Społeczna odpowiedzialność biznesu w praktyce działania przedsiębiorstw – doświadczenia krajowe i międzynarodowe

Oryginalny artykuł naukowy Original Article

Data wpływu/Received: 3.04.2020

Data recenzji/Accepted: 17.06.2020/22.06.2020 Data publikacji/Published: 31.12.2020

Źródła finansowania publikacji: WSH w Sosnowcu DOI: 10.5604/01.3001.0014.7956

Authors’ Contribution:

(A) Study Design (projekt badania) (B) Data Collection (zbieranie danych) (C) Statistical Analysis (analiza statystyczna) (D) Data Interpretation (interpretacja danych)

(E) Manuscript Preparation (redagowanie opracowania) (F) Literature Search (badania literaturowe)

prof. dr hab. Elżbieta Lorek A B C D E F

Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu ORCID 0000-0002-1648-7322

SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU W PRAKTYCE DZIAŁANIA PRZEDSIĘBIORSTW – DOŚWIADCZENIA KRAJOWE I MIĘDZYNARODOWE

CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY IN BUSINESS PRACTICE – NATIONAL

AND INTERNATIONAL EXPERIENCE

Streszczenie: Artykuł porusza problem wdrażania standardów opartych na społecznej od- powiedzialności biznesu (CSR) w  przedsiębiorstwach. Opisano w  nim kwestie związane z definicją pojęcia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw oraz zasięgu działalności

objętych oddziaływaniem CSR. W artykule skupiono się również na zaletach stosowania zasad CSR w przedsiębiorstwie oraz na kontrowersjach i niebezpieczeństwach, jakie rów- nolegle mogą się pojawić. Zawarto w nim także liczne odniesienia opisywanych kwestii do obserwowanej rzeczywistości.

Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność biznesu, wizerunek przedsiębiorstwa, świa- domość konsumencka, strategia działania przedsiębiorstw.

Abstract: The article deals with the problem of implementing standards based on corporate social responsibility (CSR) in enterprises. It describes issues related to the definition of the concept of corporate social responsibility and the scope of activities affected by CSR. The article also focuses on the advantages of applying CSR principles in an enterprise as well as the controversies and dangers that may arise. The article contains numerous references of the described issues to the observed reality.

Keywords: Corporate Social Responsibility, consumer awareness, business strategy

Wprowadzenie

Problematyka społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Respon- sibility – CSR) jest przedmiotem coraz większego zainteresowania, widocznego w krajowych i międzynarodowych publikacjach. Tendencja ta jest odzwierciedle- niem zmieniających się oczekiwań wobec przedsiębiorstw. Wedle tych oczekiwań przedsiębiorstwa powinny postrzegać swoje otoczenie w sposób holistyczny. Per- spektywa spojrzenia przedsiębiorstw na własne otoczenie musi zostać zatem roz- szerzona z  ujęcia czysto ekonomicznego w  kierunku uwzględnienia czynników środowiskowych i społecznych. Można więc uznać CSR za jedną z metod realiza- cji zrównoważonego rozwoju w sektorze komercyjnym. Jest to jednocześnie próba przeniesienia standardów moralnych, mających do tej pory zastosowanie jedynie do jednostek, na grunt organizacyjny. Przeniesienie takie nie może oczywiście od- być się bezpośrednio. Zawsze więc będzie istniała potrzeba określenia, jak w danym segmencie można zdefiniować przedsiębiorstwo społecznie odpowiedzialne.

Sytuacja taka z jednej strony stwarza duże możliwości w zakresie dostosowania działań przedsiębiorstwa do społecznych oczekiwań, przy jednoczesnym uwzględ- nieniu własnego potencjału ekonomicznego. Z drugiej strony wyłania się tutaj duże pole do nadużyć i nieuczciwych działań. Można więc stwierdzić, że CSR stwarza szanse, ale i sprowadza zagrożenia.

Celem artykułu jest identyfikacja i systematyczna charakterystyka potencjalnych szans i zagrożeń związanych z CSR. Dla realizacji postawionego celu posłużono się analizą polskiej i zagranicznej literatury przedmiotu oraz badań empirycznych prze- prowadzonych przez Francusko-Polską Izbę Gospodarczą oraz organizację BSR.

1. Konceptualne ramy społecznej odpowiedzialności biznesu

Nakreślenie zakresu oddziaływania CSR wymaga wcześniejszego zdefiniowania tego pojęcia. Ze względu na członkostwo Polski w Unii Europejskiej bardzo istotne znaczenie ma definicja CSR w świetle regulacji unijnych. Definicja ta, sformułowa- na przez Komisję Europejską, określa CSR jako¹ „odpowiedzialność przedsiębiorstw za ich wpływ na społeczeństwo”. Ma ona charakter bardzo ogólny, wymagający da- leko idącego doprecyzowania o jaki zasięg wpływu chodzi oraz gdzie przebiegają granice odpowiedzialności. Najistotniejsze jest jednak to, że przytoczona definicja definitywnie zrywa z ortodoksyjnym paradygmatem M. Friedmana, określającym wypracowywanie zysku jako jedyną powinność przedsiębiorstwa². Tym samym Komisja Europejska uznaje poglądy monetarystyczne za nieprzystające do euro- pejskich norm i wartości. Przedsiębiorstwo wykraczające poza wąską optykę mo- netarystyczną, mające ambicje stać się firmą społecznie odpowiedzialną, powinno opierać swoją działalność również na komponentach etycznych i środowiskowych³. Wynikiem debaty akademickiej na temat granic odpowiedzialności przedsiębiorstw jest coraz częściej ocena, wedle której ograniczenie zakresu odpowiedzialności przed- siębiorstwa do wytwarzania zysku jest stanowiskiem skrajnym. Stanowisko to nie uwzględnia bowiem wielu aspektów interakcji przedsiębiorstwo – środowisko społecz- ne. W obliczu tego faktu coraz większe uznanie zdobywa koncepcja przedsiębiorstwa jako zarządu powierniczego dóbr społecznych⁴. Celem przedsiębiorstwa staje się wtedy działanie na rzecz właściciela tych dóbr – otoczenia społecznego, w którym funkcjonuje.

Przy przyjęciu takiej perspektywy rodzi się pytanie, w jaki sposób uporządkować relacje pomiędzy tymi czynnikami. Propozycję takiego porządku przedstawił A. Carroll, pro- ponując hierarchiczny układ tych czynników, sformułowany następująco⁵:

• odpowiedzialność ekonomiczna, rozumiana jako zdolność przedsiębior- stwa do utrzymywania rentowności;

• odpowiedzialność prawna, związana z  zarządzaniem w  taki sposób, aby prowadzona działalność nie generowała konfliktów z prawem;

• odpowiedzialność etyczna, odnosząca się do działań zgodnych z kodeksem norm obowiązujących w otoczeniu społecznym organizacji.

1 Odnowiona strategia UE na lata 2011-2014 dotycząca społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, ec.europa.eu/growth/industry/sustainability/corporate-social-responsibility_en [dostęp: 4.05.2020].

2 M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny i międzynarodowy, Wydaw- nictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 25.

3 A. Jabłoński, M. Jabłoński, A. Primus, M. Spytkowska, Ekologiczna, społeczna odpowiedzialność biz- nesu, Europejskie Forum Odpowiedzialności Ekologicznej, Katowice 2010.

4 J. Okpara, S. Idowu, Corporate Social Responsibility: A review of the Concept and Analysis of the Business Case for Corporate Social Responsibility in the Twenty-First Century, [w:] J. Okpara, S. Idowu (red.), Corporate Social Responsibility, Springer, Berlin – Heidelberg 2013.

5 A. Carroll, The Pyramid of Corporate Social Responsibility: Toward the Moral Management of Orga- nizational Stakeholders, „Business Horizons” 1991, nr 34(4), s. 42.

W przedstawionej hierarchii był również obecny komponent działalności dobro- czynnej, ale został on później włączony w sferę odpowiedzialności etycznej⁶. Należy jednak odnotować, że pomimo takiej klasyfikacji w tym przypadku, istnieje pogląd, że CSR nie należy utożsamiać z działalnością charytatywną, a raczej z pryncypiami, na jakich zbudowane są strategia i zasady funkcjonowania organizacji⁷. Rozdzielenie tych aspektów jest jednak uzależnione od kontekstu kulturowego. Podejście struktu- ralne, skoncentrowane na zbiorze zasad, jakimi kieruje się przedsiębiorstwo, jest pod- stawową interpretacją idei CSR w krajach Unii Europejskiej. Jest to różnica w stosun- ku do krajów anglosaskich (głównie Wlk. Brytanii i Stanów Zjednoczonych), gdzie przeważa interpretacja w kierunku dobrowolnych inicjatyw przedsiębiorstw⁸.

Model zaproponowany przez Carrolla przyjmuje, że zasięg społecznej odpo- wiedzialności przedsiębiorstwa jest jednoznacznie określony przez jego kondy- cję ekonomiczną. Tym samym zakres odpowiedzialności firmy może zmieniać się w zależności od aktualnych warunków ekonomicznych. Kolejnym poziomem w opisywanym modelu jest działanie zgodnie z obowiązującymi przepisami praw- nymi. Umieszczenie tego elementu, może wydawać się truizmem ze względu na konieczność przestrzegania prawa przez wszystkie podmioty obecne na rynku. Jest to jednak wrażenie pozorne. W  praktyce funkcjonowania wielu przedsiębiorstw, zwłaszcza w krajach o niskim poziomie kapitału społecznego, występują zjawiska związane z łamaniem prawa lub omijaniem go. Do zjawisk tych zaliczyć można:

− stosowanie metod optymalizacji podatkowych, polegających na wykorzy- stywaniu w złej wierze luk w przepisach fiskalnych,

− łamanie praw pracowniczych, licząc, że pracownik jako strona słabsza nie będzie w stanie ich wyegzekwować,

− ignorowanie obowiązujących przepisów ochrony środowiska.

Bezpośrednią przyczyną tych zjawisk jest oczywiście głęboka patologia kadry zarządzającej. Nie jest to jednak przyczyna wyłączna. Do przyczyn towarzyszących zaliczają się również:

• niska świadomość prawna pracowników,

• opieszałość, nieudolność lub celowe ignorowanie przez instytucje kontrolne,

• brak odpowiednich regulacji prawnych.

Końcowym elementem, wieńczącym łańcuch zależności pomiędzy składowy- mi CSR, jest odpowiedzialność etyczna. Zaliczyć tutaj trzeba wszystkie te aspekty działalności, które nie wynikają ze zobligowania przepisami prawnymi. Jest to więc obszar pozwalający na wdrożenie szeregu różnych inicjatyw, które nie są skutkiem

6 A. Nielsen, S. Andersen, Corporate Social Responsibility, [w:] R. Heath, W. Johansen (red.), The In- ternational Encyclopedia of Strategic Communication, Wiley 2018.

7 A. Jabłoński, Corporate Social Responsibility in value based management, WSB, Dąbrowa Górnicza, s. 11.

8 R. Ennals, Labour Issues and Corporate Social Responsibility, [w:] S. Idowu, C. Louche (red.), Theory and Practice of Corporate Social Responsibility, Springer, Berlin – Heidelberg 2011, s. 146.

przymusu legalizacyjnego ani instytucjonalnego, lecz stanowią konsekwencję odpo- wiedzialnej i etycznej postawy.

Funkcjonowanie CSR w przedsiębiorstwie wiąże się z przeznaczenie pewnych środków na inicjatywy społeczne. Trudno jest jednak przewidzieć, jaka będzie fak- tyczna skuteczność tych inicjatyw. W zależności od osiągniętych efektów może wy- stąpić jedna z czterech możliwości⁹:

 Wyniki ekonomiczne i wyniki społeczne rosną równolegle. Jest to sytuacja najlepsza z możliwych scenariuszy. Zyski przedsiębiorstwa stają się solidną podsta- wą dla podtrzymywania inicjatyw społecznych. Może pojawić się jednak groźba za- niechania działań na rzecz sfery społecznej w imię dalszego poprawienia wyników ekonomicznych.

 Wyniki ekonomiczne i społeczne odnotowują równoległy spadek. W tym przypadku najbardziej prawdopodobne jest uznanie wszelkich inicjatyw związa- nych z CSR za porażkę. Konsekwencją jest utrwalenie przekonania o nieprzystawal- ności kategorii opłacalności ekonomicznej i odpowiedzialności społecznej.

 Wyniki ekonomiczne rosną przy spadku efektów społecznych. To sytuacja, w której obecny jest konflikt pomiędzy opłacalnością ekonomiczną a odpowiedzial- nością społeczną, z korzyścią dla pierwszej kategorii. W takim przypadku – paradok- salnie – inicjatywy społeczne przyjmują postać negatywnych efektów zewnętrznych.

 Spadek wyników ekonomicznych przy wzroście efektów społecznych. To druga forma konfliktowej sytuacji pomiędzy czynnikami ekonomicznymi i społecz- nymi. W przypadku wystąpienia takiego wariantu odpowiedzialność społeczna zo- staje przypisana kategorii kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwo.

Z przedstawionych powyżej scenariuszy jedynie pierwszy można utożsamić ze skutecznie wdrożoną strategią CSR. Znalezienie punktu równowagi pomiędzy kate- goriami ekonomicznymi i społecznymi jest obecnie postrzegane jako podstawowe założenie dla strategii przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialnego¹⁰.

2. Pozytywne i negatywne aspekty wdrażania CSR

Wprowadzanie CSR w przedsiębiorstwie byłoby bezcelowe, gdyby nie korzyści, jakie zarówno przedsiębiorstwo, jak i inni interesariusze mogą z niego wynieść. Po- nieważ zakres oddziaływania CSR może być bardzo szeroki, to podobnie kształtuje się również wachlarz potencjalnych korzyści. Zaliczyć do nich można¹¹:

9 D. Windsor, Corporate Social Responsibility: Three Key Approaches, „Journal of Managament Stud- ies” 2006, nr 43(1), s. 101.

10 R. Schmidpeter, Corporate Social Responsibility: A New Management Paradigm?, [w:] J. Okpara, S. Idowu (red.), Corporate Social Responsibility, Springer, Berlin – Heidelberg 2013.

11 K. Walczuk, Idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, https://bip.stat.gov.pl/dzialal- nosc-statystyki-publicznej/spoleczna-odpowiedzialnosc-gus/idea-spolecznej-odpowiedzialnosci- przedsiebiorstw/ [dostęp: 6.05.2020].

• lepsze rozumienie potrzeb społecznych, pozwalające na bardziej świadome podejmowanie decyzji,

• usprawnienie zarządzania ryzykiem,

• poprawę wizerunku oraz zyskanie mandatu społecznego zaufania odnośnie do działalności przedsiębiorstwa,

• stworzenie klimatu organizacyjnego sprzyjającego inicjatywom pracowni- czym oraz promującego innowacyjność,

• ogólne zwiększenie konkurencyjności rynkowej przedsiębiorstwa,

• poprawę relacji z  interesariuszami, pozwalająca na generowanie nowych form współpracy,

• wzrost poziomu zadowolenia pracowników, umożliwiający uzyskanie większego poziomu współpracy i zaangażowania, a także zwiększone możliwości organizacji w zakresie naboru nowych pracowników,

• polepszenie warunków pracy, skutkujące mniejszą liczbą nieszczęśliwych wypadków,

• troskę o zdrowie pracowników,

• zmniejszony poziom negatywnych efektów zewnętrznych, związanych z emisją zanieczyszczeń oraz zużyciem zasobów (energii i surowców), co również przekłada się na wymierne korzyści ekonomiczne dla przedsiębiorstwa,

• poprawienie relacji na linii przedsiębiorstwo – konsumenci, pozwalające na ograniczenie konfliktów i budowę wizerunku wiarygodnej organizacji,

• łatwiejsze dokonywanie transakcji i rozliczeń dzięki utrzymywaniu wyso- kich standardów w rozliczeniach finansowych.

Przedstawione korzyści można usystematyzować w kilka kategorii. Wyróżnić można korzyści ekonomiczne, społeczne, środowiskowe oraz prawno-organizacyj- ne. Korzyści ekonomiczne związane są z podstawowym celem działalności przed- siębiorstwa, jakim jest generowanie zysków. Należy jednak podkreślić, że zyski te mogą nie być uzyskiwane wprost, najczęściej nie są więc wymierną kategorią w bi- lansie księgowym. Należy tutaj przywołać przede wszystkim korzyści związane z  poprawą wizerunku przedsiębiorstwa. Wizerunek przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialnego jest bowiem jednym z najskuteczniejszych instrumentów mar- ketingowych. Pojawia się tutaj jednak pewne zagrożenie. Zagrożenie to związane jest ze zjawiskiem nieuczciwego wykreowania takiego wizerunku przez organiza- cje niemające nic wspólnego z zasadami CSR. Zjawisko to, mogące być skrótowo opisane jako wyłudzenie wizerunku, może w  skrajnych przypadkach przybierać formy wręcz groteskowe, jak np. eksponowanie pojemników do selektywnej zbiór- ki odpadów czy ostentacyjnie rozwieszanych banerów oznajmiających wdrażanie standardów CSR. Otoczenie na ogół jednak dostrzega sztuczność tego typu działań i intepretuje je jako prymitywną formę manipulacji, nabierając jednocześnie uprze- dzeń do samej idei CSR.

Na rysunku 1 pokazano najczęściej wskazywane powody, dla których przed- siębiorstwa działające na polskim rynku gotowe są wdrażać standardy CSR. Zesta- wienie uwzględnia badanie 56 podmiotów, w tym 45% małych i średnich przedsię- biorstw oraz 55% dużych firm¹².

Rysunek 1. Przyczyny wdrażania CSR w polskich przedsiębiorstwach Figure 1. Reasons for implementing CSR in Polish enterprises

Źródło: opracowanie na podstawie: CCIFP, Barometr CSR 2019, www.ccifp.pl/komunikacja/

publikacje/p/publication/barometr-csr-2019 [dostęp: 8.05.2020].

Z przeprowadzonego badania wynika, że możliwe do uzyskania korzyści wize- runkowe pozostają najsilniejszą motywacją dla wdrażania CSR. Warte podkreślenia jest to, że powód ten jest znacznie częściej wskazywany niż pozostałe, w tym te od- noszące się do poczucia odpowiedzialności za prowadzone działania.

Podobne wnioski można jednocześnie sformułować w stosunku do przedsię- biorstw międzynarodowych. Na rysunku 2 przedstawione zostały najczęściej wska- zywane przyczyny zainteresowania wdrażaniem CSR w przypadku przedsiębiorstw o zasięgu globalnym. Badaniem objęto sto przedsiębiorstw, z czego 59% pochodziło z Ameryki Płn., 30% z Europy oraz 11% z innych rejonów świata¹³.

12 CCIFP, Barometr CSR 2019…

13 BSR, The state of Sustainable…, s. 5.

16%

18%

20%

30%

32%

43%

52%

79%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

naciski lub wymogi zewnętrzne zdobycie przewagi nad konkurencją polepszenie relacji ze społecznością lokalną realizacja odgórnej polityki pozyskanie klientów i ich zaufania zyskanie zaufania i zaangażowania pracowników uzwględnienie środowiska i społeczeostwa wzmocnienie wizerunku organizacji

Rysunek 2. Przyczyny wdrażania CSR w przedsiębiorstwach międzynarodowych Figure 2. Reasons for implementing CSR in multinational companies

Źródło: opracowanie na podstawie: BSR, The State of Sustainable Business 2019, globescan.

com/wp-content/uploads/2019/11/BSR-GlobeScan-State-of-Sustainable-BusinessSurvey- FinalReport-12Nov2019.pdf [dostęp: 10.05.2020].

Podobnie jak w przypadku polskich przedsiębiorstw, również tutaj podstawową motywacją pozostają korzyści wizerunkowe. Wydźwięk wyników badań jest nieste- ty pesymistyczny. Wynika z niego, że zarządy przedsiębiorstw traktują ideę CSR in- strumentalnie. Wdrażanie standardów CSR, wynika w ich przypadku raczej z chęci realizacji własnych, partykularnych interesów niż z dojrzałej i odpowiedzialnej po- stawy. W tym kontekście jasne staje się pochodzenie opisanych wcześniej nadużyć.

W  przypadku przedsiębiorstw międzynarodowych można jednak zauważyć pewien pozytywny aspekt tej sytuacji. Jako istotny czynnik występują tutaj ocze- kiwania formułowane przez konsumentów. Przyczynę tę wskazało 43% badanych podmiotów, co plasuje ten czynnik na drugim miejscu pod względem istotności.

Przedsiębiorstwo, chcąc wyjść naprzeciw tym oczekiwaniom, czuje się zmuszone do uwzględnienia zasad CSR w swojej strategii. Uwidaczniają się w ten sposób dwa in- teresujące zjawiska. Pierwszym jest bardzo duża rola świadomości konsumenckiej.

Świadomy konsument okazuje się być czynnikiem dużo istotniejszym niż regulacje prawne i nadzór instytucjonalny. Prawdopodobnie jest to związane z tym, że rozwój etycznej i odpowiedzialnej postawy konsumenckiej następuje o wiele szybciej niż zmiany w regulacjach prawnych. Stan prawny ulega zmianie na ogół dopiero wte- dy, gdy poziom nacisku społecznego przekroczy pewną krytyczną wartość. Drugim zjawiskiem jest egzogenność przyczyn adaptacji CSR przez organizacje. Najbardziej istotnymi stymulatorami okazują się być czynniki zewnętrzne (wizerunek organi- zacji w otoczeniu i oczekiwania ze strony klientów). Jest to jednocześnie dowód fałszywości koncepcji monetarystycznej, wedle której realizacja zasad CSR w przed-

7%

17%

18%

21%

23%

30%

36%

40%

43%

61%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

redukcja kosztów realizacja oczekiwao zarządu wdrażanie innowacji zwiększenie udziału w rynku uzględnienie wymogów prawnych zwiększenie zdolności rekrutacji korzyści w bieżącej działalności uzwględnienie oczekiwao inwestorów uzwględnienie oczekiwao konsumentów korzyści wizerunkowe

siębiorstwie jest wynikiem osobistej postawy i przekonań kierownictwa¹⁴. Rezultaty przeprowadzonych badań pokazują coś przeciwnego – realizacja oczekiwań zarzą- dów to jedna z najrzadziej wskazywanych przyczyn. Zmiany społeczne urastają tym samym do roli podstawowego czynnika decydującego o wdrażaniu CSR w przed- siębiorstwie.

Podstawową formą oddziaływania społecznego przedsiębiorstwa są relacje na linii pracodawca – pracownicy. Na kształt tych relacji składa się wiele czynników, do których zaliczyć można: poszanowanie praw człowieka, zapewnienie odpowiednich warunków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, prewencję nieszczęśliwych wypadków i zapewnienie uczciwych warunków zatrudnienia¹⁵.

Spełnianie wymienionych warunków może wydawać się oczywiste na obec- nym etapie rozwoju cywilizacyjnego. Niestety, braki i zaniedbania w tym zakresie są obecne nie tylko w krajach rozwijających się, ale również w państwach uprze- mysłowionych. Jako przykład przytoczyć można występującą na rynkach europej- skich dyskryminację pracowników ze względu na pochodzenie etniczne. Zjawisko to, powszechne w całej Europie, występuje pomimo gorliwych politycznych dekla- racji i publicznego potępiania takich praktyk. Innym przykładem może być stan pogotowia strajkowego w amerykańskich koncernach (głównie z sektora detalicz- nego i logistyki), związany z niedopuszczalnymi warunkami pracy. Pracownicy tych przedsiębiorstw oskarżają swoich pracodawców o brak zapewnienia podstawowych środków ochrony osobistej, istotnych dla ograniczenia rozprzestrzeniania chorób zakaźnych. Wśród oskarżeń pojawiają się również zarzuty o wstrzymywanie wy- nagrodzeń oraz ukrywanie przez zarządy skali zagrożenia epidemiologicznego¹⁶. Przykłady te jasno wskazują na duże niedostatki w zakresie społecznej odpowie- dzialności, nawet na dojrzałych rynkach.

Ważną kategorią są również kwestie związane z oddziaływaniem na środowisko.

Przedsiębiorstwo społecznie odpowiedzialne powinno dokładać starań dla jak naj- większej minimalizacji generowanych przez siebie negatywnych efektów zewnętrz- nych. Należy podkreślić, że uwzględnienie aspektów środowiskowych w  ramach koncepcji CSR bywa kwestionowane. Uzasadnieniem dla tej postawy bywa podkre- ślanie interpretacji określenia „społeczna” jako ukierunkowana bezpośrednio na in- terakcje ludzkie. Jako przyczynę można również wskazać postrzeganie środowiska jako bytu bezosobowego, nieposiadającego głosu¹⁷. Nie zagłębiając się w zasadność

14 M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność…, s. 24.

15 M. Camilleri, Corporate Social Responsibility Reporting in Europe, [w:] S. Idowu (red.), Key Initia- tives in Corporate Social Responsibility, Springer, Switzerland 2016, s. 37.

16 D. Medina, As Amazon, Walmart, and others profit amid coronavirus crisis, their essential workers plan unprecedented strike, theintercept.com/2020/04/28/coronavirus-may-1-strike-sickout-amazon- target-whole-foods/ [dostęp: 8.05.2020].

17 M. Brueckner, Ch. Pforr, Global Environmental Issues, [w:] S. Idowu, C. Louche (red.), Theory and Practice of Corporate Social Responsibility, Springer, Berlin – Heidelberg 2011, s. 80.

takiej postawy, należy jednak przypuszczać, że u jej źródeł leżą przyczyny dość pro- zaiczne. Minimalizacja środowiskowych kosztów zewnętrznych wiąże się bowiem z koniecznością znacznych inwestycji związanych z projektem i wykonaniem in- stalacji filtrujących i  oczyszczających, podniesieniem efektywności energetycznej i wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii. Inwestycje te, związane z dużymi kosztami po stronie przedsiębiorstw, budzą zrozumiały opór zarządów firm. Sytu- acja ta uwidacznia jednocześnie, że opinie o nieskuteczności idei CSR w przypadku dobrowolności jej stosowania mają uzasadnienie.

Kwestie prawno-organizacyjne są powiązane z  wiarygodnością i  rzetelnością przedsiębiorstwa wobec podmiotów kooperujących oraz klientów. W  przypadku klientów najbardziej istotnym elementem jest jakość nabywanych towarów i usług.

Z punktu widzenia klienta jest to podstawowe kryterium służące do oceny wia- rygodności przedsiębiorstwa. Jak się okazuje, dbałość o wysoką jakość produktów i usług jest spójna z zasadami CSR¹⁸. Można więc postrzegać ją jako podstawowy przejaw społecznej odpowiedzialności. Jest to kwestia w zasadzie niebudząca kon- trowersji i dyskusji. Przedsiębiorstwo posiadające braki w tej sferze nie może w ża- den sposób identyfikować się z ideą CSR.

Podsumowanie

Przedsiębiorstwo społecznie odpowiedzialne, uwzględniające ideę CSR, może liczyć na szereg korzyści w różnych aspektach działalności. Wnikliwa obserwacja realiów ekonomicznych uzmysławia jednak powszechność zjawisk takich, jak: agre- sywna optymalizacja podatkowa, prekaryzacja zatrudnienia, greenwashing produk- tów w praktyce funkcjonowania wielu przedsiębiorstw. Sytuacja taka może budzić dysonans poznawczy, zwłaszcza u obserwatora zaznajomionego z koncepcją CSR i korzyściami, jakie z niej wynikają. Wnikliwsza analiza pozwala jednak na dostrze- żenie przyczyny tego zjawiska. Przyczyną tą jest patologia zarządzania, sprowadzają- ca się do koncentracji na maksymalizacji wyniku finansowego w perspektywie krót- koterminowej. Przyjęcie takiej strategii, fundamentalnie i pryncypialnie sprzecznej z ideą CSR, wiąże się z podążaniem ścieżką najniższych kosztów, we wszystkich aspektach funkcjonowania przedsiębiorstwa. Wiąże się to nie tylko z brakiem real- nych działań prospołecznych, ale wręcz z przerzucaniem kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa na otoczenie społeczne, np. poprzez zmuszanie pracowników do tzw. elastycznych form zatrudnienia. Przyjęcie tego wzorca jest na tyle atrakcyjne, że pokusie wpasowania się w niego ulegają nie tylko prywatne przedsiębiorstwa, ale również publiczne jednostki budżetowe jak szpitale czy uczelnie wyższe. W takim

18 A. Calveraz, J. Ganuza, Corporate social responsibility and product quality, „Journal of Economics &

Management Strategy” 2018, nr 27, s. 820.

przypadku prowadzi to wprost do wykształcenia karykaturalnej formy tworu pseu- dobiznesowego, którego istnienie staje się de facto bezcelowe.

Niezależnie jednak od rodzaju podmiotu przyjęcie takiej strategii ma poważne konsekwencje. Do konsekwencji tych należy zaliczyć przede wszystkim brak zdol- ności do długotrwałego rozwoju oraz nieodporność na sytuacje kryzysowe. Utrata zdolności rozwojowych związana jest z brakiem uwzględnienia dłuższej perspektywy czasowej. Koncentracja na krótkoterminowym dyskontowaniu zysków nie pozwala na wykształcenie spójnej wizji rozwoju, lecz kładzie nacisk na zarządzanie w stylu re- aktywnym. Organizacja działa w tym przypadku w trybie doraźnym, będąc czymś w  rodzaju prowizorycznej struktury. Sytuacja ta jest dodatkowo pogarszana przez szczupłość zasobów, będącą skutkiem agresywnych, krótkoterminowych optymaliza- cji. Brak odpowiedniego zaplecza organizacyjnego w postaci kapitału ludzkiego czyni organizację w zasadzie bezbronną w przypadku wystąpienia sytuacji nadzwyczajnych.

Empiryczną weryfikację powyższych stwierdzeń można zaobserwować w trwają- cej obecnie sytuacji pandemicznej. Zmiana realiów funkcjonowania ujawniła prak- tyczny brak rezerw materiałowych oraz ludzkich w  przypadku wielu podmiotów.

W obliczu braku możliwości organizacyjnych sprostania sytuacji kryzysowej widocz- ny jest zwrot ku interwencji państwa, a więc pośrednio – zwrócenie się o pomoc do społeczeństwa. Wyraźnie objawia się tutaj słabość podejścia krótkoterminowego.

Otoczenie społeczne, wcześniej postrzegane jako balast i przeszkoda, staje się czynni- kiem niezbędnym do przetrwania. Pomoc taka oczywiście powinna zostać udzielona, ale nie powinna być bezwarunkowa. Warunkiem udzielenia takiej pomocy powinno być bowiem zobowiązanie przedsiębiorstwa do wdrożenia lub utrzymania procesów zmierzających do realizacji zasad CSR. Zobowiązanie takie oprócz ogólnych ram powinno również uwzględniać realne działania. Mogą to być wymogi przeniesienia rozliczania podatków do kraju lub przekształcenie umów cywilnoprawnych pracow- ników w umowy o pracę. Podjęcie takich kroków przyczyniłoby się do wykształcenia formy organizacyjnej ukierunkowanej na zaadaptowanie strategii CSR i tym samym uzyskanie podmiotu znacznie odporniejszego na zawirowania rynkowe.

Bibliografia

Bernatt F., Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny i międzynarodowy, Wy- dawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.

Brueckner M., Pforr Ch., Global Environmental Issues, [w:] S. Idowu, C. Louche (red.), The- ory and Practice of Corporate Social Responsibility, Springer, Berlin – Heidelberg 2011.

BSR, The State of Sustainable Business 2019, globescan.com/wp-content/uploads/2019/11/

BSR-GlobeScan-State-of-Sustainable-BusinessSurvey-FinalReport-12Nov2019.pdf [dostęp:

10.05.2020].

Calveraz A., Ganuza J., Corporate social responsibility and product quality, „Journal of Eco- nomics & Management Strategy” 2018, nr 27.

Camilleri M., Corporate Social Responsibility Reporting in Europe, [w:] S. Idowu (red.), Key Initiatives in Corporate Social Responsibility, Springer, Switzerland 2016.

Carroll A., The Pyramid of Corporate Social Responsibility: Toward the Moral Management of Organizational Stakeholders, „Business Horizons” 1991, nr 34(4).

CCIFP, Barometr CSR 2019, www.ccifp.pl/komunikacja/publikacje/p/publication/baro- metr-csr-2019.html

Ennals R., Labour Issues and Corporate Social Responsibility [w:] S. Idowu, C. Louche (red.), Theory and Practice of Corporate Social Responsibility, Springer, Berlin – Heidelberg 2011.

Jabłoński A., Corporate Social Responsibility in value based management, WSB, Dąbrowa Górnicza 2009.

Jabłoński A., Jabłoński M., Primus A., Spytkowska M., Ekologiczna, społeczna odpowiedzial- ność biznesu, Europejskie Forum Odpowiedzialności Ekologicznej, Katowice 2010.

Medina D., As Amazon, Walmart, and others profit amid coronavirus crisis, their essential workers plan unprecedented strike, theintercept.com/2020/04/28/coronavirus-may-1-strike- sickout-amazon-target-whole-foods/ [dostęp: 8.05.2020].

Nielsen A., Andersen S., Corporate Social Responsibility, [w:] R. Heath, W. Johansen (red.), The International Encyclopedia of Strategic Communication, Wiley 2018.

Odnowiona strategia UE na lata 2011-2014 dotycząca społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, ec.europa.eu/growth/industry/sustainability/corporate-social-responsibility_en [4.05.2020].

Okpara J., Idowu S., Corporate Social Responsibility: A review of the Concept and Analy- sis of the Business Case for Corporate Social Responsibility in the Twenty-First Century, [w:] J. Okpara, S. Idowu (red.), Corporate Social Responsibility, Springer, Berlin-Heidelberg 2013.

Schmidpeter R., Corporate Social Responsibility: A  New Management Paradigm?, [w:] J. Okpara, S. Idowu (red.), Corporate Social Responsibility, Springer, Berlin-Heidelberg 2013.

Walczuk K., Idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, https://bip.stat.gov.pl/

dzialalnosc-statystyki-publicznej/spoleczna-odpowiedzialnosc-gus/idea-spolecznej- odpowiedzialnosci-przedsiebiorstw/ [dostęp: 6.05.2020].

Windsor D., Corporate Social Responsibility: Three Key Approaches, „Journal of Management Studies” 2006, nr 43(1).

Nota o Autorze:

Prof. zw. dr hab. Elżbieta Lorek – nauczyciel akademicki na Wydziale Nauk Humanistycz- nych i Społecznych Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu. Profesor honorowy Uniwersyte- tu Ekonomicznego w Katowicach. Członek wielu stowarzyszeń naukowych, w tym: Zarządu Polskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Komisji Ochrony

Terenów Górniczych PAN (oddział Katowice), Polskiego Towarzystwa Inżynierii Ekologicznej oraz współzałożyciel Polsko-Niemieckiej Sieci Naukowców na rzecz Zrównoważonego Roz- woju. Autorka i współautorka ok. 229 prac naukowo-badawczych: 165 prac publikowanych, w tym 70 wydawnictw książkowych i 47 opracowań na rzecz praktyki gospodarczej i instytucji publicznych dotyczących problematyki ekonomii i zarządzania środowiskiem oraz problema- tyki zarządzania zrównoważonym rozwojem. Wypromowała 13 doktorów.

Autorka ekspertyz z zakresu ocen oddziaływania przedsięwzięć i działalności gospodarczych na środowisko oraz prac badawczych, studialnych zwłaszcza w zakresie eksploatacji górniczej oraz opłacalności ekonomiczno-ekologicznej określonych działalności gospodarczych, a także opracowań master-planów dla zrównoważonego rozwoju gmin i regionów. Badania z zakresu gospodarki obiegu zamkniętego i zrównoważonego modelu biznesu zostały opublikowane w  wiodących publikacjach amerykańskich (IGI Global). Duże uznanie w środowisku naukowym przyniosły jej badania z zakresu polityki energetycznej, rozwoju rynku OZE czy gospodarki niskoemisyjnej. Za prowadzenie badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych wyróżniona m.in.: nagrodą im. Prof. Walerego Goetla, nagrodą Sekretarza Polskiej Akademii Nauk, nagro- dą Ministra Edukacji Narodowej oraz odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Komi- sji Edukacji Narodowej i Odznaką Zasłużony dla Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Author’s resume:

Elżbieta Lorek – academic teacher at the Faculty of Humanities and Social Sciences of the Humanitas University in Sosnowiec. Honorary professor at the University of Economics in Ka- towice. A member of many scientific associations, including: the Board of the Polish Associa- tion of Environmental and Resource Economists, the Commission for the Protection of Mining Areas of the Polish Academy of Sciences (Katowice branch), the Polish Society of Ecological Engineering and a co-founder of the Polish-German Network of Scientists for Sustainable De- velopment. Author and co-author of approx. 229 scientific and research papers: 165 papers published, including 70 book publications and 47 studies for economic practice and public insti- tutions regarding the issues of economics and environmental management as well as the issues of sustainable development management. She promoted 13 doctors.

The author of expert opinions in the field of environmental impact assessment of business pro- jects and activities, as well as research and study works, especially in the field of mining ope- rations and economic and ecological profitability of specific economic activities, as well as ma- ster-plans for sustainable development of municipalities and regions. Research on the circular economy and sustainable business model has been published in leading American publications (IGI Global). Her research in the field of energy policy, renewable energy market development and low-carbon economy brought her great recognition in the scientific community. For con- ducting research and R&D works, she was awarded, among others, with the Professor Walery Goetl Award of the Secretary of the Polish Academy of Sciences, award of the Minister of Natio- nal Education and decorated with the Gold Cross of Merit, the Medal of the National Education Commission and the Badge of Merit for Environmental Protection and Water Management.

Kontakt/Contact:

e-mail: lorek.elzbieta@ue.katowice.pl