Machinekamer van de stad: Relaties onder- en bovengrond

DOSSIER -

Bodembeheer & Bodemsanering

Machinekamer

van de stad:

relaties onder- en bovengrond

LAGEN LAGEN

~

~~"\ k

;

GEBRUIKERS

GEBRUIKERS sociale structuur

(type wijk) sociale samenhang

arbeldskapltaal arbeidsproductiviteit METABOLISME energie I voedsel lucht(kwaltelt) huishoudwater afval (bouw)materiaal producten ,g::~~

~

~~

UÙÏ'~ METABOLISME GEBOUWEN woningen kantoren voorzieningen (winkels) cultuur (museum, theater)

kassen

OPENBARE RUIMTE leefomgeving

cultuur (winkelen, pleinen) natuur (park, groen) agrarisch gebruik recreatie INFRASTRUCTUUR netwerk (hardware) mobiliteit (software)

ONDERGROND bodem-I ondergrond

water energie civiele constructies

ONDERGROND

ondiep

ondiep enwaterlaag waterlaag diep> 500 m

SysteemverkennerRuimte enOndergrond.

IN

'T

KORT - Bodemvraagstukken

De bodem

speelt

een belangrijke

rol in de stedelijke I<limaatopgave

en bij energietransitie. Daarom is

het noodzakelijk

bodemvraag-stukken

kostenbewust op te

lossen. Dit vraagt om nauwe

samenwerking tussen

steden-bouwkundigen en civiel

ingeni-eurs. De machinekamer van de

stad (relaties tussen onder- en

bovengrond) is gebaat bij een

veerkrachtig ontwerp dat het

ecosysteem, klimaat en het

stedelijk

systeem samenbrengt en

rekening houdt met de

dynamiek

van bodem en ondergrond.

Erwordt wel eens gezegd dat voor steden-bouwers de ondergrond niet meeris dande achterkant vanhun tekening:eenplat en onzichtbaar deel van de stad. Tochzit er wel waarheid in dezewat chargerendegrap.Sinds de eerste industriële revolutie zijn de organisa-tie en producorganisa-tie voor stedelijke ontwikkelingen steedsmeeronderverdeeld inhet technisch mogelijk maken door civielingenieurs enhet vervullen van sociaaleconomischewensen doorhet stedenbouwkundig ontwerp dat de verschillende ruimtelijke enfunctionele belan-gen op elkaar afstemt.

De noodzaakvoor stedenbouwers om de ondergrond tochook als hun domeinte gaan beschouwen is drieledig:

Stedenbouwersmoetensteedsmeer rekening gaan houden met debodem De bodem speelt onder meereengrote rolinwaterberging enwaterafvoer Debodem wordt ookbelangrijker alshet gaat om energietransities

De ondergrond is essentieelbijduurzame ruimtelijke (her)ontwikkelingen

16

I

nr. 11-november 2015

_lAN

_~

_NATE

_R

1)De ondergrond speelt een belangrijke rolin de stedelijke klimaatopgave.De hevigere re-genbuien vragen om stedelijke aanpassingen. De bodem speelt een grote rol in waterber-ging en waterafvoer.Inhet tegengaan van hittestress is de open bodem een belangrijke speler en de basisvoor verkoelend groen. 2)De bodem speelt een belangrijke rolin de energietransitie.Systemenvoor warmte- en koudeopslag (wko) en ook de potentie van geothermie in Nederlandzijn van belang in de nieuwe energiehuishouding.

3) Alles wat er in de bodem aan civiele con-structies gebeurtis erg kostbaar.Eris dus een noodzaak om daar slim mee om te gaan. Bo-vendien is de bodemletterlijk het fundament voor alle zichtbare stedelijke invullingen en daarmee een esthetischaspect zonder weerga.

Visievorming

De vraag is: hoe brengen we de ondergrond terug in de stedenbouwkundige plannen?Als de afstemming vande verschillende belangen in stedelijke ontwikkeling wordt meegenomen inhet makenvan plannen, danis het belang-rijk dat de ondergrondhiervan deel uitmaakt. Dat begint bijhet meenemenvan de onder-grondinde visievorming en vervolgens komt de vertaling van de ondergronddata naar informatie die deel kan uitmaken vanhet ontwerpproces. Eenmethodiek om de kennis-uitwisseling bewust telaten plaatsvinden,is de SysteemverkenningRuimte en Ondergrond. Dezemethodiekis een uitvloeiselvan het pro-ject 'Ontwerpen met de Ondergrond' (OMO) dat van 2011-2012is uitgevoerd doorTNO en Deltares,samenmet SKB(Stichting Kennis-ontwikkeling en kennisoverdracht Bodem), hetministerieInfrastructuur & Milieu, en de gemeente Rotterdam.

Uitgangspunt daarbijis datde kloof tussende techniek van de ondergrond en het steden-bouwkundig plan is te overbruggen door een creatief ontwerpproces in een vroeg stadium van het planproces.Wat is van het natuurlijke systeem inzetbaar,wat kan met behulpvanhet natuurlijke systeemen wat moet (technisch) opgelost worden? Door het ecosysteemen klimaat samente brengen en de dynamiek vanbodem- en ondergrond mee te nemen in stedelijkeherontwikkeling,is er eenveerkrach-tiger ontwerp te bereiken.

De methodiek SysteemverkenningRuimte en Ondergrond is in wezen niets nieuws.De methodiek stimuleert gezond verstand en open communicatie,gericht op directe uitwisseling en een constructieve uitkomst. Het past in die zin geheelin de'lean'-haussedie zichin bou-wendNederlandvoltrekt. De methodiek ge-bruikt, of bouwt voort op bestaandeinzichten en onderzoekenvan de boven- en ondergrond,

lAN

~

AT

ER

grondwater verontreiniging civiele constructies odem energie

funderingen

t:.:.;-I

oudefunderingen - •• gasfabriek grotendeelsailnWe%lgeD oudefl,lnd(!flng explosieven r:-:J onderzoeksgeble<l~ immobiele verontreininging voormall~ koudeleiding

~

-archeologie

[Hl

hoge kilns.ontwikkeling groter

danlOO)(lOOmrooeleenYergunnlng

stadsverwarming oudefund(!fing leldlngstnult

-D

aanvragen

D

water ophogingsmateriaal ~ lagerdan3m NAP ~ tussen3 en 4NAP

D

hogerdan4 m NAP

0

middelmatige kens, ontwikkeling groter

dan200X200 m mocteenvergunning diepekelders reçenweter opvilnggebled aanvragen

kabelsen leidingenr:::::;;;;;;iI

hoofstructuur ~ dieptehelpalen bebouwing ,. groen bomen

A'

100m

Ondergrondpotentiekaart Merwevierhavens.

enprobeert deze in een systeemoverzicht voormensen,de professionals,weersimpelen overzichtelijk te maken.

gemaakt en beschrijfthet fysieke domeinin delagen:ondergrond,netwerken, openbare ruimte, gebouwen, stromen (de 'software' -water,energie,afval enzovoort - en niet de 'hardware', zoalshet rioolstelsel) en boven -aandelaag vanmensen.Ookhier kenmerkt een verschilvan dynamiek de verschillende lagen, maar ook zijn verschillende kennisvel-den en expertisesper laag aan te wijzen. Dé 'ruimtelijke ordenaar' bestaat namelijkniet; veel specialisten zijnimmers betrokken bij ruimtelijke ordening.Behalveanalysevande ruimteis het dus ook mogelijk om metdeze indeling 'kennismakelaardij' te ondersteunen. Het laat de verschillende domeinen van

kennis-De methodiek

Het systeemoverzichtvan de methodiek verdeelt de Y-asin lagen die gerelateerd zijn aan delagenbenadering (occupatie-,netwer-ken en ondergrondlaag).Delagenbenadering is nooit bedoeld geweest als beschrijvend en analysemodelmaar als strategisch beIeidsmo-del.Tochblijkt uit hetjarenlange 'misbruik' van delagenbenadering voor dergelijke doeleinden dat daarjuist behoefte aan is.De nieuweindeling van lagenis hiervoor geschikt

enactorgroepen zien, waardoor deze zich ten opzichte vanelkaar kunnen positioneren.

Ondergrondlaag

De ondergrondlaagisuitgewerkt op de X-as vanhet systeemoverzicht.Immers,ookdé 'ondergronddeskundige' bestaat niet.De ondergrondlaagis samengestelduiton der-grondse kwaliteiten (meerhierover op www. ruimtexmilieu.nl),gegroepeerdin de categori e-en water, bodem, civiele constructie enenergie. Ditisnietdeindeling die de bodemkundige doorgaanshanteert.Dieheeft hetoverderegu

-lerende, producerende,informerendefuncties en de draagfunctie vande ondergrond. Maar dezeindeling blijkt niet aante sluiten bij de

taalenconcepten vande ruimtelijke ordening.

Water, energie,civiele structurenenbodem zijn categorieëndie welbegrijpelijk en logischzijn binnen stedelijke opgaven.

De ondergrondlaagisnaast de categorieën ook verdeeldin diepten.De domeinen ondiepe ondergrond, waterlaag en de diepe ondergrond kennennamelijk andere soortengebruik, maar ook andere bevoegdheden.De diepe onder-grond is het domein vandeMijnbouwwet en dus van het ministerie van EconomischeZaken. Inde waterlaag hebben met name de provin-cies enwaterschappen hetvoorhetzeggen.De ondiepe ondergrond wordt gedomineerd door

de provinciale envooralook gemeentelijke praktijk. Ookhieris deindeling naar kennisveld en bevoegdheiddus ergfunctioneel.

Systematische benadering Tijdensdeuiteindelijke toepassingvan de methodiek zijn de kwaliteiten elke keerweer preciezergeordend om het gesprek datde specialisten onderling gaan voerenbeter te structureren.Zois draagkracht ondergebracht bij civiele constructies omdatdeze kwaliteit samenhangt met ondergrondsbouwen, kabels en leidingenenfunderingen.Eris ook specifiek voorgekozenomruimtelijke objectenoftypen nietin hetsysteemoverzichtoptenemen.De

vraag'Waar hoort water?' werd vaak gesteld.

Hetwatersysteembenaderenvanuit oppervlak

-tewater is eenonjuiste versimpeling, want

wa-teris eensysteemdat doordehele stadheen

loopt. Demethodiek stimuleert dus een

syste-matische benadering doorde systemen ookniet vastteleggen in ruimtelijke verschijningen:een

rivier is grondwater datje kunt zien.

Demethodiekbrengt de inhoudsystematisch

bij elkaarenstimuleertordelijk denken.Hier -doorworden op de voorhandkansenenprobl

e-men inplannen geïdentificeerd.De betrokkenen

kunnen elkaar in een creatief procesmeenemen inelkaars verhaal, zowelvandeboven- als ondergrond.

De stedenbouwkundig ontwerper kanop basis vandezeinformatie een ondergrondpoten

tie-18

I

nr. 11 -november 2015

Bomen vanverschillend formaattegelijkertijd geplant; de bodem bepaalt de ruimtelijke kwaliteit. (Foto:Marc Brink)

kaart maken.Indeze kaartis deimpact vande ondergrond op de bovengrondin beeld gebracht zodatdaarmeeinhetruimtelijk ontwerp gewerkt kanworden.Voor de gemeenteRot -terdamis voor eenspecifieke locatieinde Me

r-wevierhavens eendergelijke ondergrondkaart gemaakt.Hierop zijn kansen gedefinieerd zoals

hethergebruik vanondergrondse constructies enfunderingen,mogelijkheid tot funderen op

staal,gebruikenvandehistorische dijk in het ontwerp vandeopenbare ruimte en dubbel grondgebruik parkerenenextensieve sanering.

Ookis aangegeven waar nog verderonderzoek

naarnodig is.Naar aanleidingvan deze kaartis een aantaladviezengedaan.

Heteersteadvies:'Onderneemmeteenactie!';

sommigekansen,hetlaaghangendfruit, kunnen gelijk wordengegrepen;Hettweede 'Toon ambitie!' laat ook zien dat het meenemenvan

de ondergrondeenserieusonderdeelvande ruimtelijke strategieis.Dat gebeurt nietalleen in

Rotterdam,maar ook op SchipholwaarvoorWest 8landscapsarchitectende strategievan het groot -schaligplantenvanberkenheeft voorgesteld. Dezeingreepwerkt verbindenden laat duidelijk ambitie zienvanSchipholomgroente willen zijn.

Het derde:'Houd rekeningmet toekomstigeont

-wikkelingen!' verwijstnaarhet makenvan keuzes die laterde mogelijkhedenvan beter gebruik van

de ondergrondmogelijk maken.

Toekomstbestendig

Om de ondergrond,de machinekamer van de stad,als vanzelfsprekendonderdeel te latenzijnvanprogrammatische en ruimtelijke ontwikkelingen moethijalinde visiefase van

eenstedelijke ontwikkeling eenplek krijgen.

Wanneer ruimtelijke ontwikkelingen langer gaanduren,biedt dat kansenvoor 'groene saneringen'(in-situ,'qroen',kosteneffectief,

maarlangere periode) en bouwrijp maken.Ver -schillende toekomstigefuncties (bouw ofgroen,

wonenenwerken) stellen verschillende eisen

aande ondergrondcondities en milieukwaliteit. Daarmoetjenu al rekening mee houden zodat slimme koppelingengemaaktkunnen worden tussen wateropgave en grondwater, bodem-energie en sanering, ordeningvande onder-grondseinfrastructuur.

Eencruciaalaspectvan de duurzametransfor -matie vanvoormaligeindustriegebieden,is het omgaanmet de bestaandefysieke structuur en

de erfenissenvan een voormaligeindustriële functie.Dezeuitgangspositie geeftaanleiding tot innovatieve toepassingen met hetnatuurlijk systeemals oplossing voor problemen en voor een duurzaamimago.Klimaatveranderin gadap-tatie,watermanagement, omgaan met zakkende bodem, duurzame energie, kringlopen, circulaire economie,en toekomstbestendigheid en diverse ecologischesystemenpassengoed in eenaan -pak van op de natuur gebaseerdeoplossingen:

het meenemenvan het natuurlijk systeeminhet ontwerp en gebruikmakenvan de kansendie het systeemons biedt om deruimtelijke kwal i-teit teverbeteren en het gebied eenduurzaam en innovatief karakter te geven.

De ondergrond is dus een belangrijk onderdeel vanduurzame ruimtelijke (her)ontwikkelingen.

Hetgaatniet alleen om de zichtbare bov en-grondse ruimtelijkestructuur, maar evenzeerom

de ondergrondseinfrastructuur met kabels en

leidingen,riolering, drainage enzovoorts. Flink wennen

Hoe kan de informatie van eenlocatie goed worden betrokkenin het ontwikkelproces? De gemeente als facilitator en,bijvoorbeeld,de woningcorporatie als stedelijk ontwikkelaar

zijndaarbij belangrijke spelers.Zijmoeten

beidenog flink wennen aandezerol. Het is vanbelang dat ruimtelijke ontwikkelaars zich bewust zijn van hetfeit dat zein eenvroeg stadium metde ondergrondspecialistende juist

technischeinformatie vandelocatie moeten

doorspreken en samen de effectenvan gewens-te ontwikkelingen kunneninterpreteren, omtot slimme keuzeseneenduurzame ontwikkeling te komen.

Defaciliterende gemeente kan als onderdeel

van haarnieuwe roldezeinformatieleidend

la-ten zijn inde opstellingvande ontwikkelmoge -lijkheden vangebieden.Ontwerprichtlijnen die traditioneelgeziendoor de overhedenwerden

gedaan (bouwrijp maken, verkeer,openbare ruimte, voorzieningen en water) moetensterker wordenaangezetdan in dehuidige bestem -mingsplannenwordtgedaan.Op deze manier

makenwemeertoekomstbestendige plannen. Fransje Hooimeijer is universitair docent bij de afde-ling Stedenbouwaan de TU De/ft, Linda Maring is

seniorproject/eider stede/ijk bodem- en waterbeheer

bij De/tares.

L

AN

~

ATER

TIJ H U IS I NG EN lEURS

Hoorn

I

Amersfoort

I

Sneek 0229-272000

I

www.tijhuisingenieurs.nl

Part of Shanks Group

Making more from waste

Uw afval is bij ons in goede handen

Op zoek naar een oplossing voor uw afval?Graag nemen We kunnen een grote verscheidenheid aan afvalstromen we dit uithanden envinden voor u een passende oplossing. verwerken zoalsverontreinigde grond verpakt chemisch

Kwaliteit,duurzaamheid en verwerkingscapaciteitzijnineen afvaloliehoudend slib afvalwater scheepsafvalstoffen. notendop de redenen waarom klanten voor ons kiezenén Ookvoor overige afvalstoffen die wij niet direct kunnen ver-blijven kiezen. We hebben jarenlange ervaring in het vinden werken, hebbenwe een oplossing.Neem vrijblijvendcontact vanintegraleafvaloplossingenen denkengraag met u mee. op met éénvan onze adviseurs en wijontzorgen u.