o o k o f R o m a n L a w fr o m A u g u s t u s to J u s t i n i a n , w yd. 2, C a m b rid g e 1932, s. 109.
20 D. 2 3 .3 .2 ( P a u lu s lib ro L X a d ed ic tu m ): R e i p u b lic a e in te r e s t m u lie r e s d o tes s a lv a s
h a b e re , p r o p te r q u a s n u b e re p o s s u n t.
21 P o r. D. 2 3 .4 .2 ; D. 3 3 .4 .1 .1 ; C. 5 .1 4 .3 . W y k lu c ze n ie m o żliw o ści p o z b a w ie n ia żony w d ro d z e p a c tu m p r a w a d o m a g a n ia się z w ro tu p o sa g u w y n ik a ło p ra w d o p o d o b n ie s tą d , że a c
W k o n te k śc ie p ro w a d zo n y ch t u ro z w a ż a ń is to tn y j e s t oczyw iście fr a g m e n t T itu li... 6.5, k tó ry je d n a k n a le ż y czy tać łącz n ie z te k s ta m i z n im są s ia d u ją c y m i. N a s tę p u je t u p o d ział okoliczności w p ły w a ją cy ch n a sy tu a c ję p r a w n ą p o sa g u po u s ta n iu m a łż e ń s tw a , w zależn o ści od tego, czy n a s tą p iło ono w s k u te k śm ie rc i k o b ie ty (M o rtu a in m a trim o n io m u lie r e ...) czy też w s k u te k rozw odu (D ivortio fa c to ...).
W w y p a d k u śm ierci żony po dczas tr w a n ia m a łż e ń s tw a , p o sag u s ta n o w iony p rz ez jej ojca w ra c a do niego. M ąż m a p rz y ty m p ra w o zachow ać p i ą t ą część p o sa g u n a k a ż d e dziecko (bez o g ra n ic z e n ia m a k s y m a ln e j w a rto ści z a trz y m a n ia ). J e ś li ojca n ie m a - p o sa g p o zo staje u m ęża. D os, k tó r a z o s ta ła u s ta n o w io n a p rz ez osobę in n ą n iż ojciec kobiety, po jej śm ierci zo staje zaw sze u m ę ż a . W y jątk iem j e s t sy tu a c ja , gdy te n , k to d a ł posag, p rz y ją ł sty p u la c ję , że m a ją te k z o s ta n ie m u zwrócony. P o sa g n o si w ów czas n az w ę „recepticia”. W p rz y p a d k u rozw od u n ie m a różnicy, p rz ez kogo był u sta n o w io n y posag. Is to tn e j e s t to, czy k o b ie ta j e s t o sob ą s u i iu r is czy
a lie n i iu r is . W p ie rw sz y m p rz y p a d k u o n a s a m a (i ty lk o o na) m a p raw o
ż ą d a n ia z w ro tu p o sag u . W d ru g im , zw ro tu p o s a g u m oże ż ą d a ć ojciec, za zgo d ą có rk i.
Z te k s t u T itu li ex corpore U lp ia n i 6.5 w y ra ź n ie w y n ik a , że d o s recepti
cia n ie j e s t trz e c im - obok d os p ro fecticia i d o s a d v e n tic ia - ro d z ajem
p o sag u , lecz je d y n ie o d m ia n ą d o s a d v e n tic ia , k tó re j zw ro t m ąż p rz y rz e k a ł sty p u la c y jn ie osobie u s ta n a w ia ją c e j p o sa g je d y n ie n a w y p a d e k śm ie rc i żony. Z a te m d os recepticia to szczególny rodzaj do s a d v e n tic ia , k tó ry w w y p a d k u śm ie rc i żony n ie „rozpływ ał się” w o so b isty m m a ją tk u m ę ż a . Z estaw iw szy te n t e k s t z w c ześn iejszy m fra g m e n te m G a iu s a (D. 39.6.31.2) n ie u le g a ju ż w ą tp liw o ści, że s tw ie rd z e n ia o śm ie rc i żony n ie m o ż n a in te rp re to w a ć roz- szerzająco ja k o sy n o n im u s ta n ia m a łż e ń s tw a .
Z a strz e ż e n ie zw ro tu p o sa g u n a w y p a d e k śm ie rc i żony o zn a c z a ty lk o ty le, że osoba u s ta n a w ia ją c a go tr a k tu je p o sa g ja k o za b ezp iec zen ie m a te r ia ln e kobiety. J e ś li m a łż e ń stw o u s ta ło b y w s k u te k rozw odu, w ów czas, j a k w y n ik a to z b rz m ie n ia T itu li ex corpore U lp ia n i 6.6, d o s recepticia - j a k k a ż d a in n a d o s a d v e n tic ia - p rz y p a d ła b y żonie, gdyż po d o k o n a n iu ro zw o du p ra w o ż ą d a n ia zw ro tu p o s a g u - n ie z a le ż n ie od tego, czy j e s t to d o s p r o fe c ti
cia czy a d v e n tic ia - p rz y słu g u je kobiecie, je ś li ty lk o j e s t o n a s u i iu r is 22.
U s ta n a w ia ją c y n ie z a m ie rz a ł dokonyw ać p rz y s p o rz e n ia s a m e m u m ężow i i d lateg o z c h w ilą śm ie rc i k o b iety d o m ag ał się zw ro tu p o sag u , k tó ry w p rz eciw n y m w y p a d k u ro z p ły n ą łb y się w m a ją tk u m ęża.
Tym sa m y m n ie m a p rz eszk ó d , by do d o s recepticia sto so w ać p o s ta n o w ie n ia lex Iu lia o g ra n ic z a ją c e m ożliw ość a lie n a c ji n ieru c h o m o śc i p o sag o w ych podczas tr w a n ia m a łż e ń s tw a . W y n ik a s tą d ró w n ież, że po rozw odzie 22 J a k z d aje się w s k a z y w a ć n a to l e k t u r a K o d e k su (C. 5 .1 2 .3 1 ), w p ra w ie p o k las y cz n y m lu b ju s ty n ia ń s k im n a s tą p iła tu z m ia n a .
„Dos recepticia” i „dos a e stim a ta ” w św ietle „lex I u lia de fu n d o d o ta li” 2 0 9
żonie p rz y s łu g iw a ła actio rei uxoriae o zw ro t p o sag u , t a k j a k w p rz y p a d k u k ażd ej d os a d ve n tic ia . Co za ty m idzie, ró w n ież w św ie tle D. 2 3.5.3.1 n ie ru ch o m o ści sta n o w ią c e p rz e d m io t d os recepticia by ły o b jęte d ysp ozy cjam i
lex Iu lia , pon iew aż k o b ie ta po u s t a n iu m a łż e ń s tw a m o g ła się ich dom agać.
W idać z a te m , że z p u n k tu w id z e n ia z a k re s u s to s o w a n ia lex Iu lia is to tn e zn a cze n ie m o g ą m ieć ty k o te zró ż n ic o w a n ia w o b ręb ie in s ty tu c ji p o sag u , k tó re w p ły w a ją n a sy tu a c ję m a ją tk u posagow ego po u s t a n i u m a łż e ń stw a . W ty m te ż k o n te k śc ie n a le ż y ro z p a try w a ć z a k a z a lie n a c ji n ieru c h o m o śc i posagow ych sta n o w ią c y c h dos a e stim a ta .
D os a e stim a ta
W lite r a tu r z e p o d n o si się, że n ieru c h o m o śc i ita ls k ie , k tó ry c h w łasn o ść p rzen o szo n o n a m ę ż a d o tis ca u sa , n ie p o d leg ały dyspozycjom lex Iu lia , je ś li z o stały o szaco w an e23. W p raw d zie n ie m a w te k s ta c h źródłow ych fr a g m e n tu , k tó ry w p ro s t w y ra ż a łb y t a k ą z a sa d ę , je d n a k w sz e re g u te k s tó w o d n a leźć m o ż n a tre śc i, k tó re n ie p o z o s ta w ia ją w ą tp liw o ści co do tra fn o śc i tego s tw ie rd z e n ia . W p ierw szej kolejn ości n a le ż y j e d n a k przy b liży ć różnicę m ię dzy d os a e s tim a ta i n o n a e stim a ta , co pozw oli n a w y ja śn ie n ie powodów, d la k tó ry c h p o sa g o szaco w an y n ie p o d leg ał p o sta n o w ie n io m lex Iu lia .
O szaco w an ie p o sa g u polegało n a z a w a rc iu p a c tu m , k tó re za sad n iczo za w iera ło o k re śle n ie w a rto ś c i p rz ed m io tó w posagow ych. T reść tego p a c tu m m o g ła być k s z ta łto w a n a dość dow olnie i w a n a lo g ic zn y sposób m o g ła być rów nież z m ie n ia n a 24. R óżnica, j a k a zach od zi m ięd zy p o sag iem o szaco w a n y m i n ieo sza co w a n y m , z o s ta ła o p is a n a p rz ez U lp ia n a we fra g m e n c ie 34 k sięg i k o m e n ta r z a do S a b in u s a 25.
D. 23.3.10 pr. (Ulpian libro X X X IV ad Sabinum): Plerumque interest viri res
non esse aestimatas idcirco, ne periculum rerum ad eum pertineat, maxime si anim alia in dotem acceperit vel vestem, qua mulier utitur: eveniet enim, si aesti mata sit et eam mulier adtrivit, ut nihilo minus maritus aestimationem eorum praestet. quotiens igitur non aestimatae res in dotem dantur, et meliores et dete- riores mulieri fiunt.
23 Por. P.E . C o rb e tt, T h e R o m a n L a w o f M a rr ia g e , s. 180; H .J . W olff, Z u r S te llu n g d er
F r a u im k la s s is c h e n rö m is c h e n R e c h t, ZSS 53 (1933), s. 333; Ch. D e m a n g e a t, D e la c o n d i
tio n d u fo n d s d o ta l en d r o it ro m a in . C o m m e n ta ire d u titr e d u D ig este d e fu n d o d o ta li (d ix leçons fa ite s a u c o u rs d e 1860), P a r is 1960, s. 39 i n n . A u to r te n p o d aje ró w n ież fr a g m e n t
z p o chodzacego z X I w ie k u z b io ru P etri e xc ep tio n es (1.34): si vero im m o b ilis sit, e t s i a e s ti
m a ta d a ta f u i t viro, s im ilite r e a m a lie n a re p o te s t, siv e c o n s e n tin te uxore siv e n o n __
24 P o ró w n a j w te j k w e s tii sz c z e g ó ło w e r o z w a ż a n ia A. B u r d e s e , A e s ti m a t i o d o tis , [w:] S t u d i in onore d i E m ilio B e tti, t. 2, S to r ia d e l d ir itto e d ir itto r o m a n o , M ilan o 1962, s. 1 7 0 -1 7 7 .
25 W ątp liw o ści co do k la s y c z n o śc i teg o t e k s tu ro z w iew a K .L. S tre ic h e r, P e r ic u lu m d o tis , B e rlin 1973, s. 4.
T ek st pow yższy d o ty k a p rz ed e w szy stk im p ro b lem u ry z y k a u tr a t y lu b p o g o rsz en ia p rzedm iotów będących p rz ed m io te m p o sag u . U lp ia n stw ierd ził, że zazw yczaj pozostaje w in te re sie m ęża, b y ryzyko u tr a t y lu b u szk o d z en ia rzeczy n ie przechodziło n a niego; zw łaszcza je ś li p rz y ją ł w p o sag u zw ie rzę ta lu b sza tę , k tó rej k o b ie ta używ a. R yzyko to przejd zie n a to m ia s t, je ś li rzeczy
in d o tem d a ta e z o s ta n ą oszacow ane. W ów czas, choć k o b ie ta je zużyje, m ąż
będzie m u sia ł m im o w szystko św iadczyć su m ę, n a j a k ą zo stały oszacow ane. U lp ia n nie w sk a z a ł w y raźn ie, czy chodzi o ryzyko u t r a t y rzeczy, czy jej pogor szen ia, je d n a k ze słów ...vestem , q u a m u lie r u titu r o raz si [...] m u lie r eam
a d triv it w nioskow ać m ożna, że m iał on n a m yśli oba rodzaje ryzyka. T ekst te n
jednocześnie bardzo dobrze ilu stru je problem , k tó ry w ydaje się być isto tn y z p u n k tu w idzenia niniejszych rozw ażań. A estim a tio m a bow iem te n sk u tek , iż w sytuacji zużycia przez s a m ą kobietę lu b u tr a ty w in n y sposób oszacowanej rzeczy posagowej, m ąż - n a w y p adek rozw odu - je s t zobow iązany zapłacić sum ę oszacow ania. Tym czasem , gdy d an e rzeczy n ie zostały oszacow ane, n ie bezpieczeństw o u tr a ty lub pogorszenia, ale rów nież - ja k z a u w aż a U lp ian - i ew e n tu a ln e p rzyrosty w artości rzeczy s ta ją się u d ziałem kobiety26.
P ow yższy t e k s t s k ła n ia je d n a k do p o s ta w ie n ia p y ta n ia o pow ód, d la k tó reg o ju ry ś c i ro z w a ż a ją ro z k ła d ry z y k a u t r a t y lu b p o g o rsz e n ia rzeczy posagow ych. S koro s ą one w ła s n o ś c ią m ęża , to w oczyw isty sposób jego p o w in n o o b ciąż ać ry z y k o . R o z w a ż a n ia d o tyczące p e r ic u lu m m o g ą m ieć w o d n ie sie n iu do p o sa g u zn a cze n ie ty lk o z p e rs p e k ty w y ob o w iązk u zw ro tu p o sa g u d iv o rtii causa. W ty m te ż k o n te k śc ie oby dw a te k s ty s ta ją się z ro z u m iałe. J e ż e li bow iem p o sag n ie z o sta ł oszacow any, w ów czas p rz e d m io te m o b o w iązk u zw ro tu s ą k o n k re tn e rzeczy d a n e m ężow i d o tis cau sa. J e ś li n a to m ia s t rzeczy te z o sta ły o szacow ane, w ów czas m u s i on św iad czy ć ic h w a rto ść o k re ślo n ą w chw ili u s ta n a w ia n ia p o sag u .
T ek sty źródłow e w y d a ją się w sk az y w ać je d n o z n a c z n ie , że w p rz y p a d k u p o sa g u nieoszaco w an eg o k o b ie ta p o w in n a o trz y m a ć w ra m a c h r e s titu tio
d o tis z w ro t k o n k r e tn y c h rz e c z y 27. W ty m k o n te k ś c ie z ro z u m ia łe je s t,
26 To s a m o s ta n o w i s k o z n a c z n i e p ó ź n ie j p r e z e n to w a ł r ó w n ie ż H e r m o g e n i a n u s : D . 2 4 .3 .5 1 : ( H e rm o g e n ia n u s lib r o I I iu r is e p ito m a r u m ): A e s tim a ta e res u s u e tia m m u lie r is
p e ric u lo m a r iti d eterio res e ffic iu n tu r . J u r y s t a stw ie rd z ił, że ry zy k o p o g o rsz e n ia o szaco w an y ch
rz ec zy p o sag o w y ch sp o c zy w a n a m ęż u ta k ż e w tedy, gdy s ą one u ż y w a n e p rz e z k o b ie tę . J u r y s t a p o d k r e ś la t u ta j, że żo n a, p o m n ie js z a ją c w a rto ś ć rz ec zy posag o w ej p o p rz ez je j u ż y w a n ie n ie p o n o si w z w ią z k u z ty m u sz c z e rb k u , lecz że s t r a t a o b c ią ża m ę ż a . C h o d zi w ty m w y p a d k u oczyw iście o p o n o sz e n ie p rz e z e ń o n era m a tr im o n ii. C iąg ło ść p o g ląd ó w ju r y s p r u d e n c ji r z y m sk iej w o d n ie s ie n iu do p ro b le m a ty k i o sz a c o w a n ia p o d k re ś la ł ró w n ie ż W . O s u ch o w sk i, N o te s
c r itiq u e s s u r in te r p r e ta tio n d u D. 19.3.1§1, [w:] A t t i d e l C on g resso In te r n a z io n a le d i d ir itto ro m a n o e d i sto r ia d e l d ir itto ro m a n o , Verona 2 7 —2 8 —2 9 w r z e ś n ia 1948 a c u ra d i G u isc a rfo M o s c h e tti, T. 3, M ilan o 1951, s. 376, p rz y p is 8.
27 Por. D. 2 3 .3 .1 7 .1 ( P a u lu s lib ro V I I a d S a b in u m ): S i re a e s tim a ta d a ta n u p tia e secu ta e
n o n s in t, v id e n d u m est, q u id re p e ti deb ea t, u tr u m res a n a e stim a tio . sed id a g i v id e tu r, u t ita d e m u m a e s tim a tio r a ta s it, si n u p tia e se q u a n tu r, q u ia nec a lia c a u sa c o n tr a h e n d i fu e r it, res ig itu r re p e ti d eb ea t, n o n p r e tiu m .
„Dos recepticia” i „dos a e stim a ta ” w św ietle „lex I u lia de fu n d o d o ta li” 2 1 1 dlaczego z a k a z sfo rm u ło w a n y w lex I u lia z a sad n iczo n ie dotyczył n ie ru c h o m ości oszacow anych. S koro m ąż n ie był zo b o w iązany do zw ro tu kobiecie g r u n tu posagow ego, to dyspozycja lex I u lia b y ła w ty m w y p a d k u b e z p rz e d m io to w a28. W łaściw ie m o ż n a by p rz y ją ć, że p rz e d m io ty o szaco w an e n ie m ia ły c h a r a k t e r u po sag o w eg o , z o s ta ły o n e b o w iem w p e w n y m s e n s ie „ sp rz e d a n e ” za su m ę o szaco w an ia, i to o n a sta n o w i w ty m w y p a d k u m a ją te k posagow y, k tó reg o dotyczy actio rei uxo ria e29.
W n io sek te n z n a jd u je o p arcie ró w n ież w k o n sty tu c ji J u s t y n ia n a z 530 r. ro z szerz ając ej obo w iązy w an ie lex I u lia de fu n d o d o ta li n a g ru n ty p ro w in cjo n aln e i całkow icie z a k a z u ją c e j o b c ią ż a n ia ty c h n ieru ch o m o ści. W k o n s ty tu c ji tej f u n d u s in a e s itm a tu s w p ro s t o k re ś la n y j e s t ja k o posagow y w e w ła śc iw y m s ło w a te g o z n a c z e n iu . A c o n tr a r io w n o sić m o ż n a , że g r u n t oszaco w an y ta k im n ie j e s t 30.
C. 5.13.1.15 (Iustinianus): ...Licet enim Anastasiana lex de consentientibus mu-
lieribus vel suo iuri renuntiantibus loquitur, tamen eam intellegi oportet in res mariti vel dotis quidem, aestimatas autem, in quibus dom inium et periculum mariti est: in fundo autem inaestimato, qui est dotalis proprie nuncupatur, ma- neat ius intactum, ex lege quidem Iulia imperfectum... (a. 530)
J u s ty n ia n stw ierd z a, że p o sta n o w ie n ia lex A n a s ta s ia n a 31 „o w y ra ż a ją cych zgodę żo n ach ” w in n y być odnoszone w yłącznie do rzeczy m ę ż a lu b do posagów, ale tylko oszacow anych, tzn. tych, k tó ry c h w łasn o ść i ryzyko p rz y p a d a m ężow i. N a to m ia s t w o d n ie sie n iu do n ieoszacow any ch g ru n tó w po sago w ych m a n a d a l obow iązyw ać lex Iu lia . N ie m a t u p o trzeb y p rz e p ro w a d z a n ia a n a liz y całości te k s tu k o n sty tu cji, w y starczy w sk azać, że w zam yśle c e sa rz a w p ro w ad za n e p rz e z e ń zm ian y dotyczyć m a ją je d y n ie g ru n tó w n ieoszaco w a nych, n a to m ia s t do oszacow anych m a ją m ieć zasto so w an ie za sad y z a w a rte w
lex A n a sta sia n a . Słow a in fu n d o a u te m in a estim a to [...] m a n e a t iu s in ta c tu m p o tw ierd z ają, że lex Iu lia d otyczyła je d y n ie g ru n tó w nieoszacow anych.
W ty m też k o n te k śc ie w p e łn i z ro zu m iałe s ą w sz y stk ie ro z w a ż a n ia ju ry s tó w p ro w a d zo n e w m a te r ii a e s tim a tio , a d otyczące ry z y k a p o g o rsz en ia
28 P o d o b n ie A. B u rd e s e , A e s tim a tio d o tis , s. 180, g d zie p rz e d s ta w io n e s ą ró w n ież o p in ie in n y c h au to ró w . Por. ta k ż e H .J . W olff, Z u r S te llu n g d e r F r a u ..., s. 333.
29 W n io s k i ta k ie s p o tk a ć m o ż n a ró w n ie ż w s ta r s z e j d o k try n ie . F.W . von T ig e rs trö m
(D as rö m is c h e D o ta lre ch t, E in e z iv ilis tis c h e A b h a n d lu n g , t. 1, B e rlin 1831, p r z e d r u k A a le n
1983, s. 281) tw ie rd z ił n a w e t, że f u n d u s a e s tim a tu s b ę d ą c w ła s n o ś c ią m ę ż a w p e łn y m tego sło w a z n a c z e n iu , w ogóle n ie j e s t p rz e d m io te m p o sa g u . P o d o b n ie tw ie rd z i A. B e c h m a n n
(D as rö m is c h e D o ta lre c h t, s. 448), k tó r y w s k a z u je , że g r u n t o sz a co w a n y n ie z n a jd u je się
w p o sa g u , choć z o s ta ł d a n y m ężow i d o tis c a u sa . Por. ta k ż e W . O s u ch o w sk i, K o n tr a k t esty-
m a to r y jn y w r z y m s k ie m p r a w ie k la s y c z n e m i ju s ty n ja ń s k ie m , Lw ów 1936, s. 19, p rz y p is 2.
30 P o d o b n ą k w a lifik a c ję d o s a e s tim a ta ja k o „p o sa g u n ie w ła ś c iw e g o ” m o ż n a s p o tk a ć w s ta r s z e j d o k try n ie . P or. F.W . v o n T ig e rs trö m , D a s rö m is c h e D o ta lre c h t, s. 305.
i u tr a t y przedm iotów , k tó ry ch w łasn o ść m ąż n ab y ł d o tis causa. W p rz y p a d k u oszaco w an ia bow iem , je śli res in d o tem d a ta e uległy p og orszen iu, m ąż będzie m u s ia ł św iadczyć więcej, n iźli ich w a rto ść z chw ili rozw odu. J e ś li n a to m ia s t w a rto ść rzeczy d an y c h w p o sag u w zrośnie w czasie trw a n ia m a łż e ń stw a , w ów czas p e ric u lu m , k tó re n a n im ciążyło, n a b ie r a c h a r a k te r u jego benefi-
ciu m , zaś k o b ie ta o trz y m a m niej niż a k tu a ln a w a rto ść rzeczy posagow ych.
W ydaje się, że w ła ś n ie tej d ru g iej e w e n tu a ln o śc i dotyczyć m ógł r e s k ry p t c e s a rz a A le k s a n d ra S e w e ra z 226 r. po C hr. A n a liz a jego tre śc i sta n o w i d ob ry p u n k t w y jścia d la d a lszy c h ro z w a ż a ń n a d p ro b le m a ty k ą o sz a c o w a n ia p o sa g u w k o n te k śc ie dyspozycji lex Iu lia . W iąż ą się one z k o n iecz n o ścią d o k o n a n ia pew nego zró żn ico w a n ia w o b ręb ie o m aw ian e g o z a g a d n ie n ia a e s tim a tio .
C. 5.12.5 (Alexander Sever): Quotiens res aestimatae in dotem dantur, maritus
dom inium consecutus summae velut pretii debitor efficitur. Si itaque non conve- nit, ut soluto matrimonio res restituerentur et iure aestimatae sunt, retinebit eas, si pecuniam tibi offerat (a. 226).
R e s k ry p t te n w y d a n y z o s ta ł n a p ro śb ę n ie ja k ie j S ta tii, k tó r a za p ew n e zw ró ciła się do c e s a rz a w sy tu acji, gdy po rozw odzie jej b yły m ą ż oferow ał jej su m ę p ie n ię d z y z a m ia s t rzeczy sta n o w ią c y c h p osag. K o b ie ta n ie z g a d z a ją c się n a to, być m oże ze w z g lęd u n a z a is tn ia łą z czasem ró żn icę w arto ści, o d w o ły w ała się do c e sa rz a . T en n a to m ia s t stw ie rd z a , że ilek ro ć p rz e d m io te m p o s a g u s ą rzeczy o szacow ane, m ąż, k tó ry n a b y ł ich w łasn o ść, s ta je się d łu ż n ik ie m su m y o sza co w an ia , t a k j a k ceny 32. O szaco w an ie, o k tó ry m t u m ow a, pow oduje z a te m z m ia n ę p rz e d m io tu p o sa g u z rzeczy n a p ien iąd z e. M ąż m a z a te m o bow iązek zw rócić n ie d a n ą m u w p o sa g u rzecz, lecz su m ę, n a j a k ą z o s ta ła oszacow ana.
W d ru g im z d a n iu cesarz w yjaśnia, dlaczego m ąż m oże zachow ać rzeczy posagow e, je śli zapłaci żonie su m ę oszacow ania. U z asad n ien ie rozstrzyg nięcia cesarz rozpoczyna od stw ierd z en ia si itaque non convenit. W ydaje się, że zw rot te n n ależy p rzetłum aczyć bezosobowo (,je ś li nie za w arto poro zu m ien ia”)33.
32 Ow o o d n ie s ie n ie a e s tim a tio do v e n d itio s ta n o w i p ro b lem , k tó r y b u d z ił w ie lk ie z a in te re s o w a n ie w d o k try n ie . P or. m .in . E . A lb e rta rio , D .4 0 .9 .3 (A p p u n ti s u lla a e s tim a tio d o tis ), [w:] S t u d i d i d ir itto ro m a n o , t. 1: P erso n e e fa m ig lia , M ilan o 1933, s. 3 9 9 -4 0 6 ; A. B u rd e se ,
A e s tim a tio d o tis , s. 1 6 7 -2 0 7 ; A. C a lo n g e , A e s tim a tio d o tis , A H D E 35 (1 9 6 5 ), s. 5 -5 7 ;
K .L. S tre ic h e r, P e r ic u lu m d o tis , B e rlin 1973.
33 T eo rety czn ie m ożliw e j e s t ró w n ież tłu m a c z e n ie teg o s tw ie rd z e n ia w form ie osobow ej: „jeśli [m ąż] się n ie z g a d z a ”. W sk azy w ało b y to je d n a k , że s k u tk ie m o sz a c o w a n ia j e s t p o w s ta n ie po s tro n ie m ę ż a z o b o w iąz an ia p rz em ie n n e g o , k ie d y to m a on p ra w o w y b o ru spo so b u jeg o w y k o n a n ia . J e d n a k in te r p r e ta c ja t a k a n ie d a je się pogodzie z w n io sk a m i p ły n ąc y m i z p r z y ta czan y ch w cześniej te k s tó w D. 23 .3 .1 0 o raz D. 24.3.51. O sza co w an ie w sw ej zasad n ic z e j p o s ta ci pow odow ało z m ia n ę p rz e d m io tu p o sa g u z rzeczy n a su m ę p ie n ię ż n ą . Po d o k o n a n iu tak ie g o o szaco w an ia m ąż m a obow iązek zw rócić p ien ią d ze i nie m a m ożliw ości zw ro tu rzeczy.
„Dos recepticia” i „dos a e stim a ta ” w św ietle „lex I u lia de fu n d o d o ta li” 2 1 3
C esarz s tw ie rd z a z a te m , że m ałżo n k o w ie n ie z a w a rli ze so b ą p o ro z u m ie n ia , n a m ocy k tó reg o k o b ie ta m o g łab y d o m ag ać się zw ro tu rzeczy posagow ych w n a tu rz e . Z a te m lectio tej k o n s ty tu c ji b rz m i n a s tę p u ją c o : „Ilekroć s ą d a w a n e w p o sa g u rzeczy o szacow ane, m ąż, k tó ry n a b y ł [ich] w łasn o ść, je s t p o s trz e g a n y ja k o d łu ż n ik sum y, n a w zór ceny. Toteż, je ś li m ałżo n k o w ie nie p o ro z u m ie li się, ab y w w y p a d k u ro z w ią z a n ia m a łż e ń s tw a z o sta ły zw rócone rzeczy, a z o sta ły [one] oszaco w an e w e d łu g p ra w a , m ą ż za ch o w a je , je ś li d a ci p ie n ią d z e ”.
Z te k s tu k o n s ty tu c ji m o ż n a z a te m w y sn u ć w n io sek , że w d ro dze p o ro z u m ie n ia s tro n d o p u szc zaln e było szczególne u k s z ta łto w a n ie o szaco w an ia, n a p o d sta w ie k tó reg o żo n a m o g łab y d o m ag ać się zw ro tu p rz ed m io tó w p o s a gow ych, pom im o ich o szaco w an ia. W ła śn ie t a k w e s tia j e s t ro z w a ż a n a p rzez U lp ia n a w k o m e n ta rz u do p ism S a b in u sa .
D. 23.3.10.6 (Ulpianus libro X X X IV libro ad Sabinum): Si res in dotem datae
fuerint quamvis aestimatae, verum convenerit, ut aut aestimatio aut res pra- estentur, si quidem fuerit adiectum „utrum mulier velit”, ipsa eliget, utrum malit petere rem aestimationem: verum si ita fuerit adiectum „utrum maritus velit”, ipsius erit electio. aut si nihil de electione adiciatur, electionem habebit maritus, utrum m alit res offerre an pretium earum: nam et cum illa aut illa res promitti- tur, rei electio est, utram praestet. sed si res non exstet, aestimationem omnimo- do maritus praestabit.
W p rz y to czo n y m fra g m e n c ie j u r y s ta s tw ie rd z a , że je ś li w p o s a g u z o s ta n ą d a n e rzeczy, choćby o szacow ane, je d n a k p o ro z u m ia n o się, że b ędzie św iadczone albo oszaco w an ie albo rzecz, to je ś li zo stało b y d o d a n e „które z n ic h chce k o b ie ta ”, o n a w y b iera, czy w oli ż ą d a ć rzeczy, czy o szacow ania: je d n a k je ś li t a k zo stało b y d o d an e „któ re z n ic h chce m ą ż ”, w ybór b ędzie n a le ż a ł do niego. Albo je ś li nic n ie z o sta n ie d o d an e , m ąż b ęd zie m ia ł wybór, czy w oli za o fero w ać rzeczy, czy ic h w a rto ść : b o w iem ta k ż e k ie d y j e s t p rz y rz e c z o n a t a albo t a rzecz, do d łu ż n ik a n a le ż y wybór, k tó r ą z n ic h b ę dzie św iadczy ł. Lecz je ś li rzecz n ie is tn ie je , w k a ż d y m p rz y p a d k u m ąż b ęd zie św iad czył oszacow anie.
T ek st te n m ów i o sy tu a c ji, w k tó re j d o k o n u jąc o sza co w an ia p o sa g u z a w a rto p o ro z u m ie n ie , n a m ocy k tó re g o p rz e d m io te m z o b o w ią z a n ia do z w ro tu p o sa g u m o g ła być b ą d ź s u m a o szaco w an ia, b ąd ź sa m e rzeczy, k tó re z o sta ły d a n e w p o sag u . C hodzi z a te m o p o ro z u m ie n ie , n a m ocy k tó reg o o b o w iązek zw ro tu p o s a g u s ta je się zo b o w iązan iem p rz e m ie n n y m . D ecyzja co do n ależ y teg o spo so b u jego w y k o n a n ia m oże zo stać p o z o sta w io n a n a m ocy tego p o ro z u m ie n ia kobiecie b ąd ź m ężczyźnie. W sy tu a c ji, gdy b r a k w y ra źn eg o w s k a z a n ia osoby, k tó re j p rz y s łu g u je p ra w o w y b o ru , U lp ia n z a strz e g a , że p ra w o o k re ś le n ia sp osobu w y k o n a n ia tego św ia d c z e n ia p rz y s łu gu je m ężow i, o ile n a d a l is tn ie ją p rz e d m io ty posagow e. W p rz eciw n y m
w y p a d k u , n a z a s a d a c h ogólnych, m ąż ja k o d łu ż n ik p on osi ryzyko i m u si zw rócić su m ę o sz a c o w a n ia 34. J e ś li je d n a k rzeczy u leg ły je d y n ie p o g o rsze n iu , m oże je zw rócić w ta k im s ta n ie , w ja k im się z n a jd u ją 35.
Z a k a ż d y m ra z e m w ięc s tro n a , k tó r a p o s ia d a p ra w o w yb oru, cieszy się p o zy ty w n y m i s k u tk a m i a e s tim a tio w jej za sa d n ic z y m k sz ta łc ie . O z n acz a to, że je ś li u p ra w n io n ą j e s t k o b ie ta , to w ra m a c h z w ro tu p o sa g u n ie m oże być o n a z m u sz o n a do a k c e p ta c ji św ia d c z e n ia w a rte g o m n iej n iż a e s tim a tio , je śli za ś u p ra w n ie n ie to p rz y słu g u je m ężczyźn ie, to n ie b ęd zie m u s ia ł o n od dać w ięcej n iż w ynosi a e stim a tio .
O bydw a p rz e d sta w io n e do tej p o ry sposoby o sza co w an ia zy sk a ły sobie w lite r a tu r z e specyficzne o k re ś le n ia . O szaco w an ie w jeg o p ierw szej, z a s a d niczej p o sta c i - ze w z g lę d u n a s p o ty k a n e w źró d ła c h z ró w n a n ie ze s p rz e d a ż ą - o k re ś la n e j e s t ja k o a e s tim a tio v e n d itio n is c a u sa 36, n a to m ia s t o szaco w a n ie , k t ó r e m u t o w a r z y s z y p o r o z u m ie n ie , c z y n ią c e z m ę ż o w s k ie g o o b o w iązk u r e stitu tio d o tis zobo w iązan ie p rz e m ie n n e , o k re ś la n e j e s t w l ite r a tu r z e ja k o a e stim a tio ta x a tio n is ca usa. Ten o s ta tn i te r m in n ie b y ł u ż y w a n y p rz ez ju ry s tó w 37. J e d n a k by li oni św iad o m i k o n sek w e n cji czynionych p rz ez siebie ro z ró ż n ie ń w s to s u n k u do a estim a tio .
D o k o n an ie o szaco w an ia v e n d itio n is lu b ta x a tio n is ca u sa było b ard zo isto tn e z p u n k tu w id ze n ia z a k re s u o bow iązy w an ia lex Iu lia . O to bow iem , je śli k o b ie ta m im o dokonanego oszaco w an ia m ogła w p ew n ych w y p a d k ach dom agać się po rozw odzie zw ro tu rzeczy w n a tu rz e (p rzy a estim a tio ta xatio-
n is c a u sa ), w ów czas n a le ż y n a te p rz y p a d k i ro zciąg n ąć sk u teczn o ść p o sta n o
w ień lex Iu lia . W ynika to z fra g m e n tu ósm ej księg i qu aestion es A frican u sa. D. 23.5.11 (Africanus libro VIII quaestionum): Quod si fun du s in dotem
aesti-matus datus sit, ut electio esset mulieris, negavit alienari fu n d u m posse: quod si arbitrio mariti sit, contra esse.
34 Por. A. B u rd e s e , A e s tim a tio d o tis , s. 175.
35 W y n ik a to w p ro s t z k o lejn eg o f r a g m e n tu D ig e stó w n a w ią z u ją c e g o b e z p o ś re d n io do w c ze śn ie js ze g o t e k s tu U lp ia n a , a p o ch o d ząceg o sió d m ej k s ię g i P a u lu so w e g o k o m e n ta r z a do t r a k t a t u S a b in u s a (D. 23.3.11), w k tó ry m j u r y s t a lak o n ic z n ie s tw ie rd z a : S a n e et d e te rio re m
fa c ta m red d ere p o te r it.
36 Por. n p . D. 2 3 .3 .1 0 .4 -5 ; D. 2 3 .3 .1 6 . O p r z y p a d k u o k re ś la n y m ja k o a e s tim a tio ta x a tio
n is c a u sa m ów i D. 23.3 .6 9 .7 .
37 T erm in te n w p ro w a d z ił n a jp ra w d o p o d o b n ie j h o le n d e rs k i p r a w n ik A rn o ld V in n e n (V in-
n iu s ) w sw ym k o m e n ta rz u do I n s ty tu c ji J u s ty n i a n a . Por. C h. D e m a n g e a t, D e la c o n d itio n d u fo n d s d o t a l . , s. 44. S a m V in n iu s żył w la ta c h 1 5 8 8 -1 6 5 7 . był p ro fe s o re m w L eid zie.
W s p o m n ia n y k o m e n ta rz do In s ty tu c ji (1642) był je g o n a jb a rd z ie j z n a n y m d z ie łe m p rz e z s t u le c ia u ż y w a n y m w H o la n d ii. V in n iu s był je d n y m z g łó w n y ch p rz e d s ta w ic ie li tra d y c ji p ra w a rz y m s k o -h o le n d e rs k ie g o , sta n o w ią c e g o k o n ty n u a c ję tra d y c ji b a r to lis ty c z n e j, k tó r a j e d n a k sz e ro k o u w z g lę d n ia ła d o ro b e k m o s G a llic u s. S ze rze j p o ró w n a j R. F e e n s t r a - C .J.D . W aal,
S e v e n te e n th C e n tu r y L e id e n L a w P ro fesso rs, A m s te rd a m 1975, s. 24 i n n ; P. S te in , T h e C h a ra c te r a n d In flu e n c e o f th e R o m a n C iv il L a w . H is to r ic a l E s s a y s , L o n d o n -R o n c e v e rte
1988, s. 81; O.F. R o b in so n , T.D. F e rg u s , W .M G o rd o n , E u r o p e a n L e g a l H is to r y , w y d . 3, L on d o n - E d in b u rg h - D u b lin 2000, s. 222.
„Dos recepticia” i „dos a e stim a ta ” w św ietle „lex Iu lia de fu n d o d o ta li” 2 1 5 T ek st te n sta n o w i k o n ty n u a c ję i je d n o c z e śn ie p o d su m o w an ie dłuższeg o d y s k u rs u A fric a n u sa , zam ieszczonego w e w cześn iejszy m fra g m e n c ie D ige- stó w 38. P rzy to cz o n y pow yżej p a s s u s odnosi się do g r u n tu oszacow anego. Z w ażyw szy je d n a k , że ro z w a ż a n a j e s t t u k w e s tia w y b o ru sposobu, w ja k i p o sa g b ęd zie zw rócony, chodzi t u n ie c h y b n ie o a e stim a tio ta x a tio n is ca usa . A fric a n u s w sk a z u je , że je ś li w p o sa g u z o sta ł d a n y g r u n t oszaco w an y w ta k i sposób, ab y w ybór (g r u n t czy p ie n ią d z e ) n a le ż a ł do kobiety, g r u n t n ie m oże być zbyty, lecz je ś li p ra w o w y b o ru m a m ąż, j e s t o d w ro tn ie. T ek stem , k tó ry w p e łn i k o re sp o n d u je z tr e ś c ią p rzytoczo nej w yżej w ypow iedzi j e s t k o n s ty tu c ja c e sa rz y S e p ty m iu s z a S e w e ra i K a ra k a lli z ro k u 213. W k o n s ty tu c ji tej w y ra ź n ie stw ierd z o n o , że m im o o sz a c o w a n ia g ru n tu , w s y tu a c ji z a g w a ra n to w a n ia kobiecie p ra w a w yb o ru , lex I u lia w ciąż z n a jd u je zasto so w an ie.
C. 5.23.1 (Severus et Antoninus): Si aestimata praedia data essent in dotem et
convenisset, ut electio mulieri servetur, nihilo minus lex Iulia locum habet.... (a. 213)
C hociaż n ie zostało to exp licite p o w ied z ia n e w p rz y ta c z a n e j k o n s ty tu cji, w sp o m n ie n ie o p ra w ie w y b o ru p rz e d m io tu ro sz c z e n ia p rz ez żonę je d n o zn a czn ie w sk a z u je , że chodziło o a e stim a tio ta x a tio n is ca usa . Z te k s tu tego
a contra rio w y n ik a też, że w p rz y p a d k u in n eg o u k s z ta łto w a n ia a estim a tio ,
o m a w ia n a u s ta w a n ie zn a jd u je z a sto so w a n ia , z a te m m ąż m oże zbyw ać g ru n ty posagow e. S tą d też, z p u n k tu w id z e n ia lex Iu lia , a e s tim a tio ta x a tio
n is ca u sa , p rz y k tó re j m ężow i p rz y słu g u je p ra w o w y b o ru sposobu, w ja k i
u czy n i zadość obow iązkow i zw ro tu p o sag u , n ie ró ż n i się od a e s tim a tio ven-
d itio n is causa. In n y m i słow y ita ls k a n ie ru c h o m o ść p o sag o w a o sza co w an a
w te n sposób n ie p o d le g a ła zak azo w i sfo rm u ło w a n e m u w tej u sta w ie .
* * *
N in iejsze u w a g i s ta n o w ią p ró b ę odpow iedzi n a p y ta n ie : czy zró żn ico w a n ie m a ją c e m iejsce w o b ręb ie in s ty tu c ji p o sa g u m iało sw oje k o n sek w e n cje d la z a k re s u o b o w iązy w an ia, sfo rm u ło w an eg o w lex I u lia de fu n d o d o ta li z a k a z u a lie n o w a n ia ita ls k ic h n ie ru c h o m o śc i posagow ych. S p o ty k a n e dość często w lite r a tu r z e o p in ie w y łączające z z a k re s u lex Iu lia n ieru c h o m o śc i posagow e sta n o w ią c e d o s recepticia n ie z n a jd u ją p o tw ie rd z e n ia w te k s ta c h
38 O. L en e l, P a lin g e n e s ia iu r is c iv ilis , A fric a n u s 102; W sp o m n ia n y w c z e śn ie js z y fr a g m e n t D ig e stó w to D . 23 .5 .9 : S i m a r ito d e b ito ri f u n d i id q u o d d e b et d o ti m u lie r p r o m is e r it,
d o ta le m f u n d u m effici. q u o d si ei p r o m itta t, q u i fu n d u m a u t de cem d e b u it, in a r b itr io esse m a r iti, q u id in d o te sit. Q u o d si S t ic h u m a u t f u n d u m d e b u it m a r itu s et q u o d debet, d o ti ei p r o m is s u m sit, S tic h o m o r tu o f u n d u m in d o te m esse. h is c o n se q u en s esse a it, ut, si C orne- lia n u m a u t S e m p r o n ia n u m f u n d u m d e b e n ti id q u o d d e b e t d o ti p r o m is s u m sit, u tr u m e o ru m d o ta le m esse m a lit. p la n e u tr u m velit, a lie n a tu r u m : a lte r u m a lie n a r i n o n p o sse. s i ta m e n a lie n u m r u r s u s r e d im a t, a d h u c in e iu s p o te s ta te e s t, a n e u m , q u e m r e tin u is s e t, a lie n a r i v e lit.
źródłow ych. D os recepticia sta n o w iła je d y n ie szczególny ro d zaj do s a d ve n -
ticia, w p e łn i p o d leg ają c za k azo w i ro z p o rz ą d z a n ia n ieru c h o m o śc iam i. N a to
m ia s t o szaco w an ie n ieru c h o m o śc i posagow ych, w jego zasad n icze j p o staci
(v e n d itio n is cau sa ), w yłączało je z z a k re s u o b o w iąz y w an ia tej u staw y . D z ia
ło się ta k , bow iem tra c iły one w d rodze o sza co w an ia swój p osagow y c h a r a k ter. W y jąte k stan o w iło w tej m ierz e o szacow anie ta x a tio n is ca u sa , je ś li p ra w o w y b o ru św ia d c z e n ia p rz y z n a n o k ob iecie. W ta k ie j sy tu a c ji, spod re ż i m u lex Iu lia g ru n ty posagow e w yłączał dopiero w y bó r s u m y o sza co w an ia p rzez k o b ietę, to ż sa m y z w y stą p ie n ie m a e stim a tio v e n d itio n is ca usa .
U s ta le n ia te p o z w a la ją n a is to tn e d o p recyzo w anie z a k re s u sto so w a n ia
lex I u lia de fu n d o d o ta li. P rz y o k azji b a rd z o w y ra ź n ie u ja w n ia się je d n a
z n a jb a r d z ie j c h a r a k te r y s ty c z n y c h cech p r a w a rz y m sk ie g o , m ia n o w ic ie p ie rw sz o rz ę d n a ro la, j a k ą o d g ry w a ła w n im in te r p r e ta c ja ju ry s tó w 39. To o n a dopiero u k a z y w a ła fa k ty c z n ą d oniosłość n o rm a ty w n ą , n a d e r ogólnie sfo rm u ło w a n y ch p o s ta n o w ie ń ustaw y . P rz e k a z y źródłow e z d a ją się je d n o zn a czn ie w sk azy w ać, że sfo rm u ło w a n y za p a n o w a n ia A u g u s ta z a k a z zb y w a n ia n ie ru c h o m o śc i posag ow ych n ie u w z g lę d n ia ł zró żn ico w a n ia istn ie ją ceg o w o b ręb ie in s ty tu c ji p o sag u . T y m czasem m iało ono re a ln e k o n sek w e n cje d la z a k re s u o b o w iąz y w an ia tej re g u la cji, co w ydobyli ju ry ś c i w o d n ie s ie n iu do
d o s a e s tim a ta . P ra w n ic y rz y m sc y by li p rz e k o n a n i o doniosłości i k o n ieczn o
ści in te rp re ta c ji te k s tu u s ta w y i tra k to w a li j ą w ręcz ja k o in te g r a ln ą część p ojęcia lex40.
Summary
Dos recepticia and dos aestimata in the light of lex Iulia de fundo dotali
Lex Iulia de fundo dotali enacted in 18 BC, was most probably, formulated in
very general terms. It prohibited alienation of immovable property being p art of a dowry, taking no account of diversity of types of Roman (dos profecticia and
adventicia; dos aestimata and inaestimata; dos recepticia). The said diversity was
consequence of substantial differences existing between those types of dos, which could modify operation of the lex Iulia dispositions.
Indeed, looking only into literature concerning lex Iulia, it is quite easy to find opinions excluding from its operation dos recepticia and dos aestimata. This paper examines, w hether there is a sufficient authority for those exclusions.
Authors excluding dos recepticia from the operation of lex Iulia believed this kind of dowry to be provided for a woman by a third person reserving, it will be
39 Por. szerzej n a te m a t tej p ro b le m a ty k i W. W ołodkiew icz, I u s et lex w r z y m s k ie j tr a d y
cji p ra w n e j, Iu s e t L ex 1(2002), s. 5 7 —61; T. G iaro , W y kła d n ia bez ko d ek su . U w agi h isto ryczn e o n o rm a ty w n o śc i in te rp reta c ji p ra w n ic z e j, [w:] Teoria i p r a k ty k a w y k ła d n i p r a w a , re d . P. W in-
czorek, W a rsz a w a 2005, s. 1 3 -2 5 , o raz te k s t tego a u to ra , zam iesz czo n y w n in ie jsz y m tom ie. 40 D. 1.3.11 (I u lia n u s lib r o X C d ig es to r u m ): E t ideo d e h is, q u a e p r im o c o n s titu u n tu r ,
„Dos recepticia” i „dos a e stim a ta ” w św ietle „lex I u lia de fu n d o d o ta li” 2 1 7
returned at the end of a marriage. As the lex Iulia prohibited alienation of fundus
dotalis in order to protect woman (not a person constituting dowry), exclusion of dos recepticia from the scope of its application seems to be reasonable. The pro
blem is, th a t legal sources (D. 39.6.31.2; Tituli ex corpore Ulpiani 6.4-6.6), limit the said reservation only for the situation, when m arriage finished because of the woman’s death. Dos recepticia was not a sui generis kind of dowry, but only specific type of a dos adventicia and as such, it was perfectly covered by the disposition of the lex Iulia de fundo dotali.
On the contrary, dos aestimata basically seems to be rightly excluded from the scope of application of the lex Iulia. Aestimatio was an informal agreement (pac
tum) determining value of the dowry. It was especially im portant in case the value
of a thing given as a dowry changed during the m arriage (it was lost, diminished or appreciated in value). In case of dos aestimata, husband had to pay only the sum of money as declared in pactum aestimationis, and not to give the dotal thing back. This was basic form of aestimatio called aestimatio venditionios causa for its simila rity with the sale (aestimatio was often considered to be sale-like operation). Nevertheless, there was also a second kind of aestimatio, called taxationis causa, when either wife or husband were granted with a right to choose w hat they prefer to receive (wife) or return (husband) in case the m arriage ends: either value of the
aestimatio or the given things.
Aestim atio dotis in its basic form (venditionis causa), made the Lex Iulia
inapplicable to the estim ated land. In case of aestimatio taxationis causa, the same effect took place only after the woman chose the value of the aestimatio. By this time, alienation of a fundus dotalis was prohibited. If it was husband who had the right to choose between aestimatio and the land itself, the lex Iulia was irrelevant, as the alienation of a land given in dowry was considered to be electio taxationis.
