Adam Horbowski
Kultura wartością edukacji
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (18-19), 67-75
Kultura wartością edukacji
R eform a system u ośw iaty postaw iła przed jeg o ogniw am i now e zadania m ające odniesienia do tradycji m yśli pedagogicznej i przyszłości. Jednym z nich je st przy w rócenie hierarchii w artości i nadania im pierw otnego znaczenia. Jednym z celów zreform ow anej szkoły je s t w szechstronny rozwój ucznia. O bejm uje on też drogę człow ieka do kultury, który prow adzi przez przeżyw anie w artości i dóbr kultury. D ośw iadczenia ucznia spow odują, że kultura stanie się w artością przeżyw an ą i pożądaną.
Spojrzenia na istotę kultury
W filozofii i innych dziedzinach n auk społecznych funkcjonuje w iele definicji kultury1. W przeszłości pojęcie kultury kojarzyło się z up raw ą roli, pielęgnacją, hodow lą i niew iele m iało w spólnego z jeg o dziew iętnastow iecznym znaczeniem użytym przez E. B. Tylora, który zastosow ał je w tytule swojej pracy P rim itive
Culture z 18 7lr .
W pow szechnym zastosow aniu pojęcie kultury znalazło się w drugiej połow ie w ieku dziew iętnastego. Za spraw ą F.N itzschego i H .R ickerta pojaw iło się ono w filozofii niem ieckiej. W Polsce pojęcie kultury nie zostało odnotow ane w słow niku B .Lindego (1807 - 1814), w ystąpiło natom iast u J.L elew ela w „W ykładzie dziejów pow szechnych” (1822 - 1824), którego zdaniem historia kultury to dział historii opow iadającej, który m a obejm ow ać dzieje religii, m oralności, obyczajów, organizacji społecznej, pracy fizycznej, um ysłow ej, nauki i sztuki. Jest to praktycz nie opisow y zakres tego pojęcia.
Z daniem H .J.M .E lzenberga2 jed y n a p ow innością i pow ołaniem człow ieka je st tworzenie kultury.
1 M. Filipiak, Socjologia kultury. Z arys zagadnień, Lublin 1996.
2 H enryk Jó z ef M arian Elzenberg (1887 - 1967) nauczyciel gim nazjum państw ow ego w W arszaw ie, w ykładow ca filozofii w W ilnie, literatury francuskiej w K atolickim U niw ersytecie Lubelskim , w ykładał też filo z o fią n a U n iw e rsy te c ie W arszaw sk im . N a p isa ł m iąd zy inn y m i: K ło p o ty z istn ie n ie m . A fo ry z m y w porządku czasu, W arszaw a 1963; W artości i człow iek, Toruń 1966; Z filozofii kultury, K raków 1991.
Stąd też jednostka ludzka w inna być ceniona i kochana jak o tw órca kultury. Ta ostatnia je st istotną w łaściw ością człow ieka. Stanowi dziedzinę, która obok przyrody i społeczeństwa, w yw iera istotny w pływ na rozwój ludzkości. Św iat w ar tości kulturow ych, duchow ych i m oralnych determ inuje istotę osoby ludzkiej, jej przekonania i postępowanie. Jego elementy, dzięki kom petencjom autokreacyjnym i edukacyjnym , sta ją się częścią indyw idualnego, osobniczego system u wartości.
W aspekcie problem atyki aksjologiczno - w ychow aw czej znajduje się w pełni stw ierdzenie H .R ickerta uznające kulturę jak o rzeczyw istość k onstytuującą się po przez sferę w artości, które nie są znane przyrodzie. D latego też kultura przeciw staw ia się przyrodzie i je st św iatem w artości tw orzonych i odtw arzanych przez człow ieka, które rów nież w yw ierają na niego niezaprzeczalny wpływ. K ultura jest też sposobem kom unikacji m iędzy ludzkiej obejm ującym ogół kom unikatów oraz w szelkie środki służące do przekazu, w tym też znaki, z których w ypow iedzi są składane3. W tym kontekście należy spojrzeć na znaczenie kom unikatów jak o tw o rzyw a rzeczyw istości kulturow ej. O kreślone znaki czy ich zespoły tw o rzą dobra kultury. Te zaś zaw ierają treść m yślow ą. K ultura je s t rzeczyw istością zaistniałą w efekcie działań człow ieka, je st także terenem realizacji osoby ludzkiej. Stąd też, w edług K .Żygulskiego, zasięg treściow y kultury w najszerszym rozum ieniu uzna w any je st jak o dorobek i sw oista cecha gatunku ludzkiego4.
Życie człowieka składa się z zabawy, nauki, pracy, wypoczynku w rodzinie, współ życia społecznego i uczestnictw a w kulturze. D oskonale charakteryzuje kulturę w ypow iedź B .Suchodolskiego, w której stw ierdza, że kultura je st rzeczyw istym
św iatem człow ieka. W spom niany autor zw rócił też uw agę, iż kultura to ogół w y
tw orów działalności i w zorów zachow ań przekazyw anych z pokolenia na pokole nie w toku w ychow ania i socjalizacji. K ulturę m ożem y rozpatryw ać w różnych aspektach życia człow ieka, ja k np. jak o kulturę intelektualną, w yrażającą się przez określony poziom życia um ysłow ego danej grupy ludzi, kulturę artystyczną przeja w iającą się w um iejętności tw orzenia dzieł artystycznych odpow iadających w y m aganiom estetyki. O prócz tego kultura artystyczna i estetyczna, w y rażają się w um iejętnościach głębokiego przeżyw ania i rozum ienia dzieł sztuki.
D la w yjaśnienia istoty kultury ogrom ne znaczenie m a w yodrębnienie kultury moralnej. Polega ona na znajom ości, przeżyw aniu i tw orzeniu norm m oralnych. Jej elem entem je s t też zachow anie szacunku do uniw ersalnych w artości i norm m o ralnych obow iązujących w danym środowisku.
K onstytutyw nym składnikiem pojęcia kultury w szerokim ujęciu je s t też kultura pracy. Polega ona na traktow aniu pracy w kategoriach w artości m oralnych, spo
3 A. K łoskow ską, K ultura m asow a, W arszaw a 1980.
\ K. Ż ygulski, P sychologia k ultury (w :) E ncyklopedia psychologii, Red. W. Szew czuk, W arszaw a
łecznej konieczności i działania stw arzającego m ożliw ość sam orealizacji. W dzia łaniach pedagogicznych w tym też profilaktycznych, resocjalizacyjno - korekcyj nych istotnym je s t traktow anie kultury jak o pew nego zespołu w artości w yznacza jący ch sposób życia jednostki, nadających m u s e n s 5. Stąd kulturę trzeba uznaw ać
za istotny czynnik w yznaczający określony styl życia.
Jedynie w ychow anie uczestniczące, przeciw staw ione w ychow aniu przygotow u jącem u m oże doprow adzić człow ieka do kultury. Zdaniem I.W ojnar - D roga czło
w ieka do k u ltu ry m ia ła b y p r o w a d zić nie tyle p r z e z k o n ta k t z tra d ycy jn ym i w artościam i, zw łaszcza kultury artystycznej, ile p rze z udział człow ieka w n o w o c ze sn y c h fo r m a c h ż y c ia i d z ia ła n ia k u ltu ra ln e g o , a ta k że sp o łe c z n e g o i za w odo w ego. D ro ga do k u ltu ry m iałaby, w ięc p r ze su w a ć się kszta łcen ia p rze z tradycję ku uczestnictw u i przeżyw aniu, obyczajom i sposobom życia 6.
Alfabetyzacja kulturalna
W literaturze pedagogicznej i socjologicznej funkcjonuje pojęcie socjalizacji. Obej m uje ono procesy (...) internalizacji, to j e s t nabyw anie czy pojm o w a nia p rze z
je d n o s tk ę w a rto ści i norm z nich w ynikających, n a stęp n ie p ro c e s y u czen ia się i tw orzenia w zo rów zachow ań, a w śró d nich w zo rów i ró l spo łeczn ych 1.
Jednym z aspektów socjalizacji je st przekaz w artości kulturow ych zachow ań ludz kich za pośrednictw em komunikatów. Procesy socjalizacji przebiegająw toku dzia łań edukacyjnych, podejm ow anych przez jednostki, które w zajem nie oddziaływ ają na siebie w ram ach w zajem nych stosunków. S ą one realizow ane w toku działań form acyjnych człow ieka, które obejm ują kształcenie, sam okształcenie, w ychow a nie i sam ow ychow anie. Szczególnie w odniesieniu do dzieci należy je postrzegać w układach: rodzice (ojciec, m atka) - dziecko, nauczyciel (w ychow aw ca) - dziec ko (uczeń).
W niniejszym opracow aniu posłużono się określeniem alfabetyzacja kultural
na , które m a oznaczać elem entarną działalność edukacyjną podejm ow aną w ra
m ach socjalizacji um ożliw iającą dzieciom opanow anie podstaw ow ych wiadom ości i um iejętności koniecznych do funkcjonow ania w św iecie w artości, dóbr kultury i uczestnictw a w niej.
N ie je st to now y problem - poniew aż ju ż F.Znaniecki uznaw ał socjalizację jak o w chodzenie w kulturę, co m iało znaczyć poznaw anie i przyjm ow anie przez je d
5 A. H orbow ski, Z ajęcia kulturotechniczne w śród m łodzieży ze sfery m arginalizacji, (w .) W ybrane zagadnienia profilaktyki i resocjalizacji dzieci i m łodzieży, Red. F. K ozaczuk, Rzeszów 1998.
6 I. Wojnar, Trw ała obecność pedagogiki kultury (w :) I. W ojnar, H um anistyczne intencje edukacji, W arszaw a 2000, s. 58 - 59.
nostkę ludzką tradycji, w artości i w zorów kulturow ych sugerujących określony sposób bycia8. A lfabetyzacja kulturalna to elem entarna działalność kulturalno - w ychow aw cza realizow ana w środow isku rodzinnym , przedszkolu, i w w arunkach szkoły podstaw ow ej w I etapie edukacyjnym . Z apew nia ona zdobycie p odstaw o w ych um iejętności uczestnictw a w kulturze i bycia w niej. R ozw ija też zdolności tw órcze i um iejętności percypow ania w artości kulturow ych. Jest to w ażne ogniwo w szechstronnego i harm onijnego rozw oju ucznia.
Rodzice w okresie wczesnego dzieciństwa s ą autorytetami kulturowym i dla dziec ka. C zytająm u pierw sze książki, k upująpisem ka dziecięce, udostępniajątelew izję, dostarczają w zorów zachow ań kulturow ych. R odzice od m om entu pojaw ienia się dziecka w dom u przejm ują rolę dorosłego anim atora jeg o rozwoju. Twórcy rozlicz nych program ów edukacyjnych nie zaw sze dostrzegają fakt, że przyszły uczestnik kultury - dziecko, zdobyw a elem entarne um iejętności aktyw ności kulturalnej ju ż w dom u rodzinnym . Trzeba też pam iętać, że poziom życia kulturalnego rodzin je st bardzo zróżnicow any i funkcjonują one w bardzo różnych w arunkach, które deter m inu ją działania w ychow aw cze.
W rozw oju potrzeb kulturalnych dziecka szczególną rolę spełnia czytelnictw o. M im o rozw oju elektronicznych środków przekazu książka pozostała nadal dla czło w ieka w ażnym źródłem w iedzy i przeżyć duchow ych. C zęsto niedocenionym za daniem edukacyjnym rodziców je st od najm łodszych lat rozbudzać zam iłow anie do książki, czytać dziecku literaturę dla niego przeznaczoną, rozm aw iać o przeczyta nych pozycjach, zachęcać do korzystania z ofert biblioteki oraz w pajać naw yki kom pletowania w łasnych zbiorów. Sprzyja to nie tylko inicjacji czytelniczej, ale jest też sw oistą form ą integracji rodziny w okół określonych wartości kulturowych. Jed nym z elem entów tw orzących portret człow ieka kulturalnego je s t kultura czytelni cza. Składa się na n ią szereg elem entów rozw ijanych w toku edukacji kulturalnej. O bejm uje ona zainteresow ania, zam iłow ania i naw yki czytelnicze, przygotow anie czytelnicze, w obrębie, którego m ieszczą się w iadom ości i um iejętności korzysta nia z książek oraz um iejętności spożytkow ania w iedzy zdobytej z literatury. N ie m ożna też zapom nieć o w ażnym elem encie kultury czytelniczej, jak im je st postaw a jednostki w obec książki i czasopism a. Jest ona rozw ijana w środow isku rodzin nym, przedszkolnym i szkolnym.
R odzice i nauczyciele - w ychow aw cy m u szą w sposób św iadom y od najm łod szych lat rozw ijać u dziecka naw yki stałego obcow ania z k siążką i sięgania po czasopisma.
W ychowanie literackie stanow iące elem ent składow y alfabetyzacji kulturalnej obejmuje: rozwijanie m otywacji czytelniczych, um iejętności świadom ego wyboru i oceny książki, obcow anie z dziełem literackim w sposób sam odzielny i twórczy.
Program w ychow ania w przedszkolu zw raca uw agę na funkcje książki, które sprow adzają się do:
prezentow ania w zorów polskiej mowy, budzenia przeżyć estetycznych, rozwij ania w rażliw ości estetycznych.
W w arunkach przedszkola kontakty dziecka z k siążk ą m a ją system atyczny cha rakter. Jednak są odm ienne niż w dom u rodzinnym . W przedszkolu książka je st poza zasięgiem rąk dziecka, dysponuje n ią nauczyciel. Staje się w łasn ością całej grupy i nie m a m ow y o intym ności kontaktów z nią. Stąd w zrasta rola nauczyciela - w ychow aw cy, który staje się pośrednikiem m iędzy k siążką a dzieckiem . M a oka zję stosow ać różne form y organizacyjne pracy z książką i czasopism em . M ogą one być realizow ane w toku kontaktów indyw idualnych, zajęć grupow ych, bądź w ybranym zespołom dzieci. Szczególnie przydatne dla rozw oju kulturalnego dzieci są m etody czynne obok m etod słow nych i poglądow ych. K siążka funkcjonuje w przedszkolu w form ie czytanej, opow iadanej, recytow anej oraz dram atyzow a nej. Stanowi też podstaw ę do aktyw ności odtwórczej w trakcie różnego rodzaju zabaw. Stw arza też m ożliw ość korelacji zajęć z w ychow ania m uzycznego i p la stycznego. Do najpow szechniej stosow anych form w ykorzystania tekstu literac kiego w przedszkolu należy:
opow iadanie i czytanie w ybranych utworów,
nauka wierszy, piosenek i tekstów organizujących aktyw ność dziecka, zabaw y inscenizacyjne oparte o tekst literacki,
teatrzyki animacji,
zajęcia m anualne oparte o tekst literacki,
zapoznanie dzieci przez literaturę ze zj aw iskam i przyrody,
w drażanie do naśladow nictw a w zorów propagow anych p rzez literaturę w zakresie naw yków higienicznych, form grzecznościow ych i um iejętności sa m o o b słu g i9.
K ontynuacja działań rozw ijających kulturę czytelniczą m a m iejsce w oddziałach przedszkolnych i w klasach I - III gdzie dzieci zdobyw ająpodstaw ow e um iejętno ści uczestnictw a w kulturze - um iejętności czytania i pisania.
3. Edukacja kulturalna
W naszym kraju edukacja kulturalna je st obecnie najbardziej zaniedbanym ob szarem edukacji dzieci, m łodzieży i dorosłych. Także w pedagogicznych bada niach naukow ych jej problem atyka zajm uje m ało m iejsca. Z w łaszcza słabo je st
9 H . R a ty ń sk a, L ite ra tu ra d z ie c ię c a w p ra c y p rz e d sz k o la , W arszaw a 1976. E d u k a c ja k u ltu ra ln a a egzystencja człow ieka. Red. B. Suchodolski, Wrocław, W arszawa, Kraków, G dańsk, Ł ódź 1986, s.8.
rozpoznawane samo zjaw isko edukacji kulturalnej, jako doniosłe zjawisko społecz ne, jeg o uw arunkow ania, tendencje i zagrożenia, a także społeczny zasięg i zakres procesu edukacji kulturalnej oraz m ożliw ości jej rozw ijania w okresie przem ian. D otychczasow e badania nie nadążają za p o trzeb ą dojrzałej i rozległej w iedzy 0 tym złożonym zjaw isku, a nade w szystko za potrzebam i zm iany praktyki eduka cyjnej, która je st pilną koniecznością.
Edukacja kulturalna w prow adza w zakres działań kształcących składniki okre ślonej kultury, jej norm y i w artości oraz dobra, a także szereg elem entów zw iąza nych z indywidualnym człowiekiem.
B .Suchodolski we w prow adzeniu w problem atykę konferencji „Edukacja kultu ralna a egzystencja człow ieka” sprecyzow ał istotę edukacji kulturalnej, stw ierdza jąc, że je st ona /.../ sposobem ratunku człow ieka z chaosu życia, z w ew nętrz
nej i zew nętrznej niew oli, drogą w iodącą ku temu, by je g o egzystencja stała się p ra w d ziw ie ludzka w św iecie urządzonym p o lu d zku 10. W p rzyto czon ym
sform ułow aniu autor um ieścił edukację kulturalną w kręgu problem atyki hum ani stycznej, podkreślił też w yraźny zw iązek kultury i egzystencji człow ieka. Zw rócił też uwagę, że edukacji kulturalnej nie m ożna ograniczyć tylko do przysposobienia jednostki do uczestnictw a w kulturze, lecz je st ona edukacją w określonej strategii życia.
Celem edukacji kulturalnej je st też przysposobienie jednostki do różnych dziedzin życiow ej aktyw ności, nie tylko do pracy zaw odow ej, lecz rów nież do działań p o znawczych, będących podstaw ą indyw idualnych kom petencji edukacyjnych. Czło w iek ostatecznie sam w ybiera drogi prow adzące do realizacji określonej koncepcji życia, przyjm uje podstaw y w obec w artości tw orząc w łasny św iat w artości.
Podejście system ow e do edukacji kulturalnej sprow adza się do uporządkow ania elem entów działań edukacyjnych funkcjonujących w strukturach system u ośw iaty 1 kultury. Polega ono na zw róceniu uw agi na odrębność działań edukacyjnych zw ią zanych z treściam i kulturalnym i. Odrębność ta rysuje się nie tylko w istocie działań edukacyjnych, ale także w różnicy kom unikatów edukacyjnych. Łącząc szereg elem entów system u w ychow ania rodzinnego, szkolnego i w ychow aw czego z ele m entam i system u kultury uzyskam y now y obiekt - system edukacji kulturalnej.
W jeg o obrębie rysują się trzy w yraźne podsystem y: • alfabetyzacj i kulturalnej ; rodzinno - instytucj onalny,
szkolnej edukacji kulturalnej, • pozaszkolnej edukacji kulturalnej.
W środow iskach lokalnych w yodrębniają się instytucje tw orzące elem enty sys tem u edukacji kulturalnej, należą do nich: rodzina, szkoła, kluby lub św ietlice, bi
10 Edukacja kulturalna a egzystencja człow ieka. Red. B. S uchodolski, W rocław, W arszaw a, Kraków, G dańsk, Ł ó d ź 1986, s.8.
blioteki i ich filie, dom y lub ośrodki kultury, w ypożyczalnie kaset video, sale w ido w iskow e lub parafialne, kościoły, księgarnie, inne punkty sprzedaży książek, punk ty sprzedaży gazet, izby m uzealne, m uzea, redakcje gazet lokalnych, kina, radio w ęzły i lokalne stacje radiow e, galerie lub salony sztuki, teatry. O bok pluralizm u podm iotów życia kulturalnego w yraźnie w strukturze system u edukacji kulturalnej zaznacza się pluralizm działań edukacyjno - kulturowych.
System ow e traktow anie edukacji kulturalnej pozw oli na wdrożenie:
innego m odelu m y ślenia o w ielopodm iotow ych działaniach edukacyjnych podejm ow anych w strukturach lokalnych,
• ułatw i diagnozow anie środow isk w zakresie potrzeb edukacyjnych, pozw oli na koncentrację środków finansow ych w obrębie jedn ego ogniw a system u edukacj i kulturalnej,
• przyczyni się do integracj i działań stymuluj ących rozwój kulturalny j ednost- ki w środow isku lokalnym .
Z chw ilą przejęcia przez gminy, znajdujących się na ich terenie szkół, zaistniała now a sy tuacj a dla edukacj i kulturalnej. Również zm ianie uległa płaszczyzna w spół pracy gm innych instytucji kultury ze szkołam i. N a poziom ie środow iska gminnego likw idacji uległy podziały resortow e, zw łaszcza w zakresie finansow ania działal ności kulturalnej i ośw iatow ej, odnosi się to w szczególności do działalności po za lekcyjnych szkół. N ieunikniona je st w tej sytuacji integracja rozproszonych w ielu działań edukacyjnych, zw łaszcza w obrębie am atorskiego ruchu. Pojaw ia się tu problem organizacyjny w postaci braku jednolitych przepisów praw nych regulują cych funkcjonow anie instytucji kultury i ośw iaty w środowisku gminy, np. brak jest przepisów dotyczących w ynagrodzenia osób prow adzących zespoły am atorskie w szkołach i dom ach kultury.
Jest faktem , że w środow iskach lokalnych dzieci i m łodzież spotykają się z dość b og atą o fertą instytucji uczestnictw a w kulturze, s ą tam oferty edukacyjne, jed n ak adresaci nie zaw sze o nich w ied zą i u m ieją korzystać z nich. N ie s ą przygotow ani do odbioru określonej treści. C zęsto czu ją się zagubieni, nie p o trafią dokonać w y boru tego, co dla nich najodpow iedniejsze, nie w ied zą ja k m ają zachow ać się w takiej czy innej sytuacji i dlatego p rzyjm ują postaw ę b iern ą w obec w ydarzeń w środow isku - postaw ę biernej konsum pcji kulturalnej. Dlatego trzeba przełam ać stereotyp m yślenia w codziennych działaniach, że przedszkole, szkoła i ośrodek kultury, to nie konkurenci, lecz sojusznicy realizujący wspólny cel - rozwój kultural ny jednostki ludzkiej, a ich zadanie to anim acja tego rozwoju.
Dziecko odbiorcą kultury popularnej
Uczeń żyje w dw óch światach. Jeden to św iat nakazów, zakazów rodziny, na uczycieli, obow iązków dom ow ych i szkolnych. D rugi pozostający w opozycji do
pierw szego je s t św iatem funkcjonującym w czasie w olnym ucznia pełnym kole gów i koleżanek, pozbawionym regulaminów, cieszący się pozorną w olnością opartą 0 w ulgarność i agresję. W tym w łaśnie św iecie funkcjonuje kultura popularna, która nie znajduje akceptacji u w iększości nauczycieli. Zrodziła się ona w m iej skich centrach i je st rozpow szechniana w oparciu o m asow ą produkcję. Radio, telewizja oraz prasa są środkami transm isji tej kultury. W ażnym czynnikiem sprzy- j aj ącym rozwoj owi kultury popularnej j est audiowizualność kultury w spółczesnej. Techniczne środki m asow ego kom unikow ania zw ielokrotniają przekazyw ane tre ści kulturowe, co um ożliw ia ich m asow y odbiór. Stąd w arunkiem popularności jest nie tylko szeroki przekaz, lecz także pow szechna percepcja. Przystępność i atrak cyjność kultury popularnej opiera się o uproszczenia i eksploatację uznaw anych wartości. K ultura popularna jest zdom inow ana przez obraz i dźwięk. Techniki prze kazu w izualnego stanow ią głów ne źródło transm isji treści kultury popularnej. Stąd też potrzeba w prow adzenia w obręb edukacji szkolnej, w ram ach poszczególnych etapów nauczania, odbioru tekstów kultury popularnej. Taka strategia edukacji obej m ie krytyczną analizę tekstów popularnych z rów noczesnym ich porów naniem z w artościam i kultury elitarnej. W ażnym elem entem kultury popularnej je s t rekla m a, która obejm uje nieodpłatne form y nieosobistego przedstaw iania i popierania sprzedaży produktów , usług i idei. Jest ona je d n ą z najbardziej łubianych i n ajczę ściej oglądanych przez dzieci form program ów telewizyjnych11. W spółcześnie świat reklam w nika do podkultury dziecięcej, staje się też elem entem folkloru dziecięce go. N auczyciel klas I - III nie m oże nie dostrzegać faktu, iż rozwój m ediów dopro w adził do upadku kulturę słow a drukow anego n a rzecz pow szechnej kultury w izu alnej. Telew izja stała się głów ną form ą kontaktu dzieci i m łodzieży z kulturą. Do upow szechnienia kultury wizualnej przyczyniły się też techniki video.
Już w 1983 r. B. Suchodolski zw rócił uw agę, (...) iż um iejętność czytania
1 p isa n ia j e s t w ażną i p o d sta w o w ą um iejętn ością kulturalną, a le n ie m ożna nie dostrzegać, iż kultura w spółczesna p o słu g u je się niepo dzieln ie bardziej różnorodnym i skom plikow anym językiem .(...) Ję zyk w izualny i ję z y k m uzyczny zyskuje nie m niej w ażne zna czen ie niż ję z y k s łó w 12. Tym i w łaśn ie języ k am i
posługuje się kultura popularna tworząc obszary kom unikow ania się i zaspokajania potrzeb edukacyjnych i kulturalnych. C zęsto też s ą to obszary nie poddające się racjonalnem u sterow aniu ze strony dorosłych. W ich obrębie do m inują m echani zm y spontaniczności, mody, a także w artości rynkow ej. Tam też uw idaczniają się realne w pływ y kształtujące postaw y kulturalne i w ybory życiow e dzieci i m ło dzieży. T kw ią też w nich niew ykorzystane w ielkie m ożliw ości edukacyjne.
11 P. K ossowski , Telewizja w życiu w spółczesnego dziecka w ielkom iejskiego (w) Pedagogika społecz na, kręgi poszukiw ań. Red. A. Przecław ska, W arszawa 1996; P. Kossowski , D ziecko i reklam a telew izyj na. W arszaw a 1999.
Z uw agi na fakt, iż kultura w okresie przem ian system ow ych przestała być podstaw ow ą w arto ścią w ychow ania to tylko szkoła i nauczyciel m oże przyw ró cić rangę kultury jak o podstaw ow ego czynnika w ychow ania człow ieka.
