Andrzej F. Dziuba
Stan badań nad polską teologią
moralną XVII w.
Studia Theologica Varsaviensia 17/2, 280-289
1979
280 T A D E U S Z G O G O L E W S K I
[8.1
W sw oim podziw ie i uznaniu dla szerokości poglądów Baadera W. Lambert sięga do odległej przeszłości, szukając analogii z takim i w y bitnymi, teoretykam i duchowości, jak św. Ignacy L o y o l a (s. 133. 304. 310). Natom iast odczuwa się brak porównania i oceny tych poglądów w św ietle dzisiejszej św iadom ości Kościoła. Przykładowo można w ska zać na koncepcję anonim ow ego chrześcijaństwa, której autor bliżej nie w yjaśnia ani nie w ym ienia jej w łaściw ego twórcy, K. R a h n e r a . Od nosi się w rażenie, że Lambert uważa ją za powszechnie dziś uznaw a ną, podczas gdy jest to tylko jedna z teorii teologicznych, która nie pokrywa się ze stanow iskiem ostatniego soboru. Wiadomo, że Rahner całą ludzkość nazyw a ludem Bożym, co odpowiada m yśli Baadera. So bór jednak zacieśnił to pojęcie do Kościoła Chrystusa, a tym samym położył w iększy nacisk na eklezjalny w ym iar chrześcijaństwa. N ieuw zględnienie tej rozbieżności prowadzi do zbyt uproszczonego wniosku, jaki sugeruje autor, że eklezjologia F. von Baadera, która sw ego cza su uchodziła za niezupełnie prawowierną, dzisiaj może być przyjm o wana bez żadnych zastrzeżeń.
Tadeusz Gogolewski
STAN BA D AŃ NAD POLSKĄ TEOLOGIĄ MORALNĄ XVII W. Niezbędnym czynnikiem w łaściw ego uprawiania nauki jest znajo mość, przynajm niej ogólna, jej przeszłości. Bez tego nie można ani w pełni zrozumieć aktualnych problem ów danej dyscypliny, ani też traf nie planować jej dalszego rozwoju. Badając teraźniejszość i w y b ie gając m yślam i w przyszłość nie wolno zapomnieć o tych, którzy ży ciem i wkładem swej pracy doprowadzili naukę do jej aktualnego sta nu. W każdym fakcie na płaszczyźnie naukowej, choćby najbardziej odkrywczym , tkw i w iele elem entów w ypracow anych przez poprzednie pokolenia uczonych. Postulat badań nad przeszłością nauk teologicz nych w Polsce, w ysun ięty w: początkach XIX stulecia przez F. B e n t- k o w s k i e g o (t 1852), jest ciągle podejm owany przez w ielu autorów aż do naszych czasów. 1 Również w odniesieniu do teologii moralnej
w ysuw a się konieczność gruntownego przebadania całej tradycji, a w ięc kierunków, idei oraz poglądów poszczególnych moralistów, aby na tej podstaw ie stworzyć w łaściw y obraz ew olucji tej dyscypliny.2 W yni
kiem zbyt pobieżnych i niepogłębionych badań była dość długo utrzy mująca się negatywna opinia o polskiej kulturze XVII w. Podobnie w zakresie teologii zbyt łatwo przechodzono dotąd nad „epoką jezuic ką” do porządku dziennego. W spółczesny badacz tego okresu spotyka nazw iska i problem y zupełnie nie opracowane. Tym czasem potrzebne i celow e jest zwrócenie uw agi także na autorów mniej znanych czy mało oryginalnych, poniew aż tworzą oni określony obraz poziomu nauki danej epoki. Podejście historyczne pozwoli nie tylko lepiej w niknąć w ówczesną rzeczywistość, ale um ożliwi także znalezienie w łaściw ego kry
1 F. B e n t k o w s k i , Historia literatury polskiej, t. 2, 1814 s. 473. 2 Por. A. J a n s s e n , Pour l ’histoire de la theologie morale, EThL 33
(1957) s. 736; B. H ä r i n g , Heutige Bestrebungen zur Vertiefung und
Erneuerung der Moraltheologie, SMor 1 (1962) s. 17. 21.; Powołanie chrześcijańskie, Zarys teologii m oralnej, t. 1. Opole 2 (1978) s. 30 n.
O M Ó W I E N I A 281
terium dla odróżnienia tego, co zmienne, od tego, co niezmiernie w chrześcijańskiej m oralności.3
Badania nad dziejam i polskiej teologii moralnej posiadają już p e w ien dorobek, który spełnia w ysuw an e od dawna postulaty badawcze w tym zakresie.4 Zwłaszcza teologia moralna XVII w. doczekała się
w ielu opracowań o różnym charakterze. Warto te osiągnięcia usyste m atyzować, co pozw oli na zorientow anie się w aktualnym stanie ba dań zarówno nad ogólnym i dziejam i dyscypliny w Polsce, jak i nad poszczególnym i m oralistam i czy zagadnieniam i tego okresu. Tego ro dzaju próby były już podejm ow ane.5 Ostatnio jednak daje się zauważyć
znaczne ożyw ienie badań nad tym etapem dziejów polskiej teologii moralnej i dlatego warto dokonać system atyzacji najnowszych osiąg nięć badawczych w tej dziedzinie.
1. O p r a c o w a n i a o g ó l n e
Znany m ediew ista M. R e c h o w i c z zajął się dziejam i tej dyscypli ny w czterech artykułach om awiających historię teologii w Polsce. Przy tej okazji prostuje niektóre daw niejsze ustalenia na podstawie w łasnych szczegółow ych badań lub opracowań innych specjalistów. W pierw szym z ni:ch, stanow iącym syntetyczne ujęcie dziejów myśli teologicznej w Polsce, poruszył zagadnienia teologii moralnej XVII w. w m inim alnym stopniu. 6 W dwóch artykułach zam ieszczonych w His
torii Kościoła w Polsce (red. B. K u m o r — Z. O b e i t y ń s k i ) sfor
m ułow ał cenne uwagi natury ogólnej o teologii moralnej tego okresu. Dotyczą one szczególnie zagadnień hum anizmu i ówczesnych prądów oraz ich w pływ u na teQlogię polską, a tym samym także na teolo gię moralną która nie stanowiła w ów czas odrębnej dyscypliny. A u tor uważa Sz. S. M a k o w s k i e g o za najw ybitniejszego teologa XVII w., choć nie w spom ina o nim jako o moraliście. Podkreśla zaangażowanie kaznodziejskie w ielu m oralistów (T. M ł o d z i a n o w- s k i , M o r a w s k i ) oraz ocenia p ozytyw nie elem enty ascetyczno-m i- styczne w pisarstw ie teologiczno-m oralnym.7 Podobnie w opracowaniu
w kładu teologii do kultury św iata w ym ienił wśród ' m oralistów tylko Sz. S. M akowskiego i T. M łodzianowskiego, podkreślając zasługi tego ostatniego jako kaznodziei.8
3 Por. B. H ä r i n g , art. cyt., s. 17 n.; F. G r e n i u k, Tomasz Mło
d zia n owski teolog moralista, Lublin 1974 s. 3.
4 Por. W. W i c h e r , X. S zym on Stanisław Makowski, teolog m ora
lista polski z XV II w., K ielce 1926 s. 5; J. S t r o j n o w s к i, Moralność na miarę naszych czasów, Więź 11 (1968) nr 6 s, 79.
5 F. G r e n i u k, Stan badań nad dziejam i polskiej teologii moralnej
XV II w., ACr 2 (1970) s. 329—341. P ew ne drobne uwagi dotyczące n ie
których późniejszych opracowań zawiera notatka informacyjna·: J. W ί ο h r o w i e z, Z historii teologii moralnej w Polsce, CT 47 (1977) nr 3 s. 85 nn.
0 M. R e c h o w i c z , Z dzie jó w m y śli teologicznej w Polsce (1400--
1939), AK 82 (1974) s. 15—34.
7 Tenże, Dzieje polskiej nauki teologicznej (1506— 1696). W: HKP, t. I
cz. 2 (19t74) s. 1401—150. 396—404.
2 8 2 A N D R Z E J D Z I U B A [10]
W w ydanych ostatnio polskich podręcznikach teologii moralnej, zgod nie ze zwyczajem , w początkowych partiach podaje się pewne w ia dom ości z dziejów tej dyscypliny. Opublikowany pośm iertnie podręcz nik teologii moralnej fundam entalnej W. W i c h r a , w ym ienia nazw i ska głów nych polskich m oralistów XVII w. oraz tytuły ich podstaw o w ych dzieł. Zawiera jednak w iele błędnych dat i inform acji, co w y nikło m. in. z niew ykorzystania ustaleń innych badaczy. Na uwagę za sługuje fakt uw zględnienia także m oralistów obrządku w schodniego, np. bazylianina N o r o l s k i e g o.9 S. W i t e k w w ydaw anym podręczniku
teologii m oralnej bardzo krótko omawia dzieje teologii m oralnej, nie czyniąc żadnych uwag o tej dyscyplinie na gruncie polskim w XVII w. Tylko pośrednio można do niej odnieść pew ne inform acje natury ogól n ej.10
Natom iast autorzy zbiorowej edycji podręcznika teologii moralnej opartego na idei powołania poświęcają historii teologii moralnej sporo m iejsca. W artykule na tem at rozwoju teologii moralnej w epoce po- trydenckiej przy om awianiu w yodrębniania się teologii moralnej ja ko sam odzielnej dyscypliny teologicznej podane są cenne informacje 0 polskiej teologii moralnej tego okresu. Podkreśla ono realizację przez polskich m oralistów w ym ogów staw ianych przez podręczniki
Institutiones morales (Młodzianowski, Makowski) oraz włączanie do tej
dyscypliny zagadnień ascetycznych i m istycznych (K. D r u ż b i c k i , M. Ł ę c z y c k i , Mikołaj z M o ś с i s k) . 11
Pierw szą próbę syntetycznego zarysu dziejów polskiej teologii moral nej zaw iera opracowanie F. Gr e n i u к a. Autor w yróżnił następujące okresy: od początków do końca XVI w., teologia kazuistyczna, recepcja tom izm u oraz czasy najnowsze. W drugim z tych okresów zarysował najpierw sytuację ogólną podkreślając rolę uchwał soboru trydenckiego, reform studiów u dom inikanów i jezuitów oraz znaczenie nowego ty pu uprawiania teologii moralnej poprzez Institutiones morales. Następ n ie om ówił ośrodki nauczania teologii moralnej. We w szystkich uczel niach, zarówno typu wyższego jak i sem inaryjnego, prowadzono spe cjalne w ykłady z teologii moralnej jako odrębnego przedmiotu teolo gicznego. Z kolei zajął się piśm iennictwem teologicznom oralnym XVII 1 X VIII w., w ym ieniając w szystkich w ażniejszych m oralistów polskich wraz z ich krótką charakterystyką oraz podaniem polskich tytułów, m iejsc i dat pierwszych w ydań ich dzieł. Przytoczył także tytu ły dzieł, które poruszają zagadnienia teoliogicanomoralne teologów nie m orali stów.12 Drugą bardziej obszerną próbę syntezy kazuistycznej w tym
okresie dał J. B a j d a , którego rozprawa obejmuje: początki teologii kazuistycznej w Europie i w Polsce; przegląd literatury teologiczno- morataej; w nioski i postulaty. Autor om ówił najpierw genezę teologii moralnej jako oddzielnej dyscypliny teologicznej, a następnie stan K oś cioła i nauczania teologicznego w Polsce X V II—X V III w. W części drugiej przedstaw ił głów nych polskich teologów m oralistów rozpoczy nając od Mikołaja z Mościsk. Przy każdym zam ieścił dane
biograficz-P olaków do k u ltu ry św iata (red. M. A. K r ą p i e с i in.). Lublin 1976
s. 345—375.
9 W. W i c h e r , P o d sta w y teologii m oralnej, Poznań 1969 s. 45. 10 S. W i t e k , Teologia moralna, t. 1 cz. 1, Lublin 1974 s. 9 nn. 11 Powołanie chrześcijańskie, dz. cyt. s. 39 n.
12 F. G r e n i u k, Zarys dziejów polskiej teologii moralnej, RTK 22
[11] O M Ö W I E N I A 2 8 3 ne oraz om ówił ich pisma. W spomniał także dzieła autorów zagranicz nych, które w tym okresie były powszechnie stosow ane w nauczaniu teologii moralnej, np. Medulla B u s e m b a u m a . Cenna jest zam ie szczona na końcu dość obszerna bibliografia przedmiotu, chociaż nie została w pełni w ykorzystana w sam ym artykule. Dotyczy to np. opracow ań J. K o w a l s k i e g o . Z innych zastrzeżeń można w ym ienić zbyt małe uw zględnienie roli pionierów odnowy teologii moralnej w początkach XVII w., pom inięcie Adama z O p a t o w a oraz brak kon sekw encji w podaniu dat z życia poszczególnych m oralistów, zwłaszcza dat ich śm ierci (np. przy Grzegorzu T e r e e k i m)13.
2. O p r a ć ow a n i a p o s z c z e g ó l n y c h a u t o r ó w
Postacią Tomasza M ł o d z i a n o w s k i e g o zajął się F. Greniuk w szeregu artykułów oraz w swej rozprawie h abilitacyjnej. 14 Ta ostatnia
dzieli się na dwie części. Pierwsza zawiera curriculum vitae om aw iane go teologa w oparciu o bogaty m ateriał archiwalny. W artościowa jest także próba nakreślenia osobowości Młodąianiowskdego na podstaw ie ów czesnych opinii o nim oraz kazań, które zaw ierają w iele elem entów autobiograficznych. Autor dokonał też pew nych uściśleń i sprostowań odnośnie do jego spuścizny pisarskiej. W części drugiej przedstaw ił T. M łodzianowskiego jako teologa m oralistę na tle sytuacji w k atolic kiej teologii moralnej w Europie zachodniej na przełom ie XVI i -XVII w. tj. w m omencie jej wyodrębnienia się z ogólnej teologii. Zwrócił przy tym uwagę na znaczenie pionierów odnowy teologicznej (J. A z o r, P. L a y m a n , T. S a n c h e z , W. F i g l i u c c i , H. H e n r i q u e z ) , do tychczas w literaturze polskiej praw ie niedostrzegane. W skazał też na głów nych przedstaw icieli teologii m oralnej w Polsce, zwłaszcza z za konu jezuitów. N astępnie na tak zarysow anym tle zanalizow ał założe nia m etodologiczne i form alne teologii moralnej M łodzianowskiego, jej zasady poznania (Pismo św., tradycja, m agisterium Kościoła, autorytet teologów), argum entację i język podkreślając zarówno dodatnie, jak i ujem ne strony. N astępnie zestaw ił w ęzłow e zagadnienia tej teologii dzieląc ją na szczegółow ą i ogólną. Osobno zajął się traktatem kazu- istycznym , w którym M łodzianowski w ypow iedział się w pełni jako te olog moralista. Na końcu załączył chronologię jego życia oraz obszer ny zestaw literatury i źródeł, w tym także niedrukowanych.
F. Greniuk opublikował też artykuł poświęcony życiu, działalności i pismom A d a m a z O p a t o w a . Szczególną uw agę zwrócił na Trac-
tatus de sacramentis, Graeoviae 1642 oraz Tractatus theologici, Cra-
coviae 1644—1645, stwierdzając, że dla teologii moralnej cenniejsze są te ostatnie. 15
13 J. B a j d a , Teologia moralna (kazuistyczna) w X V II—XV III wieku .
W: DTKPń t. 2 cz. 1 (1975) s. 207—ЗЮ,7.
14 F. G r e n i u k , Stan badań nad T om aszem M łodzianowskim TJ,
RTK 16 (1969) nr 3 s. 41—48; Tomasz Młodzianowski TJ teolog-mora-
lista z XV II w., RTK 17 (1970) nr 3 s. 39—52; Teologia moralna T om a sza Młodzianowskiego TJ na tle epoki, RTK 20 (1973) nr 3 s. 5—24; Tomasz Młodzianowski teolog moralista, Lublin 1974. Por. J. P r y s z -
m o n t, R ozprawa monograficzna o T. Młodzianowskim , CT 45 (1975) nr 3 s. 86—89; J. W i c h r o w i c z , art. cyt. s. 8 6; Tomasz Młodzia
2 8 4 A N D R Z E J D Z I U B A
Bardziej szczegółow e badania nad tym sam ym teologiem podjął J. В e- r e z i ń s к i w zorując się na pracy F. Greniuka o Młodzianowskim. W ydaje się, że w części poświęconej życiu i działalności om awianego autora zbyt szeroko ujął sprawę szkół nowodworskich, chociaż Adam z Opatowa był bardzo zw iązany z tym i szkołami, a naw et pełnił w ielo krotnie funkcję prowizora. W odróżnieniu od Greniuka w podziale za sad poznania teologii moralnej do tradycji zaliczył zgodę Powszechnego Kościoła, M agisterium Kościoła, autorytet Ojców Kościoła, teologów, autorów scholastycznych oraz historię Kościoła. W iększą w agę przypisał jego sakram entologii ogólnej i szczegółow ej. 16 Z punktu w idzenia do
gm atyki sakram entologią Adama z Opatowa zainteresow ał -się także E. O z o r o w s k i , nie pomijając jednak jej aspektów teologicznom oral- nych oraz aplikacji praktyczno-życiowych. Szczególnie przy poruszaniu zagadnień szafarza i podm iotu sakramentu oraz próbie oceny nauki Adama z Opatowa zwrócił uwagę na elem enty jego teologii m oralnej. 17
Podobnie ten sam autor w artykule na tem at życia i twórczości innego teologa tego okresu, Piotra z Poznania, poczynił pew ne uw agi o jego teologii m oralnej, uznając ją za bardziej zbliżoną do teologii dogm a tycznej niż do prawa kanonicznego. 18 Ostatnio J\ K o w a l s k i przy
pomniał postać Mikołaja z M o ś c i s k , w ybitnego moralisty dom ini kańskiego z przełomu XV I i XVII w. Opierając się na pieczołow icie ze branym m ateriale archiw alnym ustalił w iele faktów z jego życia oraz uściślił dane bibliograficzne. Cenne jest podanie przy poszczególnych w ydaniach sygnatur bibliotecznych i miejsc, gdzie aktualne dzieła te można odnaleźć. 19 Szkoda tylko, że autor nie w skazał sygnatur ręko
pisów Archiw um D om inikanów w Krakowie. Nie w ykorzystał też dru kowanego zbioru dokum entów prowincji polskiej dom inikanów oraz części tych dokum entów udostępnionych w tym że archiwum w m aszy nopisie. 20 Dalszych uzupełnień dokonał J. K ow alski w biogram ie tego
teologa, zam ieszczonym w Polskim S łownik u Biograficznym, gdzie krótko scharakteryzow ał również jego spuściznę pisarską, szczególnie podręczniki logiki oraz zam ieścił obszerną literaturę. 21 Przy tej okazji
warto w spom nieć o w cześniejszym artykule tegoż autora na temat m odlitw y w ew nętrznej w pism ach Mikołaja z Mościsk. A rtykuł ten sygnalizow ał powiązania nurtu ascetyczno-m istycznego z teologiczno- m oralnym u Mikołaja z Mościsk, a jednocześnie zależność jego doktry
1 5 F . G r e n i u k , Teologia moralna A dam a z Opatowa, R T K 2 3 ( 1 9 7 6 ) n r 3 s . 5 — 1 5 .
16 J. B e r e z i ń s k i , A d a m z O patow a teolog-moralista, XVII wieku. L u b l i n 1 9 7 7 s s . X X X , 3 8 5 ( m i p s A r K U L ) .
17 E. O z o r o w s k i , Nauka A dam a O patowskiego o sakramentach V) ogólności. S T V 1 0 ( 1 9 7 2 ) n r 1 s . 5 5—9 0 .
18 T e n ż e , Piotr z Poznania teolog polski XV II w ieku , S T V 1 0 ( 1 9 7 2 ) n r 2 s . 1 0 5 — 1 4 6 .
18 J. K o w a l s k i , Zycie, działalność i spuścizna pisarska domin i
kanina Mikołaja z Mościsk (1559— 1632), C z S T 4 ( 1 9 7 6 ) s . 1 4 7—1 6 4 .
20 Acta Capitulorum Provinciae Poloniae Ordinis Praedicatorum, t 1
( 1 2 2 5 — 1 6 0 0 ) , w y d . R . F . M a d u r a , R o m a 1 9 7 2 ;t 2 ( 1 6 0 3 — 1 7 0 0 ) , w y d . R . F . M a d u r a ( m i p s A r D o i m K r P p 3 ! 7 2 I — I I I ) .
21 J. K o w a l s k i , Mikołaj z Mościsk, P S B , t. 2 1 , W r o c ł a w 1 9 7 6 s . 1 2 8 — 1 3 0 .
1 1 3 ] O M Ó W I E N I A 2 8 5
ny ascetyczno-m istycznej od teologii zachodniej. 22 P ew ne uw agi doty
czące twórczości teologicznom oralnej Mikołaja z M ościsk zawiera hasło opracowane przez S. Z i e m s k i e g o w słowniku filozofów polskich. Autor kładzie nacisk na zawarte w niej elem enty obyczajowe i kultu rowe. 23
3. Z a g a d n i e n i a w y b r a n e
Szczegółowe badanie poświęcone w ybranym zagadnieniom teologii moralnej tego okresu są skąpe. P ew ne w iadom ości można znaleźć w opracowaniach dotyczących bezpośrednio innych zagadnień. N iem niej warto je zasygnalizow ać dla całości obrazu.
F. Grenftik w artykule na temait usamodizielniiema sdę teologii m oral nej w XVII w. na Zachodzie Europy w spom niał także o w p ływ ie tych przemian na podręczniki polskich m oralistów tego okresu. Zwrócił m.in. uwagę na w ypow iedź prowincji polskiej z zakonu jezuitów odnośnie do projektu „Ratio et institutio studiorum ”, obowiązującego w tym zako n ie od 1599 r. 24 Inform acje o teologia moralnej w Polsce w XV II w.
w ystęp ują też w pracach K. G ó r s k i e g o z zakresu teologii życia w ew nętrznego. Autor, wybiitny znawca historii duchowości poiskiej., poczynił szereg odniesień do teologii moralnej, uprawianej przez w ielu autorów łącznie z pisarstw em ascetycznym . Omawiając poszczególne za kony tego okresu oraz jego przedstaw icieli zaznaczał często ich rolę ja ko m oralistów (np. Mikołaja z Mościsk). Podobnie w kom entarzach do w ydan ych przez siebie tek stów duchowości chrześcijańskiej w skazyw ał na powiązania nurtu ascetyczno-m istycznego z teologicznom oralnym. 25
Również w opracowaniach historii innych dyscyplin teologicznych po jawiają się w zm ianki o teologii m oralnej. M. J a b ł o ń s k i , przedsta w iając ów czesną teorię duszpasterstwa, n aśw ietlił oddziaływ anie teologii moralnej na praktyki życiow e i postaw y moralne tak duchow ieństw a jak i w iernych. Dużo m iejsca pośw ięcił znaczniejszym teologom m orali stom tego okresu np. M ikołajowi z M ościsk i Sam uelow i z L u b l i n a , podkreślając praktycyzm ich dzieł, które nazywa naw et podręcznikam i duszpasterstw a. 26 Jak wiadom o przedłużeniem dzieł teologiczno-m oral-
nych, b yły pism a ascetyczno-m istyczne, które w twórczości polskich m oralistów stanow iły najpopularniejszy przekaz ich doktryny moralnej dla szerszego grona odbiorców. W ydaje się, że ten fakt za mało został uw ypuklony przez autora artykułu. W związku z badaniem dziejów
22 Tenże, Nauka Mikołaja z Mościsk o m o d litw ie w e w n ę tr zn e j, RTK
16 (1969) nr 3 s. 25—39.
23 S. Z i e m s k i , Mikołaj z Mościsk. W: FPS, W rocław 1971 s. 273. 24 F. G n e n i i u k , Autonomizacja teologii moralnej w XV II w., RTK
19 (1972) nr 3 s. 29—55.
25 K. G ó r s k i , Dzieje ży cia w e w n ętrzn e go w Polsce. W: Tysiąclecie
1 (:1969) s. 321—391; Dzieje życia w e w n ętrzn e go domin ik anów polskich
w X V I—X V III w ie k u (Problem atyka i źródła), STNKUL 19 (1970)
s. 76—84; Zycie w e w n ę tr z n e i religijne społeczeństwa. W: HKP, t. cz. 2 (1974) s. 115 nn.; Teologia ascety czn o-m isty czn a (w ie k X V I—XVIII). W:
DTKP, t. 2 cz. 1 (1975) s. 429—471; Duchowość chrześcijańska, Wrocław
1978.
26 M J a b ł o ń s k i , Teoria duszpasterstw a (wiek X V I—XVIII). W:
2 8 6 A N D R Z E J D Z I U B A [ 1 4 ]
kaznodziejstwa polskiego X VI—XVIII w. M. B r z o z o w s k i stw ier dził, że treść kazań w ielu ówczesnych m oralistów, szczególnie zaś T. M łodzianowskiego i Sz. S. M akowskiego, obok nauki w iary św iętej dotyczyła w zasadzie zagadnień m oralnych. Treści teologicznom oralne tych kazań dają m ożliwość poznania ogólnych zjaw isk i tendencji reli gijnych epoki. Mimo, że stanow iły odpowiedź na konkretne zapotrzebo wania, były zbyt często przesiąknięte abstrakcyjnym i rozważaniam i scholastycznym i, co powodowało ich niejasność i małą kom unikatyw ność. 27
Z innego punktu w idzenia ocenił postaw y etyczne, w tym także teolo gicznomoralne, S. J e d y n a k w artykułach na tem at etyki polskiej. Ograniczając się do ogólnych sform ułowań, autor w ypow iedział o niej szereg sądów negatyw nych, które stanow ią nie tyle w ynik szczegóło w ych, ile raczej pew nych z góry przyjętych założeń. 28
Bardziej pogłębione spostrzeżenia co do ówczesnej obyczajowości pol skiej zawiera praca Z. K u c h o w i c z a , który oparł się na materiale źródłowym i uw zględnił dotychczasowe badania, przeprowadzając pew ne dalsze analizy, choć nie zaw sze w pełni obiektyw ne. 29 Trzeba jednak
przyznać, że całościow e ujęcie obrazu polskiej kultury w tym czasie jest znacznie utrudnione z powodu bogactwa jej form i przejawów. W najnowszym opracowaniu historii nauki polskiej, pomimo pom inięcia nauk teologicznych, pew ne dane co do teologii moralnej XVII w. znaj dują się w dwóch artykułach o odrodzeniu i baroku, zredagowanych przez w ybitnych znaw ców tych okresów, P. R y b i c k i e g o i H, B a r y с z a. Badacza dziejów tej dyscypliny zainteresują szczególnie uwagi o ogólnych tendencjach, które rzutow ały na rozwój polskiej nauki, pro stujące w iele tradycyjnych ocen naszej rodzimej kultury XVI i XV II w. 30
Swego czasu A. P e t r a n i, badając dzieje szkolnictw a teologiczne go w Polsce, uw zględnił także nauczanie teologii moralnej, zarówno w ośrodkach akademickich jak i sem inaryjnych. Teologia moralna była wykładana w ramach całości teologii scholastycznej, dopóki nie nastą piło w yodrębnienie się poszczególnych dyscyplin.31 Uzupełnienie tych
badań stanow i kilka nowszych artykułów o szkolnictw ie w dawnej Polsce. M. R e c h o w i c z zajął się W ydziałem Teologicznym Akadem ii K rakow skiej, w ym ieniając z bardziej znanych teologów m oralistów w ielokrotnego rektora tej uczelni Adama z Opatowa oraz jej profesora
27 M. B r z o z o w s k i , Teoria kazn odziejstw a (wiek X V I—XVIII). W:
DTKP, t. 2 cz. 1 (1975) s. 361—*29.
28 S. J e d y n a k , E tyka polska od Galla Anonima do Kadłubka, SF
17 (1973) nr 1 s. 31—52; Staropolskie w z o r y osobowe (Trzy n u rty w e t y
ce polskiej późnego odrodzenia), ternie, nr 5 s. 173— 195; E tyk a polska od Konarskiego do Kołłątaja, tam że nr 10 s. 33—47.
29 Z. K u c h o w i c z , O byczaje staropolskie X V II—XVIII w., Łódź
219.77.
39 P. R y b i c k i , Odrodzenie. W: HNP. t. 1 (1970) s. 197-—436; H. B a
r y c z , Barok. W: HNP, t. 2 (1970) s. 7—2?0
31 A. P e t r a n i , S zkolnictw o teologiczne w Polsce. W: Tysiąclecie 1
[ 1 5 ] ' O M Ó W I E N I A 2 8 7
Sz. S. M akow skiego.32 L. P i e c h n i k przedstaw ił nauczanie teologii
moralnej, w tym również w uczelniach jezuickich. 33 Obok szkoły je
zuickiej znaczną rolę odegrała szkoła dominikańska, której p ośw ię cony jest artykuł R. Ś w i ę t o c h o w s k i e g o . Oprócz ogólnych w ia domości dotyczących nauczania teologii i teologii moralnej, zawiera w ykaz szkół filozoficzino-teoliogicznych (X V ł—X V III w.) oraz hekatontis pisarzy zakonu kaznodziejskiego. Zestawienia te dają w m iarę do kładny obraz dom inikańskich ośrodków nauczania wraz z ich profe soram i. 34 Specyficzny sposób uprawiania teologii m oralnej w szkole
franciszkańskiej poddał an alizie H. B ł a ż k i e w i c z , w ykorzystując rękopiśm ienne m ateriały pochodzące zasadniczo z zakonu braci m niej szych. Całość nauczania w tej szkole była oparta na system ie filozo ficzno-teologicznym Jana Dunsa Scota. Na tym tle autor poszerzył m. in. problem atykę system ów m oralnych w w ykładach lektorów franciszkań skich.35 Odnosi się jednak w rażenie, że autor darzy zbytnią sym patią
szkolnictw o bernardynów. Omówiono też nauczanie teologii, a tym sa mym teologii moralnej, u karm elitów, paulinów, kanoników regular nych oraz innych szkół zakonnych nieco późniejszych.36 Opracowania
o charakterze raczej inform acyjnym stanow ią swoistego rodzaju kom pendium w iedzy o nauce i nauczaniu teologii w e w szystkich podstaw o w ych ośrodkach teologicznych w Polsce. Cechuje je jednak pew na jed nostronność. Np. przy opisie szkoły karm elitańskiej uwzględniono ty l ko karm elitów bosych, co mimo- uwag w yjaśniających nie w ydaje się słuszne. Dostrzega się różnice w zakresie wykorzystania źródeł archi w alnych i rękopiśm iennych. Niektórzy autorzy poprzez nagrom adzenie w ielu źródeł zakonnych zatracili szersze spojrzenie. Cenne natom iast są inform acje na tem at powiązań poszczególnych szkół i kierunków teolo gicznych w różnych zakonach.
Dużą w artość dla badań nad dziejam i polskiej teologii m oralnej m a
32 M. R e c h o w i c z , W ydział Teologiczny Akadem ii K ra k o w sk ie j
w XV II i XVIII w. W: DTKP, t. 2 cz,. 2 (№ 5) s. 9—■Э01
33 L. P i e c h n i k , A kade m ie i uczelnie jezuickie, tamże, s. 51—103.
Por. B. N a t o ń s k i , Humanizm jezuicki i teologia p o zy ty w n o -k o n tro -
w e r s y jn a w XVII—X V III wieku, tam że t. 2 cz. 1 (1975) s. 87—221.
34 R. Ś w i ę t o c h o w s k i , Szkolnictw o dominikanów, tamże, t. 2
cz. 2 (1975) s. 221—287. Por. J. A. S p i e ż, Dominikanie w Polsce. W:
Chrześcijańska o dpow iedź na pytanie człowieka, W&rsizawa. b.r.w. (ok.
1972) s. 9—51.
35 H. В ł a ż к i e w i с z, Szkoła franciszkańska. W : DTKP, t. 2 cz. 2
(1975) s. 287—367.
36 O. F i l e k , Nauka i nauczanie w zakonach karmelitańskich. W :
tam że s. 367—391; H. C z e r w i e ń , Szkoła paulińska, tamże s. 527—■ 539; H. D. W o j t y s к a, Nauka i nauczanie u kanoników regularnych
(na przy kładzie Kon gre gacji Bożego Ciała), tamże; Si. 451—509; H. Z. L e s z c z y ń s k i , Z dziejów kolegium prowincjalnego cystersów w
2 8 3 A N D R Z E J D Z I U B A
ją katalogi i w ykazy rękopisów w poszczególnych bibliotekach czy archiwach. Przykładem tego typu opracowań może być w ykaz zbiorów biblioteki sem inarium duchownego w Lublinie opublikowany przez H. D. W o j t y s к ę. 37 Z katalogów obejm ujących tylko dzieła teologicz-
nomoralne należy w ym ienić pracę P. Cz. B o s a k a o zbiorach biblio teki klasztoru dom inikanów w K rakow ie. 58
W ostatnim okresie pow stał na KUL szereg prac dyplom ow ych o teo logii moralnej w XVIII w. na gruncie polskim.39 Rozprawy te pozostają
niestety w m aszynopisach przechow ywanych w archiwum uczelni. Tym czasem warto byłoby ogłosić je drukiem choćby w e fragm entach, zw ła szcza że dotyczą pew nych szczegółow ych zagadnień i to u przedstaw w icieli innych dyscyplin teologicznych oraz zajmują się polskim eto sem i m oralnością pojętą w szerokim sensie.
* * *
Dokonany przegląd odnośnej literatury pozwala stwierdzić, że do robek badaczy nad polską m yślą teologicznom oralną XVII w ieku jest dość znaczny i stanow i duży wkład do całości badań nad polską nauką i kulturą tego okresu. Prace historyków polskiej teologii moralnej przy niosły w iele ustaleń co do głównych tendencji i idei typow ych dla ro dzimej obyczajowości. Szereg jednak zagadnień nadal oczekuje na w y czerpujące i poprawne m etodologicznie opracowania. Postulat podjęcia dalszych badań dotyczy zarówno opracowanych już częściowo jak i in nych problemów.
W badaniach tych należy w szerszym stopniu w ykorzystać źródła i m ateriały rękopiśm ienne przechow yw ane nie tylko w archiwach kra jowych, ale i zagranicznych. Szczególnie trudno dostępne są m ateriały zgromadzone w seminariach diecezjalnych, zw łaszcza ze w zględu na brak odpowiednich katalogów. U dostępnienie tych zbiorów pozwoliłoby
37 H. D. W o j t y s к a, Katalog rękopisów biblioteki seminarium du
chownego w Lublinie, ABMK 28 (1974) s. 221—283; 29 (1974) s. 157—
221; 30 (1975) s. 133— 195.
38 P. Cz. B o s a k , Moralia w bibliotece rękopisów domin ik anów k ra
kowskich, CT 40 (1970) nr 1 s. 131— 136.
39 E. K o z a k i e w i c z , Etos szlachcica polskiego w XV II w ie k u na
podstaw ie „Pam iętn ików ” Jana Chryzostoma Paska, Lublin 1972 (imps
ArKUL); W. C h a r u k, Moralność polska X V II w ie k u w e dłu g pism
K rzyszto fa Opalińskiego, Lublin 1®W2 (imps AsrKUL); R. S i e r a k o w
s k i , Moralność polska i postu laty je j o dn ow y w pismach ks. Piotra Skargi, Lublin 1972 (mps ArKUL); W. B r ait к o, P ro b le m a ty k a m o ralna w tw órczości Łukasza Górnickiego, Lublin 1975 (mips ArKUL);
Z. M i c h a ł o w s k i , Odnow a moralna społeczeństw a środkam i napra
w y narodu i pa ń stw a w pismach ks. S zym on a Starowolskiego, Lublin
[ 1 7 ] O M O W I E N I A 2 8 9
na poznanie zupełnie prawie nie przebadanej karty dziejów teologii mo ralnej XVII w. w ykładanej w seminariach duchownych. Interesujące dla badacza przeszłości rodzimej teologii moralnej byłoby poznanie w ykładow ców tego przedmiotu, ich form acji teologicznej, stosow anych pomocy dydaktycznych, i realizow anych programów nauczania.
Postulat kontynuowania badań należy skierować w szczególności pod adresem zakonów, przede w szystkim jezuitów i dom inikanów jako n aj bardziej oddziałujących na całość uprawianej teologii moralnej w Pol sce XVII w. Oprócz czołowych m oralistów w zakonnych ośrodkach nau czania istniała cała grupa autorów mniej znanych i popularnych,' a jednocześnie dość znacznie w pływ ających na szczuplejsze grono od biorców (szkoły klasztorne czy konwentualne). Konieczne w ydaje się też podjęcie dokładniejszych badań nad podręcznikam i obowiązujący mi w szkołach zakonnych oraz nad programem nauczania teologii mo ralnej w ramach teologii scholastycznej, lub w latach późniejszych jako sam odzielnej dyscypliny teologicznej. Osiągnięte w yniki w yp eł niłyby niektóre luki istniejące w ciąż w obrazie dziejów polskiej teo logii m oralnej tego okresu.
An drzej F. Dziuba
