View of The Christian Antiquity in Roadside Shrines

ANTYK CHRZEŚCIJAŃSKI

W KAPLICZKACH PRZYDROŻNYCH

"A z n a s z t y k r a j t e n , g d z i e w z d łu ż b i t e j d r o g i , Co p ł y n i e w s t ę g ą pod t o p o l i c i e n ie m , Każdy w ę d r o w ie c , c z y pan c z y u b o g i, W ita p r z e c h o d n ió w C h r y s tu s a im ie n ie m ; G d zie e z a r y b o c ia n na dach u p r z e d s i e n i a W ije sw e g n ia z d o z a w io sn y powrotem ; G d zie k r z y ż e z d rzew a lu b ś w i ę c i z k a m ie n ia S t o j ą na s t r a ż y p r z e d w io sk k o ło w ro tem ? " * Do r e f l e k s j i p o w y ż sz y c h s k ł o n i ł o m nie c ie k a w e , dwutomowe d z i e ­ ł o , wydane 1983 r . p t . " K a p li c z k i, f i g u r y i k r z y ż e p r z y d r o ż n e na t e ­ r e n ie d i e c e z j i t a r n o w s k ie j " pod r e d .

k a .

1* W C y b u ls k i O d czyty o p o e z j i p o l s k i e j w p ie r w s z e j p o ło w ie XIX w ie k u , I - I i ' P ozn ań 1 8 7 0 , 1 7 5 .

2 K a n lio z k i f i g u r y i k r z y ż e p r z y d r o ż n e na t e r e n i e d i e c e z j i t a r

-n -n w s k i e l 'sch em a ty zm d i e c e z j i t a r n o w s k ie j 1 9 8 3 , r e d . k s . J . R zep a, i-ac g r a f i c z n e J . M a tr a s, Tarnów 1 9 8 3 , t . i : T e k s t y , s s . XXII + 7 9 0 , t . 2 : I l u s t r a c j e , s s . XXII + 1477 r y o i n .

w pewnym sto p n iu szczegółow szym r o z w in ię c ie m i u zu p ełn ien iem in n e ­ go a n a lo g ic z n e g o albumu "K aplice i k r z y ż e przydrożne w P o lsc e " w opracowaniu Tadeusza Seweryna^. Owe k a p lic z k i sta n o w ią n ie ty lk o o d b ic ie tw órczego ducha i a r ty s ty c z n y c h upodobań lu d u , a l e s ą p r z e ­ de w szystkim wyrazem p r o s t e j w iary m inionych p ok oleń o r a z , jak to p ię k n ie w y r a z ił je d e n z redaktorów wyżej wym ienionego d z i e ł a , mo­ d litw y ludu p o ls k ie g o r z e z a n e w d r z e w ie , k u te w kam ieniu lub p r z e ­ la n e na p łó tn o c zy p a p ie r . Ich tw órcy bowiem p racę nad nimi tr a k to ­ w a li ja k o drogę do z b a w ie n ia , oddanie c z c i Bogu i św iętym , ja k o ro z­ mowę z Bogiem, podziękow anie za w y słu c h a n ie p r o śb y , wyraz pokuty lub s p e ł n i e n i e ślu b u , prośbę o b ło g o sła w ie ń stw o i obronę przed n ie s z c z ę ś c ia m i, a w r e s z c ie ja k o u p a m ię tn ie n ie ważnych h is to r y c z n y c h wydarzeń. Wznoszono j e bowiem rów nież z o k a z ji zw yoięstw i k lę s k narodowych, pow stańczych zmagań czy zbiorow ych e g z e k u c j i. Choó z je d n e j str o n y sta n o w ią one s w o is t ą formę k a te c h e z y k s z t a ł t u j ą c e j o b lic z e w sp óln ot danej o k o lio y , to z d r u g ie j s ą źródłem w ie lu le g e n d , podań, w ie r z e ń i zwyczajów ludowych.

I

Wydane d z i e ł o j e s t świadectwem k oncentrow ania s i ę p ob ożn ości i zwyczajów ludu południow ej P o ls k i wokół o k r e ślo n y c h p o s t a c i . Cho­ c i a ż k a p lic z k i i fig u r y wznoszono ju ż w ś r e d n io w ie c z u , t o jednak n ie z a r e je str o w a n o na t e r e n ie d i e c e z j i ta r n o w sk ie j zabytków s ta r s z y c h od XVI w ., z czego można wnioskow ać, że n a j s t a r s z e z n ic h staw ian o z drewna i n ie p r z e tr w a ły do n aszych czasów /m oże na ic h m ie jsc u zbudowano now e/. P om ijając p r z e d s ta w ie n ia osób T rójcy Ś w ię t e j , Anio­ łów i Matki B o ż e j, można w o p a r c iu o w yżej wspomniane d z i e ł o wskazać na t e r e n ie d i e c e z j i ta r n o w sk ie j im iona 146 z id e n ty fik o w a n y c h św ię ­ ty c h , którym poza o fic ja ln y m kultem w K o ś c ie le , p ośw ięcon o dodatkowo przydrożną f i g u r ę , p ła s k o r z e ź b ę , czy o b ra z. W tym pokaźnym k a ta lo g u św ię ty c h czczo n y ch na P odhalu, p o ja w ia ją s i ę r ó w n ie ż , stosunkowo w dużej l i c z b i e , im iona św ię ty c h ży ją c y c h i d z ia ła j ą c y c h w s t a r o ż y t ­ n o ś c i c h r z e ś c ij a ń s k ie j / I - V I I I w . / , wśród k tó r y c h n a jw ię k sz ą popular

3 T. Seweryn, K a p lic z k i i k r z y ż e p rzydrożne w P o ls c e , o p ra ć, red W. F ilip o w ic z - W. Szubzda, Warszawa 1958, s s . 214.

n o s c i ą c i e s z y ł s i ę um ęczony na p o c z . IV w. św . F l o r i a n , p o s ia d a - d a ją c y na t e r e n i e d i e c e z j i t a r n o w s k ie j a ż 118 w izerunków p r z y d r o ż ­ nych / 6 5 p o są g ó w , 25 f i g u r , 24 p ł a s k o r z e ź b y , 4 o b r a z y / . N a s t ę p n ie pod w zględem i c h i l ę ś c i w y m ien ić n a le ż y k o l e j n o : św . M ik o ła j a zm. ok. 350 r . / 5 4 w iz e r u n k i - 5 p o są g ó w , 7 f i g u r , 35 p ła s k o r z e ź b , 7 o b r a z ó w /, św . B arb arę zm. o k . 305 r . / 4 i w izeru nk ów — 5 p o są g ó w , 5 f i g u r , 29 p ła s k o r z e ź b , 2 o b r a z y / , św . A g n ie s z k ę zm. o k . 304 r . /3 7 w izeru nk ów - 4 f i g u r k i , 32 p ła s k o r z e ź b y , i o b r a z / , św . Z o f i ę z có rk a m i ż y j ą c ą w I I w. / 3 6 w izerunków - 2 p o s ą g i , 5 f i g u r , 25 p ł a s k o r z e ź b , 4 o b r a z y / , św . Wawrzyńca zm. 258 r . / 3 3 w iz e r u n k i - i p o s ą g , 4 f i g u r y , 26 p ła s k o r z e ź b , 2 o b r a z y / , św . M arcin a zm. 397<r. /2 7 w izeru nk ów - 2 f i g u r k i , 23 p ł a s k o r z e ź b y . 2 o b r a z y / , św . S e b a s t i a ­ na zm. o k . 305 r . / 2 4 w iz e r u n k i - 2 p o s ą g i , 3 f i g u r k i , 12 p ł a s k o ­ r z e ź b , 7 o b r a z ó w /, św . A gatę zm. 2 5 1 / 2 4 w iz e r u n k i - i f i g u r a , 19 p ła s k o r z e ź b , 4 o b r a z y / , św . W a len teg o zm. 2 6 9 . / 2 3 w iz e r u n k i - 3 p o­ s ą g i , i f i g u r k a , 17 p ła s k o r z e ź b , 2 o b r a z y / , św . W ik to r ię zm. 25 1 r . /1 8 w izerunków - 17 p ła s k o r z e ź b , 1 o b r a z / , św . T e k lę ż y j ą c ą w I w. /1 9 w izerunków - 5 p o są g ó w , 2 f i g u r k i , 10 p ł a s k o r z e ź b , 2 o b r a z y / , św. H e len ę zm. o k . 328 r . / 1 5 w izeru nk ów - 14 p ł a s k o r z e ź b , 1 o b r a z / . Do s t a r o ż y t n y c h ś w ię t y c h p o s ia d a j ą c y c h t y l k o p o k i l k a w iz e r u n ­ ków p r z y d r o ż n y c h n a le ż ą : p o p u la rn y w ś r e d n io w ie c z u św . B ła ż e j z S e - b a sty / 9 w iz e r u n k ó w /; um ęczony p raw d op od ob n ie n a p o c z . IV w ., uwa­ żany z a s t r ó ż a z w ie r z ą t i p a tr o n a od ch o ró b g a r d ł a , c o z n a l a z ł o od­ b i c i e w R y tu a le rzym skim z o k r e s u p r z e d Soborem Wat. I I , k t ó r y z a ­ w ie r a ł fo rm u ły p o ś w i ę c e n ia ś w ie c / z w . b ł a ż e j k a m l / , C h le b a , w in a , wody i owoców; św . O n u fry, p u s t e l n i k z e g i p s k i e j T e b a id y / 6 w iz e ­ runków /, ż y j ą c y w IV w .; św . P e t r o n e l l a / 5 w iz e r u n k ó w / nazwana p r z e z M artyrologiu m R zym sk ie c ó r k ą św . P i o t r a , um ęczona w I w . ; św . D o ro ta / 5 w iz e r u n k ó w /, d z i e w i c a i m ę c z e n n ic z k a z I I I w ., p a tr o n k a o g r o d n i­ ków, k w i a c i a r z y , g ó r n ik ó w , m atek ; św . A n a s t a z j a / 5 w iz e r u n k ó w /, m ę c z e n n ic z k a , zm. o k . 304 r . od ś r e d n io w ie c z a c z c z o n a p r z e z lu d i wzywana p o d c z a s b ó lu gło w y o r a z p a tr o n k a c e n z u r y ; ów. A p o lo n ia / 4 w i z e r u n k i / , m ę c z e n n ic z k a z I I I w .,c z c z o n a w P o l s c e od ś r e d n i o w i e ­ c z a , do k t ó r e j zw racan o s i ę o u s t ą p i e n i e b ó lu zębów , p a tr o n k a "R egnl P o lo n ia e " w ed łu g p o n t y f ik a łó w k r a k o w sk ic h z XV w .; ów. Ł u c ja z Syrakus / 3 w i z e r u n k i / , um ęczona p raw dop odob nie z a D io k le c j a n a , w ś r e d n io w ie ­ czu uznawana z a p a tr o n k ę c h o ry c h na o c z y ; św . W a le r ia / 3 w iz e r u n k i/ m atka św . G erw azego i P r o t a z e g o , m ę c z e n n ic z k a z I I w .; św . C e c y lia

/ 2 w i z e r u n k i / , je d n a z n a j p o p u la r n ie j s z y c h rz y m sk ic h ś w ię t y c h , ż y j ą - c a na p r z e ł . I I i I I I w. w R zym ie, w ś r e d n io w ie c z u uznawana z a pa­ tr o n k ę m uzyki k o ś c i e l n e j .

Po jednym w r e s z c ie w izeru n k u p o s ia d a j ą um ęczona w I w. św. D o m it y lla , św . Teodor i św . T e o d o z ja u m ęczen i z a D i o k le c j a n a , św . Urban p a p ie ż z 1 . p o ł . I I I w. c z c z o n y w ś r e d n io w ie c z u ja k o p a tr o n r o ln ik ó w i hodowców w i n o r o ś l i , zw ią z a n y z e zw yczajam i ludow ym i, po­ s i a d a j ą c y obok p r z y d r o ż n e g o X IX -w ie cz n e g o p o są g u t a k ż e s t a r y ob raz w murowanej k a p l i c y z XVII w ., zw anej P u s t e l n i ą /Iw k o w a k . B r z e sk a /; św . U r s z u la ,p a t r o n k a m ia s t a K o lo n ii i p a r y s k ie j S o rb o n y , w d z ięc zn y tem a t i k o n o g r a f i i ś r e d n io w ie c z n e j , um ęczona p r z e z Germanów o ra z M aria E g ip c ja n k a , p u s t e l n i c a , ż y j ą c a p r z e d VI w ie k ie m .

Wśród s t a r o ż y t n y c h ś w ię t y c h , k tó r y c h w iz e r u n k i w id n ie j ą w p rzy ­ d ro żn y ch k a p lic z k a c h o so b n ą , ch o ć n i e l i c z n ą gru p ę s t a n o w ią O jcow ie K o ś c io ła : św . B enedyk t - 7 w izerunków / i p o s ą g , 2 f i g u r k i , 4 p ła s k o ­ r z e ź b y / , św . G rzegorz W ie lk i - 6 w izerunków / i p o s ą g , 5 p ła s k o r z e ź b /, św . B a z y li W ie lk i - 2 w iz e r u n k i / p ł a s k o r z e ź b y / o r a z po jednym w iz e ­ runku: św. Ambroży, św . A u g u sty n , św . Jan C h ryzostom , św . Klemens R zym sk i, św . Leon W ie lk i , św . P i o t r C h r y z o lo g , św . P o lik a r p .

Na s z c z e g ó l n ą uwagę z a s ł u g u j ą z w ła s z c z a r z e ź b y z 2 . p o ł . XVIII w. 4 n ie z id e n t y f ik o w a n y c h Ojców K o ś c io ła / j e d e n w p a p i e s k i e j t i a r z e , t r z e c h w z a c h o d n ic h m itr a c h b i s k u p i c h / w d w o r s k ie j k a p l i c z c e muro­ wanej z i8 7 3 r . w W e r y n ii, p o c h o d z ą ce z e s t a r e g o k o ś c i o ł a w K olbu­ s z o w e j . Warto p r z y t e j o k a z j i w sp om n ieć, że n ie k t ó r z y z w yżej wymie­ n io n y c h Ojców m ają dedykow ane s o b i e k o ś c i o ł y , p r z e w a ż n ie z obrazam i sw ych patronów w o ł t a r z u głów nym , a m ia n o w ic ie : św . A ugu styn /Jamy W ie lk i e , p r z e n i e s i o n y z Wadowic, X V III w . / , św . G rzegorz W ie lk i pa­ p i e ż /G o r z e j owa, p r z e d . 1747 r . z obrazem p a tr o n a z 1698 r . , wzmian­ kowanym i7 4 7 r . ja k o ła sk a m i s ł y n ą c y , a w bocznym o ł t a r z u o b ra z św. A u gu styn a z X V III w . / , św . K lem ens Rzym ski p a p ie ż /C z e r m in k . M ie lc a z 1630 r . / , św . A n to n i P u s t e l n i k /M ę c in a W ie lk a , XVI w . / , św . M arcin z T ours / p a r a f i e p r z e w a ż n ie X I I I - XIV w ., a a k tu a ln e k o ś c i o ł y : Czar­ ny P otok 1 7 5 5 , Czermna 1 5 2 0 , G nojnik 1 3 8 0 , Gromnik XV w ., G ryw ałt XV w .; Łużna 1 8 7 2 , M ogiln o 1 5 7 8 , Zawada k . Tarnowa XV w ., Z w iornlk

1 6 4 4 , W ie lo p o le S k r z y ń s k ie 1595 - 1 7 2 2 /.

N a le ż y tu ró w n ie ż w ym ien ić s t a r o ż y t n y c h ś w ię t y c h c z c z o n y c h w K o ś c i e l e Wschodnim, k tó r z y w d i e c e z j i t a r n o w s k ie j p o s i a d a j ą k i l k a dedykow anych s o b i e k o ś c i o ł ó w . Ma t o g łó w n ie m ie j s c e na t e r e n a c h

L em k ow szczyzn y, g d z ie dawne g r e k o k a t o l i c k i e c e r k w ie z a m ie n io n o p ó ź ­ n i e j na k o ś c i o ł y ł a c i ń s k i e . Do ty c h ś w ię t y c h n a le ż ą p o p u la r n i na W sch od zie p a tr o n o w ie c h o r y c h , le k a r z y i kupców - św . Kosma i Damian /M ę c in a W ie lk a z dawną c e r k w ią g r e k o k a t o l i c k ą fundow aną p r z e z Zygmunta I S t a r e g o w i 5 4 6 , B an ica 1 7 9 7 , S k w ir tn e 1 8 3 7 , T y l i c z 1 7 3 8 , Wojkowa 1 7 9 2 , M ałastów i 7 4 3 / , um ęczony na p r z e ł . I I I i IV w ., D ym itr z S a­ lo n ik / k o ś c i o ł y : Bodaki- 1 9 0 2 , Brunary 1 7 6 4 , G ładyszów 1 7 8 9 , Z ł o c k ie 1 8 4 1 / o r a z m ę c z e n n ic z k a z 2 . p o ł . I I w. ów. P a ra sc ew a /K w ia to ń 2 . p o ł . VII w . , N ow ica 1 8 0 6 /. I I D ruga o b s z e r n i e j s z a c z ę ś ć a r t y k u łu b ę d z ie z a w ie r a ł a in f o r m a c j e b i o g r a f i c z n e 13 n a j c z ę ś c i e j w y s tę p u ją c y c h s t a r o ż y t n y c h ś w ię t y c h / d o 15' w ize ru n k ó w / o r a z k r ó t k i z a r y s ic h k u l t u w s t a r o ż y t n o ś c i i ś r e d n i o ­ w ie c z u ,c o p o z w o li w sk a z a ć na p r z y c z y n y i c h p r z y d r o ż n e j o b e c n o ś c i na P o d h a lu . P rzy każdym z n ic h p r z y t o c z o n a z o s t a n i e i n e x t e n s o w ypow iedź M artyrologiu m R zy m sk ieg o , k t ó r e c h o c i a ż w o s t a t e c z n e j fo r m ie p o ch o ­ d z i z p ó ź n i e j s z e g o o k r e s u / i 5 8 4 / , t o je d n a k u jm u je i w yraża s t a r ą , o f i c j a l n ą t r a d y c j ę K o ś c i o ł a o danym ś w ię ty m . 1 . Św. F lo r ia n z L o rch , u to p io n y z a w ia r ę na p o c z . IV w. w r z e ­ ce Enns - t o n a j c z ę ś c i e j w y s t ę p u j ą c y p rzy d r o g a c h lu b na p la c a c h d i e ­ c e z j i t a r n o w s k ie j s t a r o ż y t n y ś w i ę t y . N ie i s t n i e j ą o nim w s p ó łc z e s n e mu ź r ó d ł a , l e c z j e g o m ęczeń stw o o p i s u j e d o p i e r o , p o c h o d z ą c a z V III w ., " P a ss io S . F l o r i a n ! " ^ W ś r e d n io w ie c z u c i e s z y ł s i ę w E u r o p ie Zachod­ n ie j /G órn a A u s t r i a , w d i e c e z j a c h - s a l z b u r s k i e j , p r a s k i e j , w ie d e ń ­ s k i e j , p a s a w s k ie j , m o g u n c k ie j / ożywionym k u lt e m , c z c z o n y j a k o ob roń ­ ca p rzed ogn iem i p o w o d zia m i. S tam tąd k u l t j e g o p r z e n i ó s ł s i ę do P o l s k i , g d z ie wzmógł s i ę z w ła s z c z a po sp r o w a d z e n iu j e g o r e l i k w i i w 1184 r . do Krakowa. Wtedy w ł a ś n i e p o ś w ię c o n o mu k i l k a n a ś c i e k o ś c io ł ó w / m . i n .

4 MGH S c r i p t o r e s rerum M erovin gicaru m 3 , 6 5 - 7 1 , o p r a ć . S . L o n g o sz , M ęczeń stw o św . F l o r i a n a . W stęp , p r z e k ła d /A . P ł a w e c k i / , k o m e n ta r z , VoxP 4 / i 9 8 4 / z . 6 - 7 , 4 1 1 - 4 2 9 ; A c ta S S . M a ii I , P a r l s i i s 1 8 6 6 , 4 6 7 - 47 1 - BS V 9 3 4 - 9 3 7 ; P . S k a r g a , Żywoty Ś w ię ty c h S t a r e g o i Nowego Zakonu n a k a żd y d z ie ń p r z e z c a ł y y o k , I - I V , Kraków 1 9 3 3 -1 9 3 6 , 2 3 7 - 240* W. Z a l e s k i , Ś w i ę c i na k a żd y d z i e ń , Łódź 1 9 8 4 , 2 2 7 -2 2 8 ; M arty­ r o lo g iu m Romanum, e d . H. D e le h a y e e t s o c i i , B r u x e lle s 1 9 4 0 , i 5 9 , tłu m . P . Turbak /M a r ty r o lo g iu m R zym sk ie, Kraków 1 9 6 7 / 132:

"W L orch w dawnym Norykum /N o ricu m - R ip e n s e / ś w ię t e g o F lo r ia n a , m ę c z e n n ik a , z a panow ania D io k le c j a n a z r o z k a z u n a m ie s t n ik a A kw

i-w K rakoi-w ie 1 1 8 4 , i-w K op rzyi-w n icy 1 1 8 5 , W ąchocku, S u l e j o i-w i e / . K u lt t e n znów s i ę o ż y w ił po p o ż a r z e w i5 2 8 r . c z ę ś c i Krakowa / K l e p a r z / , zwa­ n e j w c z e ś n ie j od św . F lo r ia n a - F l o r e n c j ą , z k t ó r e j jed n a k o c a l a ł k o ś c i ó ł św . F lo r ia n a . Wówczas p o św ię c o n o F lo r ia n o w i r ó w n ie ż w i e l e k a p l i c z e k , p osągów i obrazów ja k o ob roń cy p rze d o g n iem . Ten praw do­ p o d o b n ie w zg lą d o ra z s ą s i e d z t w o Krakowa z d e c y d o w a ły , ż e w d i e c e z j i t a r n o w s k ie j dedykowano F lo r ia n o w i w m ię d z y c z a s i e , ja k j u ż w spom nia­ n o , a ż 118 p r z y d r o ż n y c h w iz e r u n k ó w ,a le z a le d w ie j e d e n a k t u a l n i e i s t ­ n i e j ą c y k o ś c i ó ł /U szew 1 8 6 6 ,z obrazem w o ł t a r z u g łó w n y m /. Ś w ię ty t e n uważany b y ł z a p a tr o n a m ia s t i m ie j s c o w o ś c i, na ryn k ach k tó r y c h wzno sz o n o mu c z ę s t o f i g u r y fundow ane z m ie j s k ic h s k ła d e k / n p . B ie c z 1902 Bobowa 1 8 0 0 , B r ze sk o i7 3 1 , Czchów X V III w ., Limanowa 1 8 3 0 , L ip n ic a 1 8 3 7 , M uszyna i . p o ł . XIX w ., R y g lic e 1 8 3 0 , S ta r y S ą c z X V III/X IX w ., Tuchów 1 7 8 1 , Tymbark 1 8 7 0 , Z a k lic z y n XIX w ., Z b y lito w s k a Góra 1 7 6 7 , Żabno 1 8 8 3 /. Na s z c z e g ó ln ą uwagę z a s ł u g u j e tu w z n ie s io n a w 1843 r . , za sta r a n ie m b u r m is tr z a C y r y la D o r o ż e w s k ie g o ,f ig u r a na rynku W ojni­ c z a z j e g o herbem z f u n d a c j i m ia s t a i K orpusu O f ic e r s k ie g o 10 c . k . p u łk u huzarów d l a u p a m ię t n ie n ia 1 8 3 i ro k u . D z iś c z c z o n y j e s t g łó w n ie ja k o p a tr o n s tr a ż a k ó w .

2 . Św. M ik o ła j - t o ż y j ą c y na p r z e ł . I I I i IV w. bp M iry, o sn u ty le g en d a m i przekazyw anym i u s t n i e . Brak o nim w s p ó łc z e s n y c h mu ź r ó d e ł , c h o ć j e g o p o d p is m ia ł w id n ie ć pod dokumentami I S oboru N i­ c e j s k i e g o / 3 2 5 / . P ie r w s z e s p is a n e in fo r m a c j e o j e g o ż y c iu i cu d ach p o ch o d zą d o p ie r o z IX w ., z anonim owego " V ita p e r M ichaelem " i z u ło ż o n e j w l a t a c h 8 4 2 -8 4 6 p r z e z p a t r ia r c h ę K o n s t a n t y n o p o la , M etod ego, k o m p ila c j i "M ethodius ad Theodorum" . B ył t o j e d e n z n a j p o p u la r n ie j ­ s z y c h ś w ię t y c h c h r z e ś c i j a ń s t w a . P ie r w s z e ś la d y j e g o k u l t u p o ja w ia j ą

l i n a w rzucono go do rz eK i ńnns z kam ieniem u s z y i " / + 3 0 4 / .

5 P o r . K. D o b r o w o lsk i, D z ie j e k u l t u św . F lo r ia n a w P o l s c e do połow y XVI w ie k u , Warszawa 1923; W. S ch en k , K u lt ś w ię t y c h w P o l s c e , KTK

1 3 /1 9 6 6 / z . 4 , 8 6 - 8 8 .

6 P o r . G. A n r ic h , 'Ia g io s N ik o la o s . Der h e i l i g e K ik o la o s i n d er g r i e c h i s c h e n K ir c h e , TU 2 , L e i p z i g - B e r l i n 1 9 1 3 -1 9 1 7 , Bd. i i l -

1 5 0 , Bd. 2 , 2 6 1 -2 8 8 ; BS IX 9 2 3 -9 4 8 ; S k arga IV 383-<ł92; H. F r o s - F . Sowa, Twoje im ię . P rzew od n ik o n o m a s t y c z n o - h a g io g r a f ic z n y , Kra­ ków i 9 7 5 , 3 5 3 -3 5 4 ; Z a l e s k i 7 5 4 -7 5 7 ; G. Z a n a n ir i, San N i c o l a , B a r i 1 9 7 2 ;B .A . U s p i e ń s k i , K u lt św . M ik o ła ja na R u s i, L u b lin 1985; M a rty ro lo g iu m Komanum 5 6 8 - 5 6 9 , Turbak 34 7 : "W M ir z e , s t o l i c y L i c j i , z e j ś c i e św . M ik o ła j a , b isk u p a i w yznaw cy. Z l i c z n y c h j e g o

s i ę w VI w. w M ir z e , k t ó r a s t a ł a s i ę c e le m p ie lg r z y m e k o r a z w Kon­ s t a n t y n o p o l u , g d z i e c e s a r z J u s t y n i a n z b u d o w a ł mu j e d n ą z n a jw s p a ­ n i a l s z y c h b a z y l i k / B l a c h e r n e s / . h IX w. b y ło j u ż k i l k a j e g o k o ś c io łó w w R z y m ie , g łó w n ie z i n i c j a t y w y p a p i e ż a M i k o ł a j a I / 8 5 S - 8 6 7 / . J e g o k u l t w N ie m c z e c h w X w, s z e r z y ł a c e s a rz o w a T e o f a n o , a we F r a n c j i i A n g l i i — ż e g l a r z e n o rm a n d z c y . Do d a l s z e g o r o z p o w s z e c h n i e n i a k u l t u św . M i k o ł a j a w E u r o p i e p r z y c z y n i ł o s i ę s p r o w a d z e n ie w i0 8 7 r . j e g o r e l i k w i i do B a r i i w ybud o w an ie mu tam o k a z a ł e j b a z y l i k i . W k ró tc e j e ­ go k u l t o g a r n ą ł c a ł y c h r z e ś c i j a ń s k i W schód, z a jm u ją c w n i e k t ó r y c h j e g o c z ę ś c i a c h t r z e c i e m i e j s c e po B o g a ro d z ic y i św . J a n i e C h r z c i c i e ­ l u , n a Z a c h o d z ie z a ś u z n a n o go z a je d n e g o z c z t e r n a s t u w sp o m o ż y c ie ­ l i , o p ie k u n a d z i e c i , ż e g l a r z y , kup có w , p i e k a r z y , w ię ź n ió w , p a t r o n a n i e k t ó r y c h c e c h ó w , n a R u s i n a t o m i a s t uw ażano z a o p ie k u n a b y d ł a , u p r a ­ wy r o l i i p s z c z e l a r z y . N ic d z iw n e g o , że t a k r o z p o w s z e c h n io n y k u l t d o t a r ł r ó w n ie ż do P o l s k i , g łó w c i e p o p r z e z s z l a k i h a n d lo w e , d l a k t ó ­ r y c h s t a ł s i ę p a t r o n e m . Pod j e g o w ezw aniem i s t n i e j e w P o l s c e a ż 327 k o ś c io łó w / z a j m u j e m i e j s c e po św . J a n i e C h r z c i c i e l u , a p r z e d św . P io tr e m i P aw łem ,/ P o s i a d a p o n a d to t y s i ą c e o b raz ó w i f i g u r , a n a ­ w et s a n k t u a r i a , j a k n a p r z y k ł a d do XVI w. n a P om orzu Z ac h o d n im w o k o ­ l i c y K o s z a l i n a , a do XIX w. w P i e r ś c i u n a Ś l ą s k u C ie s z y ń s k im . W o r ­ b i c i e t a k żyw ego k u l t u św . M i k o ł a j a z n a l a z ł a s i ę r ó w n ie ż d i e c e z j a ta r n o w s k a , w k t ó r e j do c h w i l i o b e c n e j i s t n i e j e i7 k o ś c io łó w pod j e ­ go w ezw aniem , p o c h o d z ą c y c h w w i ę k s z o ś c i z XIV - X V III w. / n a j s t a r s z y w B o c h n i s p r z e d i2 5 0 r . , Ł ęg T a rn o w s k i - 2 . p o ł . XIV w . / , a t a k ż e l i c z n e k a p l i c z k i p r z y d r o ż n e . G eneza t y c h o s t a t n i c h m i e ś c i s i ę n i e ­ w ą t p l i w i e w ra m a c h o g ó ln e g o k u l t u , s z e r z o n e g o p r z e z k o ś c i o ł y p a r a ­ f i a l n e , j a k i z w ią z a n y c h z j e g o o s o b ą zw y c za jó w lu d o w y c h . 3 . Św. B a r b a r a . N ie m n ie js z y m i le g e n d a m i j e s t o s n u t a w i e l c e c z c z o n a i b a r d z o p o p u l a r n a we w schodnim i z a c h o d n im c h r z e ś c i j a ń s t w i e św . B a r b a r a , k t ó r a m i a ł a b y ć z a m k n ię ta w w ie ż y , a n a s t e o n i e ś c i ę t a

cudów z a s ł u g u j e n a s z c z e g ó l n ą uwagę t o , że b ę d ą c d a l e k o u k a z a ł s i ę c e s a r z o w i K o n s ta n ty n o w i i u p o m n ie n ia m i o r a z g ro ź b a m i s k ł o n i ł go do u ł a s k a w i e n i a n i e k t ó r y c h o s k a r ż o n y c h , k t ó r z y w z y w a li j e g o /M i­ k o ł a j a / pom ocy" / + o k . 3 5 0 / .

7 O j e g o k u l c i e w P o l s c e p o r . B. Kum or, P o w s t a n ie i ro z w ó j s i e c i p a ­ r a f i a l n e j w M a ło p o ls c e p o łu d n i o w e j , PK 3 / 1 9 6 3 / 4 5 8 - 4 6 0 ; M. L im a­ n o w s k i, Sw. M ik o ła j o p ie k u n d r ó g h an d lo w y c h p r z y k o ń c u wieków ś r e d n i c h /XV i XVI w . / w K s i ę s t w i e L ite w s k im , w: " Z ja z d S ło w ia ń ­ s k i c h G eo g rafó w i E tn o g ra fó w " 2 / 1 9 3 0 / 2 8 3 - 8 2 4 .

za w iarę p rzez swego o j c a podczas prześladow ań za D io k le c ja n a . N ie - znamy d aty a n i m ie js c a j e j ś m ie r c i, jak rów n ież n ie posiadamy żad­ nych źródłow ych in fo r m a c ji p a tr y sty c z n y c h na j e j te m a t. Według póź­ n ie j s z y c h legen d arn ych żywotów w ję zy k a ch : greckim , s y r y jsk im , koptyj skim , ormiańskim, c h a ld e jsk im i ła c iń s k im , m ia ła nawet korespondować z Orygenesem, a Grzegorz W ie lk i / 5 9 0 - 6 0 4 / zanim z o s t a ł papieżem m iał s i ę c h ę tn ie m o d lić , ja k opowiada je g o p ó ź n ie js z y b io g r a f , w j e j rzym­ skim oratorium ^ . Można w ięc w nioskow ać, że w IX wieku i s t n i a ł y w

Rzy-9

mie j e j sa n k tu a r ia . P ierw sze sia d y j e j k u ltu na W schodzie p ojaw ia­ j ą s i ę w IV w. / p r z y j ę c i e j e j im ie n ia ja k o t y t u łu k la s z t o r u w E d e ssie a potem b a z y lik i k o p t y j s k ie j w K airze z VII w . / . W V III w. um iesz­ czono j e j ś w ię to w k alen d arzu K ościołów g r e c k ie g o i s y r y j s k ie g o pod d a tą 4 g r u d n ia . Do spop u laryzow an ia j e j k u ltu na Z achodzie p r z y c z y ­ n i ł o się M e n o lo g iu m M e ta fr a sta /X w . / , choć ju ż w IX w. j e j im ię by­ ł o um ieszczane we w s z y s tk ic h m a r ty r o lo g ia c h środkowej I t a l i i , a wcze­ ś n i e j , bo w V III w. bp Trewiru Adam n a p is a ł "Laudatio sa n c ta e B ar- b arae" . C esarz J u sty n ia n m iał sprow adzić w VI w. j e j r e lik w ie do Kon­ s ta n ty n o p o la , skąd w 1202 r . miano j e p r z e n ie ś ć do W en ecji, c h o c ia ż e g ip s c y c h r z e ś c ij a n ie tw ie r d z ą , że z n a jd u ją s i ę one w starym K a ir o . Herma z j e j c z a sz k ą b y ła podobno rów nież w C zerw ińsku. Na Zachodzie c z czo n o j ą we F la n d r ii, N a d r e n ii, w A u s t r i i , Czechach ja k o patronkę dobrej ś m ie r c i z w ła sz c z a tam, g d z ie n a g le g r o z i ł a , a w ięc wśród g ór­ ników, h u tn ik ów , marynarzy i w ię ź n ió w . K u lt św. Barbańy o garn ął rów­ n ie ż P o ls k ę , w k t ó r e j czozono j ą g łó w n ie ja k o patronkę górników 1 do­ b r e j śm ie r c i^ . N a js ta r s z e śla d y obchodów j e j ś w ię ta spotykamy w z b io rach k ated ry k r a k o w sk ie j, m .in . w "M odlitewniku G ertrudy", c ó r k i M ieszka I I;z a c h o w a ła s i ę p ie r w sz a wzmianka o j e j ś w ię c ie / 4 X I I /

8 P o r . Joannes D iacon u s, V ita G r e g o r il Magni IV 8 9 , PL 7 5 , 234 B: "O ratorio s a n c ta e B arbarae, u b i G regorius la u d e s Domino c e l e - brare s o le b a t " .

9 Por. L iber P o n t i f i c a l i s , ed . L. Duchesne, P a r is ^ 955-1959, I , 50 i 116.

10 Por. A cta SS. J u n ii VI 678; Skarga IV 37 5 -3 7 7 ; BS I I 7 6 0 -7 6 7 ; HK I I 14-20; Fros-Sow a, 8 1 -8 2 ; Z a le s k i 7 5 1 -7 5 3 ; J . Górecka, K ult li t u r g i c z n y św. Barbary w d i e c e z j i krakow skiej do końca XVI w ie­ ku, w: S tu d ia z d z ie jó w l i t u r g i i w P o ls c e , L u b lin 1976, I I , 2 9 7 - 355; M artyrologium Romanum 5 6 4 , Turbak 345: "W N ikom edil św. Bar­ bary, panny i m ę c z e n n ic z k i. W c z a s i e p rześla d o w a n ia Maksymiana

dręczono j ą sr o d z e we w ię z ie n iu ,p r z y p a la n o pochodniam i, o b c ię ­ t o j e j p i e r s i i męczono różnymi sposobam i; w końcu ś c i ę t a m ie­

oraz w "B enedykcjonale krakowskim" /p o c z . XII w . / form uły b ło g o s ła ­ w ień stw św. Barbary, a ta k ż e w K alendarzu k a p it u ły k rak ow sk iej z 1224 rok u . N a js ta r s z y dedykowany j e j k o ś c i ó ł zbudowano w P o ls c e w 1262 r . w B o rzygn iew le a do końca XVII w. b y ło ic h 104 / o ł t a r z y 1 6 5 /, głów ­ n ie na Ś lą s k u , Pomorzu oraz w M a ło p o lsc e , g d z ie t y t u ł Barbary noszą 22 k o ś c i o ł y , 20 k a p lic i 59 o łt a r z y z n ajsta rszy m z XI w. w S o lc u k . Opola L u b e ls k ie g o . Na tym t l e zro z u m ia ła s t a j e s i ę rów nież tak duża l i c z b a j e j przydrożnych wizerunków w d i e c e z j i ta r n o w sk ie j / 4 l / , ch oć a k tu a ln ie p o sia d a t u t a j t y lk o je d e n k o ś c i ó ł /w m ie jsc o w o śc i S z y k / s o b ie dedykowany w la ta c h 1358-1373 z fu n d a c ji r y c e r s k i e j .

Do j e j n a js ta r s z y c h przydrożnych wizerunków n a le ż y n ie w ą tp liw ie XV-wieczna k a p lic z k a w C zchowie, w k tó r e j w id n ie je j e j g o ty ck a r z e ź ­ ba obok św. D oroty.

4 . Św, A gn ieszk a - t o d a ls z a s ta r o ż y tn a ś w ię t a , umęczona praw­ dopodobnie za D io k le c ja n a , w y stęp u ją ca c z ę s t o w k a p lic z k a c h p rzyd roż­ nych d i e c e z j i ta r n o w s k ie j. N ależy ona rów n ież do popularnych św ię ­ ty c h s t a r o ż y t n o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Czczono j ą ju ż w IV w ., o czym św iad czą j e j w iz e r u n k i w katakumbach św. P a m fila oraz K o m o d llli, na­ p is y wokół m ie js c a j e j spoczynku w katakumbach, k tó r e od n ie j w z ię ły nazwę, a ta k ż e wybudowana nad nim i 337 r . w Rzymie b a z y lik a pod j e j wezwaniem p rzez K o n sta n c ję , córkę K onstantyna W ie lk ie g o . Wspominają o n ie j rów nież ź r ó d ła p is a n e , a m ia n o w icie n a j s t a r s z e z n ic h "Depo- s i t i o martyrum" / 3 5 4 / u s t a la j ą c e j e j u r o c z y s to ś ć na 21 s t y c z n ia oraz e p ita fiu m ku j e j c z c i u ło ż o n e p rzez p a p ie ż a ,św . Damazego / 3 6 6 - 3 8 4 / H , o p i s a n y w 377 r . t r a k t a t św. Ambrożego "De v lr g in ib u s " 1 2 i "P eristephanon" P r u d e n c ju sz a l^ . M ęczennicę t ę w y sła w ia ją w mowach ta k ż e p ó ź n ie j s i Ojcowie K o ś c io ła : św. H ie r o n im ie , A u g u sty n ^ ,

11 P o r . D e p o s ltio martyrum, K irch 544: "XII K a i. f e b . A g n e tis in Nomentana"; A. F errua, Eplgrammata Damasiana, C it t a d e l V a ti- cano 1942, 176.

12 De v lr g in ib u s 2 , 5 -9 i 14, 19, PL 16, 200-202 i 2 0 5 . P rzekład ty c h m ie jsc oraz e p ita fiu m Damazego p o r . A. Bober, A n to lo g ia P a tr y s ty c z n a , Kraków 1965, 164-166 i 552; Ambrożemu p r z y p is y ­ wano t e ż n i e s ł u s z n i e hymn ku c z c i św. A g n ie sz k i "Agnes b ea ta e v i r g i n i s " /PL 17, 1 2 4 9 /.

13 P e r iste p h a n o n XIV, CCL 126, 3 8 6 -3 8 9 , P3P 4 3 , 2 9 3 -2 9 6 .

14 E p is t o ła 130, 5 /Ad Demetriadem z 414 r . / , PL 2 2 , 1109, tłum . J . C zuj, Sw. H ieronim , L i s t y , I I I , Warszawa 1954, 308.

św . Maksym z Turynu^ o ra z św . G rzegorz W ie lk i , p a p ie ż ^ ? . J e j k u l t p ro m ien io w a ł p ó ź n i e j ,g ł ó w n i e w ś r e d n io w ie c z u ,z Rzymu na E u rop ę, s t a ­ j ą c s i ę p rzed m iotem b o g a t e j i k o n o g r a f i i . R ów nież w P o l s c e od ś r e d ­ n io w ie c z a zn an e b y ło j e j im i ę ,z w ł a s z c z a na Ś lą s k u ^ . a l e j a k i e g o ś s p e c j a ln e g o k u l t u , p o za nadawaniem j e j i m ie n ia d z ie c io m , n ig d y n ie o s i ą g n ę ł a . P ie r w s z e zn an e j e j p r z e d s t a w ie n ie w raz z e św . K a ta rz y n ą p o c h o d z i z 2 . p o ł . X I I I w. w n a js t a r s z y m zachowanym fr a g m e n c ie ob ra­ zu s z ta lu g o w e g o /K u r ia w K r a k o w ie /. W d i e c e z j i t a r n o w s k ie j n ie ma o b e c n ie żad n ego dedykow anego s o b i e k o ś c i o ł a . Tym b a r d z ie j w ię c d z i ­ w i d u ż a i l o ś ć j e j p r z y d r o ż n y c h w izeru n k ów , k tó r y c h ź r ó d ł o z d a j e s i ę sp o cz y w a ć g łó w n ie w im io n a ch f u n d a t o r e k .

5 . Św. Z o f ia z córkam i - t o n a s tę p n a w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k a p o s t a ć l i c z ą c a 37 w izerunków w k a p lic z k a c h p r z y d r o ż n y c h . W d i e c e z j i t a r n o w s k ie j p o s ia d a t y l k o j e d e n dedykowany s o b i e k o ś c i ó ł p om ocn iczy /B o b o w a /, zbudowany w 2 . p o ł . XV w. z X V III-w ieczn y m obrazem w o ł t a ­ r z u głów nym . Brak j e s t w czesn y ch p a t r y s t y c z n y c h ź r ó d e ł o t e j p o s t a ­ c i . N ie znamy a n i c z a s u , a n i m ie j s c a j e j m ęc zeń stw a . O n i e j i j e j c ó r k a c h / F i d e s , S p e s , C a r i t a s / wspom ina d o p ie r o " N o tu la oleorum " z V II w. o r a z 2 i t i n e r a r i a r z y m s k ie . Według p o w s t a łe j w V I I - V I I I w. P a s s i o /w j ę z y k u g r e c k im , ła c iń s k im , s y r y j s k im i a rm eń sk im / m ia ła um rzeć z a T r a ja n a ś m ie r c i ą n a t u r a ln ą , w t r z y d n i po m ę c z e ń stw ie sw ych c ó r e k . M iały b yć one pochowane w katakum bach św . P a n k r a c e g o ,

16 Sermo 56 / I n n a t a l i S . A g n e t i s / , PL 5 7 , 6 4 3 - 6 4 8 . 17 I n E v a n g e lla h o m ilia e I 11 i 12, PL 7 6 , 1 1 1 4 - l i 2 3 .

18 H. N e u lin g , S c h l e s i e n s K ir c h o r t e und ih r e k i r c h l i c h e n S t l f t u n g e n b i s zum A usgange d e s M i t t e l a l t e r s 2 , Wrocław 1 9 0 2 , 2 8 -2 9 ; W. S t r o - k a , P le ś ń o św . A g n i e s z c e , Kraków i9 0 1 ; BS I 3 8 2 - 4 1 0 ; EK I 1 7 9 -

180; F ro s-S o w a 38 ; Z a l e s k i 4 5 - 4 6 ; S karga I 1 4 5 - i5 2 ; M a rtyrologiu m Romanum 1 0 7 , Turbak 41: "W Rzym ie c i e r p i e n i e ś w i ę t e j A g n i e s z k i, panny i m ę c z e n n ic z k i. Z r o z k a z u p r e f e k t a m ia s t a S y m fr o n lu sz a w rzucono j ą w o g ie ń . Gdy ona z g a s i ł a go m o d litw ą , z g ła d z o n o j ą m ieczem . Tak p i s z e o n i e j ś w i ę t y H ieron im : " W sz y stk ie lu d y , a p r z e d e w sz y s tk im gminy c h r z e ś c i j a ń s k i e , w y s ła w ia j ą ż y c i e Ag­ n i e s z k i słow em i pism em , bo on a i s ł a b o ś ć m ło d o c ia n e g o w iek u i ty r a n a z w y c ię ż y ła , a s ła w ę c z y s t o ś c i u ś w i ę c i ł a m ęczeństw em " / + o k . 3 0 5 / .

p r z y V ia A u r e li a , g d z ie p r z e z d ł u g i e w ie k i pokazywano i c h r e l i k w i e . N ie ma r ó w n ie ż z a s a d n ic z y c h powodów, aby im io n a j e j c ó r e k b y ły i n ­ te r p r e to w a n e w y łą c z n ie ja k o p e r s o n i f i k a c j e c n ó t t e o l o g i c z n y c h ,g d y ż za ch o w a ły s i ę o n ic h pewne w zm ianki h i s t o r y c z n e . P a p ie ż P aw eł I / 7 5 6 - 7 6 7 / m ia ł p r z e n i e ś ć ic h r e l i k w i e do wybudowanego p r z e z s i e b i e k o ś c i o ł a San S i l v e s t r o i n C a p it e , w którym marmurowy k a le n d a r z wy­ z n a c z a ł ic h ś w ię t o na 30 w r z e ś n ia . W ś r e d n io w ie c z u k u l t m atk i i j e j có r ek r o z p r z e s t r z e n i ł s i ę w c a ł e j E u r o p ie , d o c ie r a j ą c r ó w n ie ż do P o l s k i , g d z ie p o p u la r n e s t a ł o s i ę p r z e d e w sz y s tk im j e j im ię . Z im ie ­ niem tym i dniem św . Z o f i i zw ią z a n y c h j e s t w i e l e p r z y s łó w i zw y cza ­ jó w , co m ogło byó za sa d n icz y m źród łem j e j p o p u la r n o ś c i r ó w n ie ż w k a

-i9

p lic z k a c h p r z y d r o ż n y c h . Sam z r e s z t ą tem at t r z e c h um ęczonych z a w ia r ę có r ek i u m ie r a ją c e j z t ę s k n o t y z a n im i m atk i b y ł w dzięcznym przedm iotem d l a i k o n o g r a f i i .

6 . Św, W aw rzyniec d ia k o n , sp a lo n y z a w ia r ę na k r a c ie ^ P p o d c z a s p r z e ś la d o w a n ia W a le r ia n a / 2 5 8 / . A kta j e g o m ęc zeń stw a , j e ś l i w o g ó le is t n ia ły ,* * z a g i n ę ł y d o ś ć w c z e ś n ie , a l e p am ięć o okrutnym r o d z a ju j e ­ go m ęczeń stw a p rzekazyw ana b y ła p r z e z r ó ż n e P a s s io n e s i le g e n d y h a - g i o g r a f i c z n e 2 1 o ra z u tr w a lo n a p r z e z k i l k u Ojców K o ś c io ła , n p . p a p ie ż a Damazego, k t ó r y u ł o ż y ł mu s p e c j a l n e e p it a fiu m ^ ^ , św . Am brożego, a u to r a k i l k u wzmianek o ra z hymnu ku j e g o c z c i ^ ^ . S p e c j a ln e mowy lu b

19 P o r . BHL 2 9 6 6 -2 9 7 3 ; BS XI 1 2 7 7 -1 2 8 0 ; S k arga I I I 3 5 9 -3 6 3 ; OACL XI 2 7 5 3 -2 7 5 8 ; LThK IX 8 8 6 -8 8 7 ; F ros-S ow a 4 6 8 -4 6 9 ; Z a l e s k i 2 5 3 -2 5 4 ; M a rtyrologiu m Romanum 318 i 4 2 8 , Turbak 284: "W Rzym ie ś w i ę t e j Z o f i i wdowy, m atk i ś w ię t y c h p a n ie n i m ę c z e n n ic z e k W iary, N a d z ie i i M iło ś c i" / I I w. ? / .

20 P o r . F ra n ch l d e C a v a l i e r i , San L oren zo e i l s u p p l i z i o d e l l a c r a - t i c o l a , RQ 1 4 / i 9 5 0 / 1 5 9 - i7 0 ; BS V III 1 0 8 -1 2 1 ; S karga I I I 2 6 0 -2 6 5 ; F ros-S ow a 4 4 8 -4 4 9 ; Z a l e s k i 4 5 9 -4 6 1 ; M a rtyrologiu m Romanum 3 3 2 , Turbak 229: "W R zym ie, p rzy d rod ze T y b u r t y ń s k ie j , p o d c za s p r z e ­ ś la d o w a n ia W a le r ia n a , z e j ś c i e św. Wawrzyńca a r c h id ia k o n a . W ycier­ p i a ł w i e l e w w i ę z i e n i u , b ic z o w a n ie k ij a m i i knutam i o łow ian ym i o r a z p r z y p ie k a n ie ro z p a lo n y m i b la c h a m i. W końcu p ie c z o n y na ż e ­ la z n e j k r a c i e z a k o ń c z y ł m ęczeń stw o s w o j e . Ś w ię ty H i p o l i t wraz z Ju styn em kapłanem p o g r z e b a ł j e g o c i a ł o na cm en tarzu C y r ia k i na p o lu Werońskim" / + 2 5 8 / . 21 P o r . H. U e le h a y e , R ec h e rc h e s s u r l e l e g e n d i e r rom ain , AB 5 1 / 1 9 3 3 / 3 4 - 9 8 , z w ł. 49 nn. 22 A. F e r r u a , Epigrammata D am asiana, i6 6 - 1 6 8 . 23 Hymnus, PL i 7 , 1 2 5 4 -1 2 5 5 ; De o f f i c i i s I 4 1 , I I 28 ; E p i s t o ł a 3 7 , 3 6 - 3 7 , PL 16, 9 0 - 9 2 , 1 4 9 -1 5 0 , i ! 3 9 .

w ie r s z e p o ś w i ę c i l i mu t a k ż e św . A u g u sty n , P r u d e n c ju s z , św . P i o t r Chry* z o l o g , św . Leon W ie lk i i św . Maksym z T u ry n u ^ '. Ju ż w 1. p o ł . IV w. ob ch odzono w R zym ie j e g o ś w i ę t o . P ó ź n i e j s z e sak ram en tariu m Leonianum p o s ia d a a ż 14 fo r m u la r z y na j e g o u r o c z y s t o ś ć . Im ię Wawrzyńca w p isa n o r ó w n ie ż sz y b k o do r z y m sk ie g o kanonu m s z a ln e g o , a j e g o g r ó b , nad k t ó ­ rym K o n sta n ty n W ie lk i zbudow ał b a z y l i k ę , s t a ł s i ę w k r ó tc e c e le m p i e l ­ grzym ek . P o p u la r n o ś ć i k u l t św . Wawrzyńca k w i t ł n a d a l w ś r e d n io w ie c z u , s z c z e g ó l n i e na Z a c h o d z ie , g d z i e c z c z o n o go ja k o p a tr o n a u b o g ic h , p i e ­ k a r z y i k u ch a rzy ora z wzywano p o d c z a s pożarów i c h o ró b r e u m a ty cz n y c h . Wyrazem j e g o p o p u la r n o ś c i b y ła r ó w n ie ż d u ża i l o ś ć dedykow anych mu k o ś c io ł ó w . W samym Rzym ie b y ło i c h k i l k a n a ś c i e / d z i s i a j 6 / . P o p u la r ­ n o ś ć t a d o t a r ł a 1 do P o l s k i , g d z i e c z c z o n o g o m .in . j a k o p a tr o n a p s z c z e l a r z y o r a z dedykow ano mu ponad 100 k o ś c io ł ó w , w śród k tó r y c h s ą naw et s a n k t u a r ia /w D o l i s t o w i e , R o z p o c in le , na Ś n ie ż c e /^ ^ . W d i e ­ c e z j i t a r n o w s k ie j pod j e g o wezwaniem I s t n i e j ą 4 zbudowane w X III-X V w. k o ś c i o ł y / B i e g o n i c e , C e r e k ie w , W o jn ic z , Z a g ó r z a n y /, a n a j s t a r s z y z n ic h w B ie g o n ic a c h w z n ie s io n y w 1269 r . z f u n d a c j i b ło g . K i n g i . Wzywanie go ja k o p r o t e k t o r a p rze d p ożaram i o r a z p a tr o n a p ie k a r z y 1 k u c h a r zy z d a j e s i ę być za s a d n ic z y m źr ó d łe m c z ę s t o t l i w o ś c i j e g o w y stę p o w a n ia w k a p li c z k a c h p r z y d r o ż n y c h , c h o c i a ż im ię j e g o nadawano d z ie c io m sto su n k o w o r z a d k o .

7 . Św. M arcin b isk u p T ours - t o k o l e j n a w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k a p o s t a ć sp o ty k a n a c z ę s t o w k a p lic z k a c h p r z y d r o ż n y c h p o łu d n io w e j P o l­ s k i . B ył on jednym z p ie r w s z y c h ś w ię t y c h n ie m ę c z e n n ik ó w , k tórem u j u ż n ie d łu g o po ś m ie r c i oddawano p u b lic z n ą c z e ś ć w k o ś c i e l e , a j e g o grób s t a ł s i ę w ś r e d n io w ie c z u sa n k tu a r iu m i c e le m p ie lg r z y m e k . J e g o

24 A u g u s t in u s , Serm ones 3 0 2 - 3 0 5 , PL 3 8 , 1 3 8 5 -1 4 0 0 } P r u d e n t iu s , P e r is t e p h a n o n , I I , CCL 1 2 6 , 2 5 7 - 2 7 7 , PSP 4 3 , 2 1 0 - 2 2 3 ; P e t r u s C h r y s o lo g u s , Sermo 1 2 5 , PL 5 2 , 5 6 5 - 5 6 7 ; Leo M agnus, Sermo 8 5 , PL 5 4 , 4 8 6 ; Maximus T o r i n e n s i s , H o m ilia 7 5 , PL 5 7 , 6 7 9 - 6 8 0 . 25 O j e g o k u l c i e w P o ls c e p o r . W. S ch en k , K u lt ś w ię t y c h w P o l s c e , a r t . c y t . , 8 2 . 26 P o r . 8 . B e l a r u e l l e , La s p i r i t u a l i t e d e s p & le r in a g e s a S a in t - M a r - t i n de T ours du V3 au X^ s i e c l e . w : C on vegn i d e l C e n tr o d i S t u d i s u l l a s p i r i t u a i i t a m e d ie v a le , IV , Todi 1 9 6 3 , 1 9 9 -2 4 3 ; BS V I I I 1 2 4 8 -1 2 9 1 ; S karga IV 2 2 7 -2 4 0 ; F ro s-S o w a 3 3 2 -3 3 3 ; Z a l e s k i 6 9 6 - 6 9 9 ; M arty ro lo g iu m komanum, Turbak 322: "W T o u r s, we F r a n c j i , z e j ś c i e ś w ię t e g o M arcin a, b is k u p a i w yznaw cy. Ż y c ie j e g o ta k b a rd zo j a ś ­ n i a ł o b la s k ie m c n ó t , ż e sw oim i z a s łu g a m i w s k r z e s i ł t r z e c h umar­ ły c h " / + 3 9 7 / .

p op u larn ość w ś w ie c ie c h r z e śc ija ń sk im ugruntow ały w c z e śn ie p isa n e ż y c io r y s y p rozą lu b wierszem p rzez ta k ic h autorów , jak S u lp ic j u s z Sewer /p o c z . V w ./2 ? , P a u lin z P erigu eu x /o k . 470 r . / 2 8 , Wenancjusz P ortu n atu s / 2 . p o ł . VI w ./^ ^ , Sydoniusz A p olin ary /o k . 478 r ./^ ^ i św. Grzegorz z Tours /5 9 4 r . / . W G a lii s t a ł s i ę sławny zaraz po ś m ie r c i, a Tours - m ie js c e je g o grobu - jednym z n a jb a r d z ie j od­ w iedzanych m ia st ś r e d n io w ie c z a , do k tó r e g o p ie lg r z y m o w a li: Chlodwik, K lo ty Id a , C h lo ta r , K arol W ie lk i, praw ie w szyscy M erowingowie, św. Ludwik IX, Joanna d 'A r c , k a rd . G iuseppe R o n c a lli, z Polaków -św . Woj­ c ie c h i i n n i . Czczono go t e ż poprzez dedykowanie mu k o śc io łó w /w e F r a n c ji pośw ięcono mu 3 .6 7 2 p a r a f i e / oraz w zn oszen ie mu pomników i k a p lic ; n a j s t a r s z y je g o w izerunek pochodzi z VI w. z m ozaiki w ba­ z y l i c e Sant^Apollinare Nuovo w Rawennie. P op u larn ość t a d o t a r ła i do P o l s k i , g d z ie s z c z e g ó ln ie w śr e d n io w ie c z u s t a ł s i ę jednym z n ajb ar­ d z ie j znanych 1 czczon ych św ięty ch ^ ^ . P o sia d a ł wówczas w P o ls c e pod swym wezwaniem 220 k o śc io łó w /o b e c n ie 1 9 6 /, a je g o p o sta ć osn u ta w ie lu p rzysłow iam i i związanymi z n ią zw yczajam i, z n a la z ła s i ę na­ wet w herbach k ilk u m ia st p o ls k ic h /n p . Pacanow a/. Jego ś w ię to / l i X I / p rzez k ilk a wieków b y ło w P o ls c e o b o w ią z u ją c e . Czczony b y ł j a ­ ko p atron m iło s ie r d z ia i b ied n ych , w I k o n o g r a fii p rzed sta w ia n y w mo­ m encie oddawania ubogiemu połowy swego p ła s z c z a . W d i e c e z j i tarnow­ s k i e j p o sia d a o b e c n ie 10 /zbudowanych przew ażn ie w ś r e d n io w ie c z u / k o ś c io łó w i k a p l i c . U z a sa d n ien ia w ięc je g o c z ę s t e j o b e c n o śc i w p rzy­ drożnych k a p lic z k a c h n a le ż y szukać w p o p u la r n o śc i k u ltu te g o ś w ię t e ­ go w K o ś c ie le .

8 . Św. S e b a s tia n - t o od s t a r o ż y t n o ś c i do XVI w. rów nież je d e n z n a jb a r d z ie j popularnych św ię ty c h w E uropie, t r z e c i p a tr o n Rzymu. Według P a s s io n a p isa n e j w p o ł. V w. p rzez anonimowego au to ra oraz

27 V ita S . M a rtin i T u ro n en sis, SCh i3 3 , tłu m . W. Woźniak, Żywot ś w ię te g o M arcina, L u b lin 1985, mps HKUL.

28 De v i t a S . M a rtin i l i b r i VI, CSEL 1 6 /1 , 1 7 -1 5 9 . 29 De v l t a S . M artin i l i b r i IV, PL 8 8 , 3 6 3 -4 2 6 . 30 E p is t o ła IV 18, PL 5 8 , 603.

31 De m ir a c u lis S . M artin i e p is c o p i l i b r i IV, PL 7 1 , 913, 1010. 32 G. K a r o le w ic z , K ult św. M arcina w P o ls c e do sc h y łk u XVI wieku

STV 8 /1 9 7 0 / 4 2 i- 4 4 5 .

33 P a s s io S . S e b a s t ia n i, PL i 7 , l l i l - l i 5 0 ; BS XI 77 3 -8 0 1 ; Skarga I 137-145; Fros-Sowa 408-409; Z a le s k i 4 4 -4 5 .

anonim owej wzm ianki w D e p o s i t i o martyrum / 3 5 4 / 3 i a m b r o z ja ń sk ie j in f o r m a c j i w "Komentarzu do Psalm u i! 8 " 3 , m ia ł b yć ja k o młody ż o ł ­ n i e r z p r z e s z y t y z a w ia r ę s t r z a ł a m i , w rzucony do C lo a c a Maxima, a n a s t ę p n ie pochowany p rzy V ia A p p ia , sk ąd od j e g o grob u p r z y b r a ły swą nazwę katakum by i b a z y lik a św . S e b a s t i a n a . J e g o im ię u m ie s z c z a ­ ne c z ę s t o razem z p ap ieżem Fabianem w y m ie n ia ją n a j s t a r s z e k a le n d a ­ r z e , m a r t y r o lo g ia i sa k r a m e n ta r z e 3 . W ś r e d n io w ie c z u wzywany b y ł c z ę s t o ja k o p a tr o n c h r o n ią c y od e p id e m ii i o p ie k u n r y c e r z y , m y ś l i ­ w ych, s t r a ż n ik ó w , a naw et k a m ie n ia r z y i o g r o d n ik ó w . P o s t a ć z a ś S e­ b a s t i a n a ja k o m ło d z ie ń c a g in ą c e g o od s t r z a ł s t a ł a s i ę w dzięcznym tem atem d l a a r t y s t ó w . J eg o k u l t b y ł r ó w n ie ż żywy w dawnej P o ls c e 3 ^ , g d z ie p o św ię c o n o mu w i e l e k o ś c i o ł ó w , o ł t a r z y i f i g u r , a t a k ż e utw o­ r z o n o l i c z n e p r z y s ło w ia z w ią z a n e z j e g o o so b ą i św ię te m / 2 0 I / . Ten żywy k u l t z n a l a z ł t e ż o d z w i e r c i e d l e n i e na t e r e n i e d i e c e z j i tarn ow ­ s k i e j , g d z ie a k t u a l n i e i s t n i e j ą 3 dedykow ane mu k o ś c i o ł y / S t r z e l c e W., I l k o w i c e , W ie lo p o le S k r z y ń s k ie / z ob razam i lu b p osągam i w g łó w ­ nych o łt a r z a c h z XVII-XIX w ., a w jednym z n ic h /w W ie lo p o lu S k rzy ń ­ s k im / nawet rokokowy r e lik w ia r z y k z X V III w ie k u . J eg o l i c z n e w iz e ­ r u n k i p r z y d r o ż n e / 2 4 / z n a j d u ją swe u z a s a d n ie n i e zapew ne w o g ó ln o k o ś - c ie ln y m k u l c i e o ra z w p r z e k o n a n iu , i ż c h r o n i ł on p r z e d w y s t ę p u j ą c y ­ mi w ś r e d n io w ie c z u e p id e m ia m i.

9 . Św, A gata - t o w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k a ś w i ę t a sp o ty k a n a c z ę s t o w p rzy d ro ż n y c h k a p lic z k a c h P o d k a r p a c ia . Choć j e j k u l t b y ł b a rd zo po­ p u la r n y na Z a c h o d z ie , s z c z e g ó l n i e w K a t a n i i , c z e g o dowodem j e s t od V w. o b e c n o ść j e j im ie n ia w rzym skim , am brozjańsk im i raw eńskim

34 D e p o s it io m artyrum , e d . U. V a l e n t i n i - G. Z u c c h e t t i , C o d ic e t o - p o g r a f ic o d e l l a C i t t a d i Roma, I I , Roma 1 9 5 0 , 17: " X III K a i. f e b . F a b ia n i i n C a l l i K t i e t S e b a s t i a n i ad C atacum bas".

35 Comm entarius in Psalmum 1 1 8 , PL 1 5 , i 5 7 4 .

36 P o r . M arty ro lo g iu m Romanum 2 7 , Turbak 4 0 : "W R zym ie św . F a b ia n a , p a p ie ż a i m ęczen n ik a / . . . / R ów nież w R zym ie, w k atak u m b ach , św . S e b a s t ia n a , m ęc z e n n ik a . Za p anow ania c e s a r z a D io k le c j a n a b y ł d o­ w ódcą p ie r w s z e j k o h o r t y . Za w yznaw anie w ia r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j

ż o ł n i e r z e p r z y w ią z a li go do p a la na środ k u p la c u ć w ic z e ń i z a ­ s y p a l i s t r z a ł a m i . W końcu ta k d łu g o b i l i go r ó z g a m i, a ż w y z io ­ n ą ł ducha" / + 2 8 8 / .

37 P o r . W. B a ra n o w sk i, Z badań nad k a to lic y z m e m ludowym o k r e s u p o - u w ła sz c z e n io w e g o ,w : " Z esz y ty Naukowe U n iw e r s y t e t u Ł ó d zk ie g o " I , z . 6 3 , 1 9 6 9 , 8 9 - 9 0 .

k a n o n ie m szalnym o r a z d u ża i l o ś ć dedykow anych j e j k o ś c io ł ó w , t o k on ­ k r e t n e ź r ó d ło w e in fo r m a c j e o j e j ż y c i u s ą b a rd zo p ó źn e i s k ą p e . Wed­ łu g sp o r z ą d z o n e j d o p ie r o w 2 . p o ł . V w. ł a c i ń s k i e j i g r e c k i e j P a s - s i o , m ia ła ja k o d z ie w i c a po ró ż n o r o d n y ch c i e r p i e n i a c h / m . i n . odda­ n ie j e j do domu p u b lic z n e g o , o b c i ę c i e j e j p i e r s i / z g in ą ó w K a t a n i i p o d c z a s p r z e ś la d o w a n ia D e c ju s z a / 5 11 2 5 1 /3 8 . I n fo r m a c je t e p o w ta r z a ­ j ą o n i e j p ó ź n i e j s z e m a r t y r o lo g ia 3 . O s ta r o ż y tn y m k u l c i e 1 p o p u la r - n o s c i A gaty ś w ia d c z ą p o n a d to p r z y p isy w a n y Damazemu hymn , m ozaik a w R aw ennie w b a z y l i c e S a n f A p o llin a r e Nuovo /V I w . / o r a z k o ś c i o ł y fundow ane ku j e j c z c i p r z e z p a p ie ż y , j a k b a z y lik a p o ś w ię c o n a j e j p r z e z p a p ie ż a Symmacha / 4 9 8 - 5 i 4 / \ w p row adzen ie j e j r e l i k w i o k . 593 r . do p o św ię c o n e g o j e j p o a r ia ń s k ie g o k o ś c i o ł a w r z y m s k ie j S u b u rze p r z e z p a p ie ż a G r ze g o rz a W ie lk ie g o / 5 9 0 - 6 0 4 / 4 2 o r a z k o ś c i ó ł w z n i e s i o ­ ny d l a n i e j o k . 725 r . p r z e z p a p ie ż a G r ze g o rz a I I / 7 1 5 - 7 3 i / na Z a t y - b rzu obok b a z y l i k i św. C h r y z o g o n a ^ . w ś r e d n io w ie c z u p o s i a d a ł a w Rzy­ m ie ponad 10 k o ś c io ł ó w , na S y c y l i i z a ś c z c z o n o j ą , m .in . j a k o o p i e ­ kunkę c h r o n ią c ą p r z e d ogniem i wybuchami E tn y . P o s t a ć n a to m ia s t d z i e ­ w ic y um ęczonej w ta k w yrafin ow an y sp o só b b y ła c z ę s ty m p rzed m iotem t w ó r c z o ś c i a r t y s t ó w . K u lt j e j o b j ą ł w k r ó tc e c a ł ą I t a l i ę , F r a n c ję i N iem cy. R ów nież w P o ls c e od ś r e d n io w ie c z a , s z c z e g ó l n i e od X I I I w ., p o słu g iw a n o s i ę j e j im ie n ie m i c z c z o n o j ą ja k o p a tr o n k ę od o g n ia

38 P o r . A cta S S . F e b r u a r ii I 5 9 7 -6 2 6 ; S k a rg a I 2 4 4 -2 5 0 ; DS I 3 2 0 -3 3 5 ; LThK I 184; F ro s-S o w a 3 7; Z a l e s k i 7 0 - 7 2 .

39 M arty ro lo g iu m Hieronym ianum / e d . D e le h a y e , 8 r u x e l l e s 1 9 3 7 / w ym ie- n i a j ą k i l k a k r o t n i e / 5 I I , i 2 i 25 V I I , 5 V, 6 X I I / . M a r ty ro lo g iu m Romanum 4 7 , Turbak 5 4: "W K a t a n i i , na S y c y l i i , r o c z n i c a zgon u ś w i ę t e j A g a ty , panny i m ę c z e n n ic z k i. Za p an ow an ia D e c ju s z a z r o z ­ k azu s ę d z ie g o K w in kcjan a b i t o j ą po t w a r z y , w tr ą co n o do w i ę z i e ­ n i a , r o z c ią g a n o na k a to w n i, w ykręcano j e j c z ł o n k i , o b c i ę t o p i e r ­ s i , t a r z a n o j ą po sk o ru p a ch i ż a r z ą c y c h s i ę w ę g la c h . S k o ń c z y ła ż y c i e we w i ę z i e n i u w śród m od litw y" / I I I w . / . 40 P o r . Carmen 30: " M a rty rls e c c e d i e s A g a th a e " , PL 1 3 , 4 0 3 - 4 0 5 . 41 L ib e r P o n t i f i c a l i s , I , e d . L. D u c h e sn e , P a r i s 1 8 6 6 , 2 6 7 . 42 D i a l o g i I I I 3 0 , PL 7 7 , 2 8 8 , PSP 2 , 137; E p i s t o l a e I 5 4 , PL 7 7 , 516 /I V 1 9 , CCL 1 4 0 , 2 3 7 /: " e c c l e s i a S .A g a th a e s i t a i n S u b u ra, quae s p e lu n c a f u i t a liq u a n d o p r a v l t a t i s h a e r e t i c a e " ; L ib e r P o n t i­ f i c a l i s I 3 1 2 .

1 ch o ró b k o b ie c y c h , ś w ię c ą c w j e j w sp om n ien ie / S I I / C h le b , s ó l i wo­ d ę . Mimo ta k s z e r o k ie g o k u lt u w P o l s c e , n i e p o św ię c o n o j e j z b y t w ie ­ lu , k o ś c io łó w - w d i e c e z j i t a r n o w s k ie j n i e ma a k t u a l n i e a n i j e d n e g o . J e j c z ę s t ą o b e c n o ś ć w p rzy d r o ż n y c h k a p li c z k a c h można p r z y p is a ć g łó w ­ n i e p o b o ż n o ś c i lu d ow ej i zw iązanym z n i ą p o św ię c e n io m w d n iu j e j l i t u r g i c z n e g o w sp o m n ie n ia .

1 0 . aw. W alenty m ęczen n ik - t o s t a r o ż y t n a p o s t a ć , k t ó r e j fig u r a c z ę s t o z d o b i p o l s k i e p r z y d r o ż n e k a p l i c z k i . Mimo, ż e n ie g d y ś n a le ż a ł do n a j b a r d z ie j zn an ych i c z c z o n y c h ś w ię t y c h w K o ś c i e l e Zachodnim , n i e p osiadam y o j e g o ż y c iu p r a w ie żad n ych h is t o r y c z n y c h w ia d o m o śc i, ta k i ż n i e k t ó r z y p o w ą tp ie w a ją n aw et w j e g o f a k t y c z n e i s t n i e n i e . W o p a r c iu o p ó źn e P a s s io n e s /V I w . / , s z c z e g ó l n i e " P a s s io M aris e t M arthae" o r a z m a r t y r o lo g ia * m ia ł z o s t a ć j a k o k a p ła n rzym ski ś c i ę ­ t y p o d o z a s p r z e ś la d o w a n ia z a p an ow an ia K la u d iu s z a I I G ota o k . 269 r . / i 4 I I / . Te o s t a t n i e mówią o dwóch W a le n ty ch - k a p ła n ie rzymskim i b i s k u p ie T e r n i /U m b r ia / *- a l e p raw d op od ob n ie c h o d z i o t ę samą po­ s t a ć , k t ó r e j k u l t p r z e n i ó s ł s i ę z T e r n i do Rzymu. Mimo p ow yższych lu k h is t o r y c z n y c h j e g o k u l t odnotowyw any j e s t od IV w ie k u . Nad j e g o grobem p r z y V la F la m in ia p a p ie ż J u l i u s z I / 3 3 6 - 3 5 2 / wybudował b a zy ­ l i k ę , k t ó r ą p ó ź n ie j o d r e s ta u r o w a ł p a p ie ż T eodor I / 6 4 2 - 6 4 9 / , a pa­ p i e ż Damazy / 3 6 6 - 3 8 4 / u ł o ż y ł na j e g o c z e ś ć s p e c j a l n y hymn . Od te g o o z a s u i s t n i e j ą t e ż katakum by j e g o i m i e n i a , a od V II w. j e g o p o d o b iz ­ n y , n p . f r e s k w S a n ta M aria A n tlą u a z g r e c k im p od p isem / V I I I w . / , m ozaik a w b a z y l i c e św . P ra k sed y /I X w . / . W ś r e d n io w ie c z u k u l t W alen­ t e g o r o z p r z e s t r z e n i ł s i ę po c a ł e j E u r o p ie w c h ła n ia j ą c w s i e b i e w i e l e

44 P o r . NIL n . 5543 1 8 4 6 3 ; A cta S S . F e b r u a r i i I I 7 5 i - 7 5 4 ; S k a rg a I 2 9 5 -2 9 6 ; BS X II 8 9 6 - 8 9 7 ; LThK X 5 9 8 - 5 9 9 ; ECat X II 9 7 6 - 9 7 9 ; F r o s - Sowa 4 4 6 ; Z a l e s k i 8 6 - 8 7 ; O. M a r u c ch i, La o r i p t a s e p o l o r a l e d l San V a le n t in o s u l l a V la F la m in ia r i v e n u t a e d e s c r i t t a , Roma 1878; A. Amore, S . V a le n t in o d i Roma o d i T e r n i, "Antonianum" 4 1 / 1 9 6 6 / 2 6 0 - 2 7 7 .

45 M arty ro lo g iu m Hieronym ianum 9 2 - 9 3 : " In tera m n es v i a F la m in ia m i l i a r i o ab urb e LX III n a t a l e V a le n t in i " ; M a r ty ro lo g iu m Romanum 6 2 , Turbak 62: "W R zym ie, p rzy d r o d z e F l a m i ń s k i e j , ś w i ę t e g o W a le n teg o k a p ła n a i m ęc z e n n ik a . U zd ro w ił w ie l u c h o r y c h i s ł y n ą ł z w i e l k i e j n a u k i. Za p anow ania c e s a r z a K la u d iu s z a o b i t o go r ó z g a m i, a potem ś c i ę t o " / + 2 6 9 / .

4 6 P o r . C a ta lo g u s Romanorum P o n t if io u m su b L i b e r io d e s c r i p t u s a . 354 PL 1 3 , 45 3 : " / J u l i u s / . . . f e c i t . . . b a s i l i c a m i n V ia F la m in ia , m i l l l a r i o I I , quae a p p e l l a t u r V a le n t in i " ; L ib e r P o n t i f i c a l i s I 3 3 2 - 3 3 3 .

zwyczajów ludow ych. Pod wpływem N iem iec czczon y b y ł o g ó ln ie ja k o p tr o n ch ron iący przed padaczką i chorobami nerwowymi, w A n g lii z a ś i Stanach Zjednoczonych uważa s i ę go za p atron a zakochanych.

W

11. Św, W ik to r ia , m ęczennica z Sabiny pod Rzymem-to rów nież s ta r o ż y tn a p o s ta ó , obecna w p o ls k ic h k a p lic z k a c h p rzy d ro żn y ch . N ic jednak pewnego n ie wiemy a n i o r o d z a ju , a n i o d a c ie j e j m ęczeń sk ie; ś m ie r c i, k tó r ą m ia ła p o n ie ś ć razem ze św. A n a to lią . Według zred a g o ­ wanej w VII w. P a s s io , na p o d sta w ie innych a k t m ęczeńskich /N e r e u s: A c h ille s a , P a r te n iu s z a , R u fin y, S ekundy/, k tó r ą z n a ł'-i p a r a fr a z o ­ wał j e s z c z e Adelhelm /+ 7 0 9 / oraz według m artyrologiów m ia ła z g i ­ nąć /2 3 X I I / podczas prześladow ań D e c j u s z a ^ . P rzyczyną j e j .ś m ie r c i b y ła prawdopodobnie odmowa r ę k i rzymskiemu p o g a n in o w i, k tó r y u rażo­ ny zdemaskował j e j p r z y n a le ż n o ść do c h r z e ś c ij a ń s t w a . J e j r e lik w ie p w ie lu p e r y p e tia c h z n a la z ły s i ę w S u b ia c o . P ierw sze h is t o r y c z n e ś la d

48 De laude virginum , PL 8 9 , 279-280; De la u d ib u s v i r g i n i t a t l s 5 2 , PL 8 9 , 151-152; BS I 1 0 7 4 -i0 8 2 ; DHGE I I 1 5 0 i-1 5 0 2 ; Skarga I 445- 446; Fros-Sowa 452; Z a le sk i 783 -7 8 4 ; P. P a s c h in i, La " P assio" d e l l e m a r tir i S abinę V i t t o r i a ed A n a to lia , Roma i9 1 9 .

49 M artyrologium Bedae. Appendix: Calendarium Angllcanum , PL 94,

1158: "X K a i. d e c . N a ta le sanctorum E u s e b ii, J o a n n is , F e l l c i s e t S . V ic to r ia e m a r ty r is" ; M artyrologium Romanum 5 9 7 , Turbak 361: " W Rzymie podczas p r z e śla d o w a n ia c e sa r z a D ecju sza c i e r p i e ­ n ia ś w ię t e j W ik t o r ii, panny 1 m ę c z e n n lc z k i. Zaręczona z Eugeniu­ szem poganinem , n ie c h c ia ła a n i go p o ś lu b ić , a n i z ło ż y ć o f ia r y bożkom, a rów n ocześn ie p o z y sk a ła mocą z d z ia ła n y c h cudów w ie le p an ien d la C h ry stu sa . N arzeczony wobec te g o z a ż ą d a ł, aby k a t p r z e b ił j e j s e r c e " .