Teologia praktyczna jest krytyczną teorią kościelnej praktyki w społeczeństwie

Norbert Greinacher

Teologia praktyczna jest krytyczną

teorią kościelnej praktyki w

społeczeństwie

Studia Theologica Varsaviensia 22/1, 149-153

22 (1984) n r 4

N O R B E R T G R E IN A C H E R

TEOLOGIA PRAKTYCZNA JEST KRYTYCZNĄ TEORIĄ

KOŚCIELNEJ PRAKTYKI W SPOŁECZEŃSTWIE i

O k re śla ją c teo lo g ię p ra k ty c z n ą ja k o teo lo g ię k ry ty c z n ą n a w ią ­ z u je m y św iad o m ie do te o rii k ry ty c z n e j ro z w in ię te j p rz e d e w sz y ­ stk im p rz e z M a rk sa H o rk h e im e ra i T eo d o ra A dorno, nie id e n ­ ty fik u ją c je j je d n a k ty m sa m y m z tą fra n k fu rc k ą te o rią k r y ­ ty czn ą. K r y ty k a i nieu fn o ść w s to s u n k u d o tego, co istn ie je , p o w in n y sta le d e te rm in o w a ć n asze m y ślen ie. D la teo lo g ii p r a k ­ ty c z n e j s ta tu s q u o n ie je s t in s ta tu p o sessio n is, lecz w in ie n isię ciągle n a n o w o le g ity m o w ać i to — je śli chodzi o p o zy cję K o ś­ cioła w sp o łec zeń stw ie — w sto su n k u do w y m o g ó w s p ra w y Je z u sa , h is to rii w olności lu d zk ie j i dzisiejszy ch p o trz e b człow ieka. T eologii p ra k ty c z n e j zn aczn ie częściej w y p a d n ie p rz e d sta w ia ć p ra k ty k ę k o ścieln ą w sp o łeczeń stw ie, tzn . w sk azy w ać n a jej n ie ­ w łaściw o ść w sto su n k u do w y m o g ó w s p ra w y Je z u sa i n o w o ż y t­ n y c h ru c h ó w w yzw o leń czy ch , aniżeli ją w e ry fik o w a ć s tw ie rd z a ­ jąc, że ja k iś k ie ru n e k p ra k ty k i k o śc ieln ej rzeczyw iście słu ż y s p r a ­ w ie Je zu sa i ludziom . D la teologów p ra k ty c z n y c h , w p rz e c iw ie ń ­ s tw ie do p rz e d sta w ic ieli te o rii s tru k tu r a ln o - fu n k c jo n a ln e j i w ię k ­ szości p rz e d sta w ic ieli K o śc io ła -in sty tu c ji, te o ria k ry ty c z n a nie je st czy n n ik iem „ d y s fu n k c jo n a ln y m ” , k tó ry b y p rzeszk ad zał in te g ra c ji sp o łeczeń stw a lu b K ościoła i ją od rzu cał, w obec czego n ależ ało b y je j u n ik ać. W ręcz p rzeciw n ie, dla m y śli k ry ty c z n e j k o n flik ty są o z n a k ą d y n a m ik i i m o to re m p o stę p u społecznego. W te o rii k r y ­ ty c z n e j chodzi n a s tę p n ie o k ry ty c z n e z ak w estio n o w an ie ze w zg lę­ d u n a e m a n c y p a c ję człow idka. C hodzi o zb aw ien ie i w olność człow ieka, p rz y czym zb aw ie n ie ro z u m ia n e je s t w sensie dbej- m u ją c y m całego człow ieka. C hodzi o p rzezw y ciężen ie a lien acji

1 W y k ła d w y g ło sz o n y n a A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j w dn. 13.10.1981 r.

150 N O R B E R T G R E I N A C H E R [2]

człow ieka, zn alezien ie jego id en ty czn o ści — m ów iąc ję z y k ie m św . P a w ła — o jego w y b a w ie n ie od p o tęg i m ocy; te o ria k r y ­ ty czn a n ie je st w ię c . czysto fo rm a ln y m ele m e n te m , lecz m a w y ­ b itn e znaczen ie m e ry to ry c z n e. Z m ie rza do w y p ra c o w a n ia n iezn ie- w a la ją e e j k o m u n ik a c ji, do za sp o k o jen ia w szy stk ich p o trz e b czło­ w iek a, o d n alezien ia przez niego sw e j tożsam ości, do w y zw o len ia. S ta je się p rz y ty m ja sn e , że h isto rię m o żn a tw o rzy ć, że p r z y ­ b liżen ie sp o łeczeń stw a do tego celu w y m ag a stałeg o z a a n g ażo ­ w a n ia człow ieka i że to zaan g ażo w an ie w uczłow ieczenie św iata sta n o w i k ry te riu m w łasn eg o ostatecznego szczęścia lufo nieszczęś­ cia. Z d ru g ie j je d n a k s tro n y teolog p ra k ty c z n y w ie — w o d ­ ró ż n ie n iu Oid teo re ty k a -m arfc sisty , że p e łn e osiągnięcie celu nie zależy od jego ty lk o d zia łan ia, że zaw sze m a szansę - zaczy n an ia od now a i że k to ś in n y — n ie oin — d o p ro w ad z i o statec zn ie do s ta n u , do k tó reg o on p oprzez sw o je zaan g a żo w an ie sta le zm ie­ rza — do s ta n u , w k tó ry m nie będ zie b ó lu a n i łez. T a c h rz e śc ija ń ­ sk a n ad z ie ja — p rz y n a jm n ie j w zasadzie — p o w in n a u strz e c go od fa n a ty z m u i n ie to le ra n c ji i d oprow adzić do p o staw y , k tó rą T h ailan d d e C h a rd in n azy w a sp o k o jn y m zaan g ażo w an iem .

Teologia p ra k ty c z n a jako te o ria k ry ty c z n a n ie m oże je d n a k n ig d y p o p rz e sta w a ć na sam ej ty lk o te o rii, lecz m u si p rz y n a g la ć do p ra k ty k i — bez p r a k ty k i je st w ręcz n ie do po m y ślen ia. M imo to a n i n ie je st b ezp o śred n io ty m sam y m , co p ra k ty k a , an i nie ró żn i się od n ie j w sposób ab so lu tn y . S to su n e k te o rii do p r a k ­ ty k i n a c e c h o w a n y je st b ra k ie m ciągłości. Są o:ne z sobą zw iązan e na zasadzie dw óch p rz e c iw sta w n y ch b ieg u n ó w .

W b re w G e rto w i O tto d e fin iu ję teologię p ra k ty c z n ą nie 'jako k ry ty c z n ą te o rię zw iązanego z relig ią d z iałan ia w sp o łeczeń stw ie, lecz jako k ry ty c z n ą te o rię d zia łan ia K ościoła w sp o łeczeń stw ie. Z a jm u ję ta k ie sta n o w isk o d lateg o , że sfo rm u ło w a n ie O tta je st ta k szero k ie, iż o b ejm u je d ziedziny z a in te re so w a n ia aż trz e c h d y s­ c yplin: teo lo g ii m o ra ln e j, c h rz e śc ijań sk iej n a u k i sp o łeczn ej i te o ­ logii p ra k ty c z n e j. W p rz e c iw ie ń stw ie do O tta u trz y m u ję zatem , że teo lo g ia p ra k ty c z n a m a do czy n ien ia p rz e d e w sz y stk im z p r a k ­ ty k ą k ościelną. Sam o p rzez się ro zu m ie się p rz y ty m , że jeśli m o w a tu o K ościele i o k o ścieln ej p ra k ty c e , to nie chodzi ty lk o o K ościół jako in s ty tu c ję i jego u rz ęd o w y c h p rze d sta w ic ieli, lecz po jęcia K ościół u ż y w am w zn aczen iu o b e jm u ją c y m w szy stk ie czynności k ościelne u w sz y stk ic h członików tego K ościoła. P r a k ­ ty k a ko ścieln a oznacza k a ż d ą działalność, w szy stk ie sposoby d zia­ ła n ia , zach o w an ia, k tó re o k azu ją się k o ścieln e lu b są w im ie n iu K ościoła sp ełn ian e. P ra k ty k a k o ścieln a oznacza w ięc d z iałan ie K ościoła n a w szy stk ich płaszczyznach, w e w sz y stk ic h jego w y ­

m ia ra c h , p o d ejm o w an e p rz ez jego u rzęd o w y c h p rz e d sta w ic ie li, i p rz e d e w sz y stk im p rze z jego członków .

Je śli m ó w im y t u o p ra k ty c e k o ścieln ej w sp o łeczeń stw ie, to n ie je st to m o d n y zdobiniik, lecz w y ra z p rz e k o n a n ia , że k ażd a p ra k ty k a k o ścieln a z konieczności m a m iejsce w sp o łeczeń stw ie i w y w o łu je w n im p ew n e sk u tk i. N ie m a p ra k ty k i k o ścieln ej, k tó ra b y z g ó ry n ie b y ła społecznie u w a ru n k o w a n a i u k s z ta łto ­ w a n a . Talk społecznie u w a ru n k o w a n a p ra k ty k a k ościelna o d d zia­ łu je na s tr u k tu r y społeczne i in s ty tu c je , w p ły w a na in n e p o ­ w ią z a n ia p rz y c z y n o w e i o d d ziłu je p o tem z p o w ro tem na p r a k ­ ty k ę k o ścieln ą, co w y w o łu je now e s k u tk i społeczne. C hodzi o w y ra ż e n ie tego in te n sy w n e g o w p la ta n ia się w sieć sto su n k ó w sp o ­ łecznych, gdy m ó w im y o teo lo g ii p ra k ty c z n e j, że je st k ry ty c z n ą te o rią p ra k ty k i k o ścieln ej · w sp ołeczeństw ie.

Z tego, co pow iedziano, w y n ik a ,' że teo lo g ia p ra k ty c z n a m usi ciągle n a now o k w e stio n o w a ć p ra k ty k ę ko ścieln ą w sp o łeczeń ­ stw ie , p o d trz y m u ją c żyw ą p am ięć Je z u sa z N a z a re tu i s ta ra ją c się u k ie ru n k o w a ć m y śl i d zia ła n ie zgodnie z Jeg o in te n c ja m i, b io rą c z n ich m ia rę i czerpiąc im p u lsy do u k s z ta łto w a n ia ta k ie j p r a k ty k i k o ścieln ej, k tó ra b y w m ia r ę m ożliw ości ja k n a jb liż sz a b y ła sp ra w ie Jez u sa . M usi te m u oczyw iście to w arzy szy ć św ia d o ­ m ość, że je s t to ru c h a sy m p to ty czn y , o k tó ry m m o żem y w p r a w ­ dzie m ieć n ad zieję , że żbliża się on stojpniowo do in te n c ji Jezu sa , tnie u rz e c z y w istn iają c ich je d n a k całkow icie. W g J a n a B a p ty s ty M etza w s tr u k tu r z e naszego w y zw alają ce g o się sp o łeczeń stw a K o ś­ ciół p o w in ie n u w ażać się za św ia d k a i p rz ek aziciela n ie b e z p ie ­ cznego p rz y p o m n ie n ia o w olności i s ta r a ć się w te n sposób p u ­ b liczn ie w y stęp o w ać. Je śli ta k jest, zad an iem teologii p ra k ty c z ­ n e j m u si być an aliza k o n k re tn e j p r a k ty k i k o ścieln ej pod k ą te m p y ta n ia , czy w k o n k re tn y c h s y tu a c ja c h K ościół rzeczyw iście je st siłą k ry ty c z n o -w y z w a la ją c ą w sto su n k u do jed n o w y m iaro w o ści p a n u ją c e j św iadom ości, czy pod w aża s tr u k tu r y pozorów w sp o ­ łeczeń stw ie i o d słan ia m e c h an iz m y zaślep ien ia w im ię ow ej le p ­ szej przyszłości, dla k tó re j pośw ięcił się Jezus. N a stę p n ie z a d a ­ n ie m teologii p ra k ty c z n e j będzie tw o rz e n ie i rea liz o w a n ie m odeli, s tr u k tu r , n o rm , zasad i im p e ra ty w ó w dla p ra k ty k i k o ścieln ej, k tó re w a r u n k u ją m ożliw ość tak ieg o w y z w alająceg o o d d z ia ły w a ­ nia przez nią na ludzi. M etoda ta k p o m y ślan ej teo lo g ii p r a k ­ ty c zn ej n ie m oże być czysto d e d u k c y jn a , ta k ja k gdyiby m ożna by ło n o rm y dla życia K ościoła w y d ed u k o w ać z sy ste m u o b ja ­ w io n y ch i przez K ościół głoszonych p ra w d o ra z z p ra w a k o ś­ cielnego.

152 N O R B E R T G R E I N A C H E R [4]

ło w ychodzić z sa m e j ty lk o s y tu a c ji, z k tó r e j w y n ik a ły b y o d ­ p o w ied zi dotyczące ro zw iązan ia p roblem ów . T eologia p r a k ty c z ­ n a m a n ie ty lk o o d p o w iad ać n a p y ta n ia w sp ó łczesn y ch ludzi, ale sam a m a je im sta w ia ć . M a k w e stio n o w ać s tr u k tu r y m y ślo ­ w e i e le m e n ty rzeczy w isto ści, m a w sk a z y w a ć n a to , co w ą t ­ pliw e.

M etody, k tó ra p o m o g ła b y teo lo g ii p ra k ty c z n e j o siągnąć sw ój cel, n a le ż y w ięc szu k ać w k ie ru n k u , tego, co P . T illich n azw ał m eto d ą k o re la c ji, tzn. sy ste m u , k tó r y p rz e d sta w ia m y śle n ie te o ­ logiczne jak o dwuagnffiskową elipsę. T illich pisze: „M etoda k o ­ re la c ji k o n fro n tu je p y ta n ia w y n ik a ją c e z o k re ślo n e j s y tu a c ji z o d ­ p o w ied ziam i, k tó re są z a w a rte w O b jaw ien iu . N ie w y p ro w a d z a o d p o w ied zi z p y ta ń , a n i nie d a je odpow iedzi, k tó r e n ie m a ją zw iązk u z p y ta n ia m i. K o re lu je p y ta n ia i odpow iedzi, s y tu a c ję i orędzie, lu d zk ą e g z y sten c ję i- Boże sam ooibjaw ienie” .

Тещ p u n k t w y jścia m u si zostać w w y p a d k u teologii p ra k ty c z ­ n e j poszerzony. N ie e lip sa, lecz „m agiczny tr ó jk ą t p ra k ty c z n e j te o lo g ii” : o b ecn a sy tu a c ja , s p ra w a Je z u sa i h is to ria jej p rz e k a ­ z y w a n ia (trad y cja), p ra g m a ty k a d zia ła n ia kościelnego. A n aliza o- b e c n e j s y tu a c ji z a w ie ra a s p e k ty in d y w id u a ln y i spo łeczn y : d z i­ siejsza s y tu a c ja d zisiejszych lu d zi w sp o łeczeń stw ie, a w ięc n o ­ w o ży tn a h is to ria w olności, dziś liczące się św iato p o g ląd y , d zi­ siejsza s y tu a c ja K ościoła. P ra g m a ty k a k o śc ieln ej d ziałaln o ści z n a ­ czy k o n cep cję d z iałan ia K ościoła w sp o łeczeń stw ie n a k ró tsz ą i d a lsz ą m etę.

T e trz y p u n k ty (analiza te ra ź n iejszo ści, s p ra w a Je z u sa , p r a ­ g m a ty k a) to n ie ty lk o k o le jn e k ra k i an i k o le jn o w czasie r e ­ alizo w an y p ro g ra m , a n i też logiczna d ed u k c ja, ty lk o m e to ­ da k o re la c ji. N ie a n a liz u je się n a jp ie rw w sp ó łczesn ej s y tu a c ji, a b y p o tem w y n ik i sk o n fro n to w a ć ze s p ra w ą Je z u sa i w y p ro w a ­ dzić s tą d p ra g m a ty k ę . Te tr z y p u n k ty z a m k n ię te są w je d n y m i ty m sam y m p o stę p o w a n iu h e rm e n e u ty c zn y m . W szy stk ie tr z y p o zo stają w u sta w ic z n y m ze sobą dialo g u w k a żd ej chw ili. S p r a ­ w a Je z u sa sta w ia p y ta n ia dzisiejszej s y tu a c ji i o d w ro tn ie . T akże p ra g m a ty k a nie je st w y n ik iem , je st ona ciągle k w e stio n o w a n a ze w zg lęd u na dzisiejszą sy tu a c ję i na s p ra w ę Jezu sa, a z p ie r w ­ szych re z u lta tó w te j p ra g m a ty k i ro d zą się n ow e p y ta n ia w obec s p ra w y Je z u sa i t d . M etoda teologii p ra k ty c z n e j m u si zatem być p rz e p o jo n a ta k ro z u m ian ą m e to d ą k o relac ji.

P r a k t i s c h e T h e o l o g i e i s t d i e k r i t i s c h e T h e o r i e d e r k i r c h l i c h e r P r a x i s i n d e r

G e s e l l s c h a f t

Z u s a m m e n fa s s u n g

D e r A u to r s te llt e in e K o n z e p tio n d e r p r a k t is c h e n T h e o lo g ie v o r. D iese K o n z e p tio n k a n n m it d ie K o re la tio n s m e th o d e P a u l T illic h s v e rg le ic h e n w e rd e n . E s g e h t a b e r u m e in „ m a g isc h e n T r ia n g e l” , im w e lc h e n d ie g e g e n w ä rtig e S itu a tio n , d ie S a c h e J e z u u n d d ie P r a g m a tik d e r k ir lic h e n H a n d lu n g m ite in a n d e r k o n f r o n tie r e n w ü rd e n .