Erosie van rivieroevers

R I V I E R O E V E R S

I r . E. Mosselman j u l i 1987

Technische U n i v e r s i t e i t D e l f t , F a c u l t e i t d e r C i v i e l e T e c h n i e k , S e c t i e Waterbouwkunde

1 INLEIDING p a g i n a 1 2 OEVEREROSIE 2.1 Algemeen 4 2.2 I n v l o e d s f a c t o r e n 5 2.3 Meanderen 11

3 MAATREGELEN TEGEN OEVEREROSIE

3.1 Algemeen 15 3.2 V e g e t a t i e 17 3.3 K r i b v a k k e n 23

4 WEGEN VOOR VERDER ONDERZOEK

4.1 Algemeen 27 4.2 Meanderen 28 4.3 I n v l o e d v a n b e g r o e i i n g op w a t e r b e w e g i n g 29

4.4 S t a b i l i t e i t van k r i b v a k k e n 30

Oevers s t a a n s i n d s k o r t i n h e t m i d d e l p u n t van de b e l a n g s t e l l i n g b i j b e h e e r d e r s van o p p e r v l a k t e w a t e r e n i n N e d e r l a n d . N i e t l a n g e r beschouwt men oevers s l e c h t s a l s r a n d v e r s c h i j n s e l , maar a l s o b j e c t e n met een d u i d e l i j k e i g e n p l a a t s en f u n c t i e .

Het s t r e v e n om t e komen t o t een i n t e g r a a l w a t e r b e l e i d l e i d t a u t o m a t i s c h ook t o t een meer i n t e g r a l e v i s i e op oeverbeheer. D i t b e t e k e n t d a t er n i e t a l l e e n aandacht w o r d t b e s t e e d aan de

t e c h n i s c h e f u n c t i e s van o e v e r s ( v e r d e d i g i n g , g l a d h e i d , a f d i c h t i n g , s c h e e p v a a r t ) , maar ook aan andere f u n c t i e s , met name d i e aangaande n a t u u r en r e c r e a t i e .

B i n n e n R i j k s w a t e r s t a a t h e e f t d i t g e l e i d t o t de i n s t e l l i n g van h e t P r o j e c t M i l i e u v r i e n d e l i j k e Oevers (PMO). Tevens i s i n mei 1987 v a n u i t de S t i c h t i n g CUR de p r e a d v i e s c o m m i s s i e PC 59 g e s t a r t , d i e onderzoek b e t r e f f e n d e c o n s t r u c t i e v e a s p e c t e n van m i l i e u v r i e n d e l i j k e o e v e r s v o o r b e r e i d t .

B i n n e n PMO o f PC 59 i s nog geen s l u i t e n d e d e f i n i t i e van h e t b e g r i p " m i l i e u v r i e n d e l i j k e o e v e r " overeengekomen. M i l i e u -v r i e n d e l i j k m a t e r i a a l g e b r u i k en g e l i j k e n i s met n a t u u r l i j k e o e -v e r s l i j k e n v a n u i t c i v i e l - t e c h n i s c h g e z i c h t s p u n t de twee essentiële componenten:

M i l i e u v r i e n d e l i j k m a t e r i a a l g e b r u i k :

- Er w o r d t geen / zo w e i n i g m o g e l i j k g e b r u i k gemaakt van s c h a d e l i j k e s t o f f e n d i e h e t w a t e r v e r o n t r e i n i g e n ( g e t e e r d h o u t , v e r o n t r e i n i g d e g r o n d , e t c ) . - Ongewenst g r o n d s t o f f e n v e r b r u i k w o r d t z o v e e l m o g e l i j k vermeden ( b i j v o o r b e e l d t r o p i s c h h a r d h o u t i n h e t l i c h t van de g r o o t s c h a l i g e o n t b o s s i n g ) . - H e r g e b r u i k van m a t e r i a l e n kan w e n s e l i j k z i j n ( b i j v o o r b e e l d v e r s l e t e n autobanden, z i e F e r r y ( 1 9 8 1 ) ) . G e l i j k e n i s met n a t u u r l i j k e o e v e r s : M i l i e u v r i e n d e l i j k e oevers benaderen z o v e e l m o g e l i j k n a t u u r l i j k e o e v e r s .

Wat i n een b e p a a l d g e b i e d een n a t u u r l i j k e oever i s , w o r d t b e p a a l d door de g e o m o r f o l o g i s c h e genese van h e t g e b i e d en de d a a r u i t v o l g e n d e g r o n d s o o r t e n , v e g e t a t i e , e t c . I n r u i m e r e z i n kan men ook h e t t r a d i t i o n e l e c u l t u u r l a n d s c h a p d a a r i n b e t r e k k e n . Van g e v a l t o t g e v a l moet h e t b e g r i p " n a t u u r l i j k e o e v e r " c o n c r e e t i n g e v u l d worden door l a n d s c h a p s k u n d i g e n en b i o l o g e n .

Het z a l d u i d e l i j k z i j n d a t t e c h n i s c h e e i s e n p r i m a i r b l i j v e n en d a t men daarom v r i j w e l n o o i t de e c h t n a t u u r l i j k e s i t u a t i e t e r u g kan. h a l e n . Deze o v e r w e g i n g h e e f t er i n de Bonds-r e p u b l i e k t o e g e l e i d d a t men eBonds-r l i e v e Bonds-r de teBonds-rm " n a t u Bonds-r n a h e U m g e s t a l t u n g " dan " R e n a t u r i e r u n g " g e b r u i k t ( K e r n , 198G), Met een zo n a t u u r l i j k m o g e l i j k e oever ( n e t w e r k van o e v e r s ) s c h e p t men t e v e n s de r a n d v o o r w a a r d e n voor h e t o n t s t a a n van voor de s t r e e k k a r a k t e r i s t i e k e p l a n t e n en d i e r g e m e e n -schappen.

De twee componenten kunnen s t r i j d i g z i j n , b i j v o o r b e e l d de t o e p a s s i n g van p u i n a f k o m s t i g van een s l o o p : m i l i e u v r i e n d e l i j k i n de z i n van h e r g e b r u i k van m a t e r i a l e n , n i e t m i l i e u v r i e n d e l i j k i n

de z i n van een zo n a t u u r l i j k , m o g e l i j k e oever.

Een f r a a i v o o r b e e l d van hoe men met een meer n a t u u r l i j k e i n r i c h t i n g van o e v e r z o n e s , i n d i t g e v a l u i t e r w a a r d e n , hoopt de o o r s p r o n k e l i j k e f l o r a en fauna i n h e t n e d e r i a n d s e r i v i e r e n g e b i e d t e r u g t e h a l e n , vormt h e t p l a n Ooievaar (de B r u i n e t a l . , 1986), I n d i t p l a n w i l men meer t e r r e i n onder i n v l o e d van de r i v i e r -dynamiek brengen en i n de j u i s t e v e r h o u d i n g e n v o o r z i e n van r i v i e r b e g e l e i d e n d bos ( o o i b o s ) , open water ( d i e p / o n d i e p , s t r o m e n d / s t a g n a n t ) , moerassen en g r a z i g e v e g e t a t i e s . Men v e r w a c h t daarmee u i t N e d e r l a n d verdwenen p l a n t e n en d i e r e n t e r u g t e h a l e n , t o t e l a n d en bever t o e . Het d i t d o e l w i l men de u i t e r w a a r d e n door h e t p l a a t s e l i j k s l e c h t e n van de zomerkaden i n open v e r b i n d i n g met h e t l a a g w a t e r b e d brengen. De c o n s e q u e n t i e i s wel d a t g r o n d o n t t r o k k e n w o r d t aan de landbouw, maar d a t p a s t

economische p o l i t i e k van de Europese Gemeenschap (de B r u i n e t a l . , 1986). WiiJJrViXjxJsir i n de h u i d i g e ( K e r n , 1986), 'cUipiir MmM> nut chMp Moiev i / f t j A . &i / w a r

(Ut, i;fl«, ouMkir

txmehOe omrwAi

F i g 1.1 Een v e r g e l i j k i n g t u s s e n de n a t u u r l i j k e en de h u i d i g e s i t u a t i e l a n g s de n e d e r i a n d s e r i v i e r e n .

Ter v e r k r i j g i n g van een zo n a t u u r l i j k m o g e l i j k e oever z a l men i n e e r s t e i n s t a n t i e g e b r u i k moeten maken van n a t u u r l i j k e p r o c e s s e n

( m o r f o l o g i s c h e p r o c e s s e n , v e g e t a t i e g r o e i ) . Z i j n de b e l a s t i n g e n van een dusdanige a a r d d a t t o c h een k u n s t m a t i g e o e v e r b e s c h e r m i n g a a n g e b r a c h t moet worden, dan l i g t een f l e x i b e l e c o n s t r u c t i e meer voor de hand dan een onvervormbare "harde". F l e x i b e l e c o n s t r u c -t i e s z i j n c o n s -t r u c -t i e s d i e onder i n v l o e d van b e l a s -t i n g e n ( o n g e l i j k m a t i g e ) z e t t i n g e n van de o n d e r g r o n d en o n t g r o n d i n g e n n a b i j de beëindigingen kunnen v o l g e n zonder hun f u n c t i e ( s ) t e v e r l i e z e n .

Het onderzoek waartoe d i t r a p p o r t een a a n z e t vormt i s g e f o r m u l e e r d v a n u i t PMO en PC 59. De o o r s p r o n k e l i j k e o p d r a c h t l u i d t : "Onderzoek naar de b e l a s t i n g e n en s t e r k t e van n a t u u r l i j k e o e v e r s van w a t e r l o p e n ( a l o f n i e t v e r d e d i g d ) " ( P i l a r c z y k en K o o i e n , 1986). I n een v e r g a d e r i n g op 4 j u n i 1987 van v e r t e g e n w o o r d i g e r s van R i j k s w a t e r s t a a t en de TU D e l f t i s b e s l o t e n h e t onderwerp t e beperken t o t r i v i e r e n . Meer s p e c i f i e k g a a t h e t om a l l u v i a l e r i v i e r e n , dus geen g e t i j r i v i e r e n . A l l u v i a l e r i v i e r e n z i j n r i v i e r e n d i e i n een bed stromen d a t z i j met hun e i g e n sediment hebben opgebouwd en nog s t e e d s met d a t sediment vormen en vervormen.

D i t r a p p o r t v o r m t een i n v e n t a r i s a t i e van wat b i j de e r o s i e van r i v i e r o e v e r s een r o l s p e e l t : e r o s i e p r o c e s s e n en i n v l o e d s f a c t o r e n i n h o o f d s t u k 2 en m a a t r e g e l e n d a a r t e g e n i n h o o f d s t u k 3. Gezien de c o n t e x t van h e t onderzoek l i g t h e t a c c e n t op n a t u u r l i j k e p r o c e s s e n , dus op r i v i e r m o r f o l o g i e (met name meanderen) en op de r o l van v e g e t a t i e .

K r i b b e n vormen een b e h o o r l i j k m i l i e u v r i e n d e l i j k e o e v e r v e r d e d i -g i n -g , omdat de o e v e r s van de t u s s e n l i -g -g e n d e k r i b v a k k e n onbe-schermd kunnen b l i j v e n . Onzeker i s e c h t e r o f deze v e r d e d i g i n g ook goed b l i j f t f u n c t i o n e r e n na i n v o e r i n g van de zesbaksduwvaart op de n e d e r i a n d s e g r o t e r i v i e r e n . Daarom w o r d t ook op k r i b v a k k e n d i e p e r ingegaan.

H o o f d s t u k 4 g e e f t een a a n t a l m o g e l i j k e wegen v o o r v e r d e r onderzoek. De b e d o e l i n g i s d a t d a a r u i t op b a s i s van d i t r a p p o r t een keuze w o r d t gemaakt. I n c o n c r e t o b e t e k e n t d i t een keuze t u s s e n de onderwerpen "meanderen", " v e g e t a t i e " en " k r i b v a k k e n " .

2. OEVEREROSIE

2.1 Algemeen

Het i s b e l a n g r i j k o n d e r s c h e i d t e maken t u s s e n l o c a l e e r o s i e en e r o s i e d i e h e t g e v o l g i s van g r o o t s c h a l i g e m o r f o l o g i s c h e p r o c e s s e n . B i j l o c a l e e r o s i e v e r s c h u i f t de oever t e r hoogte van de w a t e r s p i e g e l w e l i s w a a r l a n d i n w a a r t s , maar b l i j f t de e i g e n l i j k e g e u l op z i j n p l a a t s . Met andere woorden, a l l e e n h e t b o v e n s t e d e e l van de oever e r o d e e r t (Simons en L i , 1980), B i j n i e t l o c a l e e r o s i e v e r p l a a t s t de h e l e g e u l z i c h . L o c a l e m a a t r e g e l e n t e g e n e r o s i e d i e h e t g e v o l g i s van p r o c e s s e n op g r o t e s c h a a l z u l l e n n o o i t v o l d o e n ( C h a r l t o n , 1980). G r o o t s c h a l i g e m o r f o l o g i s c h e p r o c e s s e n komen t o t u i t d r u k k i n g i n v e r t i k a l e v e r p l a a t s i n g e n van de r i v i e r ( v e r a n d e r i n g i n b o d e m l i g g i n g ) en i n h o r i z o n t a l e v e r p l a a t s i n g e n (meanderen). Dat meanderen met o e v e r e r o s i e gepaard g a a t s p r e e k t voor z i c h , maar ook een v e r l a g i n g van de bodem k a n door o n d e r m i j n i n g t o t o e v e r e r o s i e l e i d e n .

D i t v e r w i j s t a l e n i g s z i n s naar een tweede b e l a n g r i j k o n d e r s c h e i d , n a m e l i j k d a t t u s s e n e r o s i e van i n d i v i d u e l e g r o n d d e e l t j e s en e r o s i e v i a massabewegingen. E r o s i e van i n d i v i d u e l e g r o n d d e e l t j e s komt i n h e t h e l e bed voor. Massabewegingen z i j n e c h t e r t y p i s c h e h e l l i n g p r o c e s s e n en t r e d e n u i t s l u i t e n d b i j o e v e r s en g e u l r a n d e n op. Een v o o r b e e l d i s h e t a f s c h u i v e n van een s t u k oever.

P a r a g r a a f 2.2 g e e f t een o v e r z i c h t v a n de v e r s c h i l l e n d e f a c t o r e n d i e b i j o e v e r e r o s i e een r o l s p e l e n . Op h e t meanderen w o r d t ingegaan i n p a r a g r a a f 2.3.

2.2 I n v l o e d s f a c t o r e n

2.2.1 H y d r a u l i s c h e f a c t o r e n

T o t de h y d r a u l i s c h e i n v l o e d s f a c t o r e n moet men zowel de v l o e i -s t o f e i g e n -s c h a p p e n a l -s de waterbeweging rekenen.

V l o e i s t o f e i g e n s c h a p p e n z i j n d i c h t h e i d en v i s c o s i t e i t . Zwevend sediment beïnvloedt deze en daarmee ook de s n e l h e i d s v e r d e l i n g , de s c h u i f s p a n n i n g e n en de mate van e r o s i e .

Waterbewegingen t r e d e n op t e n g e v o l g e van a f v o e r , s c h e e p v a a r t en w i n d . De daardoor u i t g e o e f e n d e k r a c h t e n kunnen m a t e r i a a l van bodem en o e v e r s v e r p l a a t s e n .

Simons en L i (1980) melden d a t 90 t o t 99 p r o c e n t van de m o r f o l o g i s c h e v e r a n d e r i n g e n t i j d e n s hoge a f v o e r e n g e s t a l t e k r i j g t . De e x t r e m e n z i j n maatgevend, met a l s b e l a n g r i j k e p a r a m e t e r s de duur en de f r e q u e n t i e e r v a n . De e r o s i e w o r d t v e r o o r z a a k t door de d a a r b i j o p t r e d e n d e hoge s t r o o m s n e l h e d e n en w a t e r s t a n d s f l u c t u a t i e s . De v a r i a b e l e a f v o e r h e e f t o v e r i g e n s t o t g e v o l g d a t de p a r a m e t e r s van een r i v i e r n o o i t i n e v e n w i c h t z i j n . Het r i v i e r b e d v e r a n d e r t v o o r t d u r e n d mee. E r o s i e t e n g e v o l g e van hoge a f v o e r e n kan d a a r d o o r b i j l a g e a f v o e r e n weer g e d e e l t e l i j k t e n i e t gedaan worden,

F i g 2,1 V e r s c h i l l e n d e " e v e n w i c h t s l i g g i n g e n " van de bodem b i j v e r s c h i l l e n d e a f v o e r e n .

B i j schepen o n d e r s c h e i d t men p r i m a i r e waterbeweging ( r e t o u r s t r o o m en s p i e g e l d a l i n g ) , s e c u n d a i r e w a t e r b e w e g i n g ( d i v e r g e r e n d e en t r a n s v e r s a l e g o l v e n , met i n t e r f e r e n t i e p i e k e n ) , b o e g g o l f , h a a l -g o l f , v o l -g s t r o o m en s c h r o e f s t r a a l (Bouwmeester, 1987a). Ook de wind wekt g o l v e n op, d i e hoger z i j n naarmate de b e s c h i k b a r e s t r i j k l e n g t e g r o t e r i s . Daarom w o r d t v o o r a l de b u i t e n b o c h t - o e v e r benedenwinds van een i n de w i n d r i c h t i n g l i g g e n d r i v i e r v a k door w i n d g o l v e n b e d r e i g d .

Bhowmik en Demissie (1983) z i e n w i n d - en s c h e e p s g o l v e n a l s de voornaamste oorzaak van o e v e r e r o s i e l a n g s de I l l i n o i s R i v e r ,

B e l a n g r i j k i s h e t o p t r e d e n van s p i r a a l s t r o m e n i n r i v i e r e n . Deze s p e l e n een g r o t e r o l b i j g e u l - en meandervorming. Een meanderende r i v i e r b o c h t v e r d e r u i t d o o r d a t de s p i r a a l s t r o m i n g o e v e r - en b o d e m m a t e r i a a l van b u i t e n b o c h t e n naar b i n n e n b o c h t e n t r a n s p o r

-t e e r -t .

Grondwater beïnvloedt de s t a b i l i t e i t van een oever. Het kan massabewegingen v e r o o r z a k e n a l s a f s c h u i v e n , k r u i p e n o f z e l f s v l o e i e n .

I n z i j g i n g t i j d e n s een hoge r i v i e r w a t e r s t a n d w e r k t s t a b i l i s e r e n d , maar de s t r o m i n g s d r u k van u i t t r e d e n d g r o n d w a t e r v e r l a a g t de o e v e r s t a b i l i t e i t . Veel b e z w i j k g e v a l l e n t r e d e n dan ook op a l s na een s n e l l e d a l i n g van h e t r i v i e r p e i l h e t g r o n d w a t e r p e i l hoog b l i j f t .

Golven kunnen z i c h i n een oever v o o r t p l a n t e n en l o c a a l t o t z u l k e hoge w a t e r s p a n n i n g e n l e i d e n d a t z e t t i n g s v l o e i i n g o p t r e e d t , met massabewegingen a l s g e v o l g .

2.2.2 Oevereigenschappen

N a t u u r l i j k e oevers van een a l l u v i a l e r i v i e r b e s t a a n u i t g r a n u l a i r m a t e r i a a l , c o h e s i e f m a t e r i a a l o f b e i d e , I n h e t l a a t s t e g e v a l i s er vaak sprake van opeenvolgende l a g e n met v e r s c h i l l e n d e c o h e s i e , t e v e r k l a r e n u i t de a c h t e r e e n v o l g e n d e s e d i m e n t a t i e s i n de g e o l o g i s c h e o n t s t a a n s g e s c h i e d e n i s van een a l l u v i a l e v l a k t e .

Cohesieve m a t e r i a l e n o n d e r s c h e i d e n z i c h van g r a n u l a i r e door een hoge weerstand t e g e n oppervlakteërosie en een l a g e d o o r l a t e n d -h e i d .

Een b e l a n g r i j k e p a r a m e t e r i s de o e v e r h o o g t e , want d i e b e p a a l t hoeveel m a t e r i a a l er b i j e r o s i e door h e t water a f g e v o e r d moet worden.

De e r o d e e r b a a r h e i d van een oever hangt v e r d e r s t e r k a f van de a a n w e z i g h e i d van b e g r o e i i n g o f c o n s t r u c t i e s . Daarop w o r d t i n h o o f d s t u k 3 nader ingegaan.

G r a n u l a i r e oevers

De e r o d e e r b a a r h e i d van g r a n u l a i r e o e v e r s hangt a f van k o r r e l -eigenschappen a l s d i c h t h e i d , d i a m e t e r , k o r r e l v e r d e l i n g , vorm en s t a p e l i n g (poriëngehalte). De k o r r e l s l a t e n z i c h door s t r o m i n g s -k r a c h t e n ( s l e e p - en 1 i f t -k r a c h t e n ) g e m a -k -k e l i j -k e r i n beweging brengen naarmate ze k l e i n e r z i j n . Z i j n ze e c h t e r k l e i n e r dan de i n h e t s t r o m i n g s b e e l d aan t e w i j z e n v i s c e u z e s u b l a a g , dan hebben t u r b u l e n t e s c h u i f s p a n n i n g e n geen i n v l o e d meer en komen de k o r r e l s pas b i j hogere s t r o o m s n e l h e d e n i n beweging. B i j nog k l e i n e r e k o r r e l s s p e e l t ook c o h e s i e een r o l . D i t v e r b a n d w o r d t weergegeven i n h e t d i a g r a m van S h i e l d s ( f i g u u r 2 . 2 ) . U i t waarnemingen van de s n e l h e i d waarmee r i v i e r b o c h t e n z i c h v e r p l a a t s e n , d i s t i l l e r e n H i c k i n en Nanson (1984) een s o o r t g e l i j k verband t u s s e n k o r r e l -g r o o t t e s van h e t o e v e r m a t e r i a a l en k r i t i s c h e s c h u i f s p a n n i n -g e n . Voor k o r r e l s op een t a l u d moeten de k r i t i s c h e s c h u i f s p a n n i n g e n u i t h e t S h i e l d s d i a g r a m met een r e d u c t i e f a c t o r v e r m e n i g v u l d i g d worden om r e c h t t e doen aan h e t e f f e c t van de z w a a r t e k r a c h t . A l s u i t een mengsel van v e r s c h i l l e n d e k o r r e l d i a m e t e r s reeds f i j n e r e k o r r e l s g e t r a n s p o r t e e r d z i j n , z o d a t i n de b o v e n l a a g r e l a t i e f meer g r o v e k o r r e l s aanwezig z i j n d i e de o v e r i g e f i j n e r e k o r r e l s a f s c h e r m e n , kan v e r d e r e e r o s i e o n m o g e l i j k worden. D i t v e r s c h i j n s e l noemt men " a f p l e i s t e r i n g " .

Wanneer k o r r e l s aan de t e e n van de oever z i j n weggenomen, kunnen b o v e n l i g g e n d e k o r r e l s naar beneden r o l l e n . D i t g e b e u r t v o l g e n s r e c h t e v l a k k e n waarvan de h e l l i n g overeenkomt met h e t n a t u u r l i j k t a l u d , i n t e g e n s t e l l i n g t o t de ronde g l i j d v l a k k e n van c o h e s i e v e

m a t e r i a l e n ( H a g e r t y , 1978), 1.0 0 , 8 ( S H I E L D S ) O A M B E R « L I 6 N I T E a G R A N I T E C B A R I T E * S A N D ( C A S E Y ) + S A N D ( K R A M E R ) X S A N D ( U S . W E S ) A S A N D ( G I L B E R T ) B S A N D ( W H I T E ) D S A N D IN AIR ( W H I T E ) A S T E E L S H O T ( W H I T E ) Ps k g / m 1 . 0 6 0 1 , 2 7 0 2 , 7 0 0 4 , 2 5 0 2 , 6 5 0 2 , 6 5 0 2 , 6 5 0 2 , 6 5 0 2 , 6 1 0 2 , 1 0 6 7 , 9 0 0 F U L L Y D E V E L O P E D T U R B U L E N T V E L O C I T Y P R O F I L E T U R B U L E N T B O U N D A R Y L A Y E R 4 0 6 0 1 0 0 2 0 0 5 0 0 1 0 0 0

F i g 2.2 Diagram van S h i e l d s voor Jansen ( 1 9 7 9 ) ,

h e t b e g i n van beweging, naar

Cohesieve o e v e r s

Cohesieve o e v e r s hebben een hoge w e e r s t a n d t e g e n o p p e r v l a k t e -e r o s i -e . H-et i s nog a l t i j d m o -e i l i j k om d-e -e r o s i -e w -e -e r s t a n d t -e k w a n t i f i c e r e n , omdat deze a f h a n g t van v e l e u i t e e n l o p e n d e p a r a m e t e r s a l s k l e i g e h a l t e , t y p e k l e i m i n e r a a l , mate van v e r d i c h t i n g , w a t e r g e h a l t e , t e m p e r a t u u r en pH van de eroderende v l o e i s t o f , chemische eigenschappen van poriënvloeistof en eroderende v l o e i s t o f en r u w h e i d van h e t o p p e r v l a k waarop de eroderende v l o e i s t o f a a n g r i j p t (Kamphuis en H a l l , 1983).

Er i s een v e r s c h i l t u s s e n de k r i t i s c h e s n e l h e i d w a a r b i j e r o s i e o p t r e e d t en d i e w a a r b i j s e d i m e n t a t i e o p t r e e d t . V o o r a l voor de k l e i f r a c t i e l i g g e n deze s n e l h e d e n v e r u i t e l k a a r ( f i g u u r 2 . 3 ) . Pas b i j hoge s t r o o m s n e l h e d e n w o r d t k l e i geërodeerd, maar een k l e i s u s p e n s i e s e d i m e n t e e r t s l e c h t s b i j l a g e s t r o o m s n e l h e d e n . De kromme voor h e t e r o d e r e n i n f i g u u r 2.3 i s conform met h e t S h i e l d s d i a g r a m voor h e t b e g i n van beweging. Hoewel i l l u s t r a t i e f voor h e t f e i t d a t de k r i t i s c h e s n e l h e d e n voor e r o s i e en s e d i m e n t a t i e n i e t i d e n t i e k z i j n , i s d i t u i t 1935 stammende d i a g r a m van Hjulström wel a c h t e r h a a l d . De e r o s i e kan men b e t e r aan k r i t i s c h e s c h u i f s p a n n i n g e n k o p p e l e n dan aan k r i t i s c h e s n e l h e d e n .

V e e l b e l a n g r i j k e r e c h t e r dan oppervlakteërosie i s b i j c o h e s i e v e o e v e r s h e t o p t r e d e n van massabewegingen. Deze komen onder meer v o o r wanneer de oever o n d e r m i j n d w o r d t door oppervlakteërosie aan de t e e n o f wanneer de oever v e r z a d i g d met w a t e r b l i j f t t i j d e n s een s n e l l e d a l i n g van de r i v i e r w a t e r s t a n d . Het w a t e r i n de oever

v e r l a a g t de s t e r k t e en d r a a g t met z i j n e x t r a g e w i c h t b o v e n d i e n b i j aan de a a n d r i j v e n d e k r a c h t voor een e v e n t u e l e a f s c h u i v i n g . Verder kunnen b i j h e t drogen k r i m p s c h e u r e n o n t s t a a n d i e z i c h t o t g l i j d v l a k k e n o n t w i k k e l e n . I n de scheuren t e r e c h t komend water kan voor smering van de g l i j d v l a k k e n z o r g e n ( C h a r l t o n , 1980).

F i g 2.3 K r i t i s c h e snelheden voor e r o s i e en s e d i m e n t a t i e , aan Hjulström o n t l e e n d door G r a f ( 1 9 7 1 ) .

Gelaagde o e v e r s

Een t y p i s c h erosiemechanisme van gelaagde o e v e r s w o r d t b e s c h r e v e n door Simons en L i ( 1 9 8 0 ) :

Na h e t p a s s e r e n van een h o o g w a t e r g o l f i s h e t r i v i e r p e i l g e d a a l d , maar een u i t g r a n u l a i r e en c o h e s i e v e l a g e n bestaande oever nog v e r z a d i g d met w a t e r . G r o n d w a t e r s t r o m i n g naar b u i t e n c o n c e n t r e e r t z i c h i n de g r a n u l a i r e ( w a t e r v o e r e n d e ) l a g e n en neemt d a a r u i t z a n d d e e l t j e s mee ( p i p i n g ) . Na e r o s i e van een w a t e r v o e r e n d e l a a g b e z w i j k e n de b o v e n l i g g e n d e w a t e r s c h e i d e n d e ( c o h e s i e v e ) l a g e n . D i t kan a n a l o o g aan h e t b e z w i j k e n van o e v e r s na t e e n e r o s i e gebeuren, maar ook v o l g e n s de door S p r i n g e r e t a l . (1985) g e a n a l y s e e r d e "wedge f a i l u r e " , w a a r b i j door k r i m p s c h e u r e n l o s g e r a a k t e c o h e s i e v e d e l e n van de oever over een g r a n u l a i r e l a a g r i v i e r w a a r t s s c h u i v e n .

2.2.3 Geometrie

De mate w a a r i n een oever w o r d t b e d r e i g d h a n g t onder meer a f van de t a l u d s t e i l h e i d , de l i g g i n g i n een b i n n e n - o f b u i t e n b o c h t en de a a n w e z i g h e i d van k r i b b e n . 2.2.4 K l i m a a t Het k l i m a a t b e p a a l t de r i v i e r a f v o e r , de v e r w e r i n g ( e n dus h e t a f t e voeren s e d i m e n t ) , de i n t e n s i t e i t van de d i r e c t op de o e v e r s v a l l e n d e n e e r s l a g en de a a n w e z i g h e i d van v e g e t a t i e . Verder

b e p a a l t h e t de voorkomende t e m p e r a t u r e n .

De t e m p e r a t u u r beïnvloedt de v i s c o s i t e i t van h e t w a t e r en daarmee de o p t r e d e n d e s c h u i f s p a n n i n g e n . Tevens h e e f t z i j i n v l o e d op e r o s i e p r o c e s s e n w a a r b i j chemische o f b i o l o g i s c h e f a c t o r e n een r o l s p e l e n , en op h e t o p t r e d e n van i j s .

I J s kan zowel i n h e t r i v i e r w a t e r a l s i n de oever b i j d r a g e n aan e r o s i e .

I J s s c h o t s e n i n de r i v i e r kunnen d e l e n van de oever u i t s c h u r e n . Verder v e r g r o o t een i j s d e k de s t r o m i n g s w e e r s t a n d , z o d a t h e t w a t e r s t i j g t en e v e n t u e e l h e t l a n d o v e r s t r o o m t . D a a r b i j worden de oevers m o g e l i j k b e s c h a d i g d V a n u i t d i t oogpunt i s een r i v i e r met g l a d d e o e v e r s , zonder zandbanken o f andere o b s t a k e l s w a a r a c h t e r i j s kan a c c u m u l e r e n , h e t meest i d e a a l . De i n d r u k b e s t a a t o v e r i g e n s d a t men door r i v i e r v e r v u i l i n g en -verwarming s t e e d s minder i j s g a n g op de n e d e r i a n d s e r i v i e r e n t e d u c h t e n h e e f t ( v a n Bendegom, 1979).

I J s i n de g r o n d kan o e v e r m a t e r i a a l h e l l i n g a f w a a r t s v e r p l a a t s e n door " v o r s t c r e e p " en " g e l i f l u c t i e " (Pannekoek en van S t r a a t e n , 1984).

K l i m a a t s v e r a n d e r i n g e n kunnen t o t v e r a n d e r i n g e n van de z e e s p i e g e l l e i d e n . Deze z e e s p i e g e l v o r m t de e r o s i e b a s i s (benedenstroomse r a n d v o o r w a a r d e ) voor een i n zee u i t s t r o m e n d e r i v i e r , z o d a t w i j z i g i n g e r v a n i n p r i n c i p e om een m o r f o l o g i s c h e a a n p a s s i n g van de h e l e r i v i e r v r a a g t . O e v e r e r o s i e kan d a a r v a n d e e l u i t m a k e n . D i t

i s een a c t u e e l p u n t nu e r g e s p e c u l e e r d w o r d t over een v e r s n e l d e z e e s p i e g e l r i j z i n g t e n g e v o l g e van v e r v u i l i n g van de a t m o s f e e r .

2.2.5 Bewegingen van de a a r d k o r s t

V e r t i k a l e bewegingen van de a a r d k o r s t beïnvloeden de r i v i e r -m o r f o l o g i e en kunnen dus t o t e r o s i e l e i d e n . B i j een o p h e f f i n g b i j v o o r b e e l d z a l een r i v i e r z i c h d i e p e r i n s n i j d e n i n h e t t e r r e i n

(Pannekoek en van S t r a a t e n , 1984).

2.2.6 Mechanische b e l a s t i n g e n

Tot de mechanische b e l a s t i n g e n behoren n a a s t de reeds genoemde h y d r a u l i s c h e b e l a s t i n g e n : - b e s c h a d i g i n g e n : door s c h e e p s a n k e r s , s t r a n d e n d e schepen, o v e r b o o r d g e s l a g e n d e k l a s t e n , i j s s c h o t s e n , d r i j v e n d v u i l , b e t r e d i n g o f m o e d w i l l i g e v e r n i e l i n g ; - s t o t e n : door d r i j v e n d e o b j e c t e n ; - t r i l l i n g e n : door v e r k e e r o f a a r d b e v i n g e n . 2.2.7 Chemische f a c t o r e n Chemische s t o f f e n kunnen o e v e r v e r d e d i g i n g e n a a n t a s t e n . P l a n t e n g r o e i w o r d t e r d o o r beïnvloed. Bepaalde k l e i s o o r t e n e r o d e r e n i n z o e t w a t e r g e m a k k e l i j k e r dan i n z o u t w a t e r . Omgekeerd b e v o r d e r d z o u t water h e t u i t v l o k k e n van een k l e i s u s p e n s i e ( G r a f , 1971). Volgens Parsons (1971) z i j n i n een w a t e r l o o p g r o t e r e s t r o o m s n e l h e d e n t o e l a a t b a a r a l s de pH van h e t w a t e r hoger i s .

2.2.8 B i o l o g i s c h e f a c t o r e n

B i o l o g i s c h e f a c t o r e n d i e een oever b e d r e i g e n z i j n : h e t g r a v e n v a n t u n n e l s door d i e r e n a l s de m u s k u s r a t , b e t r e d i n g door d i e r e n ( e n mensen) en a a n t a s t i n g van c o n s t r u c t i e s door paalwormen o f a l g e n . Ook p l a n t e n g r o e i door een c o n s t r u c t i e kan een o e v e r v e r d e d i g i n g a a n t a s t e n , maar vaak g a a t v e g e t a t i e o e v e r e r o s i e j u i s t t e g e n ( p a r a g r a a f 3.2). B e t r e d i n g en b e g r a z i n g van de o e v e r s kunnen de b e g r o e i i n g b e d r e i g e n . 2.2.9 I n v l o e d van de mens Zowel d i r e c t e i n g r e p e n i n r i v i e r e n ( b i j v o o r b e e l d de w i n n i n g en l o z i n g van water en s e d i m e n t ) a l s i n g r e p e n i n h e t s t r o o m g e b i e d ( b i j v o o r b e e l d o n t b o s s i n g ) beïnvloeden de r i v i e r m o r f o l o g i e en kunnen dus t o t e r o s i e l e i d e n . S c h e e p v a a r t en r e c r e a t i e l e v e r e n e x t r a b e l a s t i n g e n op o e v e r s . I n f e i t e s p e l e n a l l e r l e i economische, p o l i t i e k e en s o c i a l e f a c t o r e n een r o l .

De mens i s e c h t e r ook degene d i e m a a t r e g e l e n t e g e n o e v e r e r o s i e neemt. Een o v e r z i c h t van m o g e l i j k e m a a t r e g e l e n w o r d t gegeven i n h o o f d s t u k 3.

2.3 Meanderen

Door h e t v a s t l e g g e n van de oevers z i j n de r i v i e r e n i n N e d e r l a n d van h e t meanderende t y p e . Ze worden gekenmerkt door een e n k e l -v o u d i g e g e u l d i e b e s t a a t u i t een a a n e e n s c h a k e l i n g -van b o c h t e n . Water n a b i j h e t o p p e r v l a k w o r d t minder door w r i j v i n g beïnvloedt dan w a t e r d i c h t e r b i j de bodem en o n d e r v i n d t daarom i n b o c h t e n een k l e i n e r e c e n t r i p e t a l e v e r s n e l l i n g , Zo o n t s t a a t een s p i r a a l -s t r o m i n g w a a r b i j w a t e r d e e l t j e -s n a b i j de w a t e r -s p i e g e l naar de b u i t e n b o c h t bewegen en d e e l t j e s n a b i j de bodem naar de b i n n e n b o c h t . De b i j b e h o r e n d e b o d e m s c h u i f s p a n n i n g v e r p l a a t s t bodemmateriaal i n de r i c h t i n g van de b i n n e n b o c h t , I n de b u i t e n b o c h t o n t s t a a t een d i e p e g e u l , i n de b i n n e n b o c h t een zandbank, hetgeen d o o r g a a t t o t z i c h een e v e n w i c h t s h e l l i n g i n d w a r s r i c h t i n g h e e f t i n g e s t e l d . I n h e t r e c h t e s t u k t u s s e n twee b o c h t e n v i n d t men t u s s e n de u i t l o p e r van de bovenstroomse g e u l aan de ene oever en h e t b e g i n van de benedenstroomse g e u l aan de andere oever een ondiepe r i v i e r o v e r g a n g ( " c r o s s i n g " ) .

F i g 2.4 B o d e m l i g g i n g i n een " c r o s s i n g " .

V a n u i t de b u i t e n b o c h t w o r d t door de s p i r a a l s t r o o m n i e t a l l e e n b o d e m m a t e r i a a l naar de b i n n e n b o c h t g e t r a n s p o r t e e r d , maar ook o e v e r m a t e r i a a l . Door deze o e v e r e r o s i e v e r p l a a t s t de r i v i e r b o c h t z i c h . Men o n d e r s c h e i d t t r a n s l a t i e , w a a r b i j de meanders met g e l i j k b l i j v e n d e a m p l i t u d e s t r o o m a f w a a r t s zakken, en e x t e n s i e , w a a r b i j de m e a n d e r a m p l i t u d e toeneemt. B i j e x t e n s i e b o c h t de r i v i e r s t e e d s v e r d e r u i t , t o t d a t k o r t s l u i t i n g o p t r e e d t en de dode t a k a l s een h o e f i j z e r v o r m i g meer a c h t e r b l i j f t en g e l e i d e l i j k d i c h t s l i b t . Ondertussen o n t s t a a n weer nieuwe meanders.

I F i g 2.5 Z a n d t r a n s p o r t b i j een o p s c h u i v e n d e r i v i e r b o c h t .

i Het d i e p s t e d e e l van de g e u l en de g r o o t s t e o e v e r e r o s i e t r e d e n L, n i e t i n h e t midden van de b o c h t op, waar de r i v i e r h e t meest ^ ' gekromd i s , maar meer benedenstrooms. Door haar t r a a g h e i d h e e f t

I de s t r o m i n g n a m e l i j k een zekere a f s t a n d n o d i g om z i c h aan de

i kromming van de r i v i e r aan t e passen. E i g e n l i j k z i j n s t r o m i n g en \ sedimentbeweging s t e e d s b e z i g z i c h aan t e passen aan een

'i e v e n w i c h t s s i t u a t i e , d i e n i e t b e r e i k t w o r d t d o o r d a t de kromming i s t r o o m a f w a a r t s gaande v o o r t d u r e n d v e r a n d e r t . Bovendien h e e f t n i e t a l l e e n de s t r o m i n g een zekere a f s t a n d n o d i g om z i c h aan h e t bed aan t e passen, maar h e e f t h e t bed ook een zekere a f s t a n d n o d i g om z i c h aan de s t r o m i n g aan t e passen ( S t r u i k s m a e t a l . , 1985). De vorm van h e t d w a r s p r o f i e l l a a t z i c h door deze f a s e v e r s c h u i v i n g n i e t a l l e e n u i t de l o c a l e s t r o m i n g s s i t u a t i e v e r k l a r e n . Voor v o o r s p e l l i n g e n over b o d e m l i g g i n g en o e v e r e r o s i e moet men een h e e l r i v i e r v a k i n beschouwing nemen.

Een o p e e n v o l g i n g van meanders b l i j k t een meer n a t u u r l i j k e en s t a b i e l e gedaante van r i v i e r e n t e z i j n dan een r e c h t l i j n i g e l o o p . Het mechanisme waardoor een a a n v a n k e l i j k r e c h t e w a t e r l o o p met onbeschermde oevers g a a t meanderen i s e c h t e r nog n i e t goed bekend. Onder anderen Shen (1983b) g e e f t een o v e r z i c h t van de theorieën d i e er i n omloop z i j n .

O p v a l l e n d i s de g e l i j k v o r m i g h e i d van meanders op v e r s c h i l l e n d e s c h a l e n . Voor s t r o m i n g i n een l a b o r a t o r i u m g o o t g e l d e n d e z e l f d e e m p i r i s c h e r e l a t i e s t u s s e n s t r o o m b r e e d t e , m e a n d e r g o l f l e n g t e en kromming a l s voor g r o t e r i v i e r e n . Nog o p v a l l e n d e r i s d a t deze e m p i r i s c h e g e o m e t r i s c h e r e l a t i e s ook g e l d e n voor meanders van s t r o m i n g over i j s , w a a r b i j geen s e d i m e n t t r a n s p o r t o p t r e e d t , en z e l f s van meanders i n de G o l f s t r o o m , d i e n i e t i s i n g e s l o t e n t u s s e n g e u l r a n d e n ( L e o p o l d e t a l . , 1964). B l i j k b a a r w o r d t h e t

meanderen p r i m a i r door de s t r o m i n g b e p a a l d .

I n Nederland b e s t a a n n a u w e l i j k s meer v r i j meanderende r i v i e r e n . Hun l o o p i s met c o n s t r u c t i e s v a s t g e l e g d . Toch i s ook voor de n e d e r i a n d s e s i t u a t i e k e n n i s van h e t meanderen z i n v o l , b i j v o o r b e e l d om t e weten waar de o e v e r s h e t z w a a r s t b e l a s t worden, o f j u i s t waar oeverbeschermingen o n d e r b r o k e n kunnen worden (Cunge, 1983). D i t l a a t s t e p a s t goed i n de f i l o s o f i e van m i l i e u v r i e n d e l i j k e o e v e r s , e v e n a l s h e t i d e e d a t men b i j r i v i e r v e r b e t e r i n g de r i v i e r n i e t moet f o r c e r e n , maar ermee moet

"samenwerken" ( W i n k l e y , 1983). U i t d i t i d e e v o l g t d a t men een r i v i e r z o v e e l m o g e l i j k s p e e l r u i m t e zou moeten geven, opdat een zo n a t u u r l i j k m o g e l i j k e s i t u a t i e o n t s t a a t d i e de r a n d v o o r w a a r d e n b i e d t voor een g e v a r i e e r d e , voor de s t r e e k k a r a k t e r i s t i e k e f l o r a en f a u n a . K e i l e r en Brookes (1983) vermelden b i j v o o r b e e l d d a t meanderende r i v i e r e n een g r o t e r e b i o l o g i s c h e d i v e r s i t e i t en een g r o t e r e e s t h e t i s c h e waarde kennen dan r e c h t e w a t e r l o p e n .

Een v e e l o m v a t t e n d p l a n om de n e d e r i a n d s e g r o t e r i v i e r e n meer s p e e l r u i m t e t e geven i s h e t p l a n Ooievaar (de B r u i n e t a l . , 1986). Verder zou men kunnen overwegen om ook een a a n t a l gekana-l i s e e r d e beken weer t e gekana-l a t e n meanderen. I n de B o n d s r e p u b gekana-l i e k i s d i t onder andere u i t g e v o e r d met een s t u k van de Wieseck ( K e r n en Nadolny, 1986) en met w a t e r l o p e n i n B e i e r e n ( K e i l e r en Brookes, 1983) .

Voor de u i t v o e r i n g van d i t s o o r t p l a n n e n i s een goede k e n n i s van de m o r f o l o g i s c h e p r o c e s s e n o n o n t b e e r l i j k . Er b e s t a a n i n m i d d e l s e e n d i m e n s i o n a l e numerieke m o d e l l e n voor m o r f o l o g i s c h e v e r a n -d e r i n g e n i n h e t l e n g t e p r o f i e l van een r i v i e r , z o a l s RIVMOR

( W a t e r l o o p k u n d i g L a b o r a t o r i u m ) en ODIRMO (TU D e l f t ) . Een v o l l e d i g t w e e d i m e n s i o n a a l numeriek model voor m o r f o l o g i s c h e v e r a n d e r i n g e n i n de p l a t t e g r o n d van een r i v i e r i s e c h t e r nog n i e t o p e r a t i o n e e l , a l z i j n e r wel p o g i n g e n gedaan om met b e h u l p van e e n v o u d i g e r e m o d e l l e n h e t meanderen t e b e s c h r i j v e n :

M o d e l l e n w a a r b i j de e r o s i e een f u n c t i e i s van de g e o m e t r i e i n b o v e n a a n z i c h t :

De meest eenvoudige meandermodellen maken geen g e b r u i k v a n de beweging van water en s e d i m e n t , maar k o p p e l e n de l o c a l e z i j d e l i n g s e v e r p l a a t s i n g van de r i v i e r a s aan de l o c a l e g e o m e t r i e van de p l a t t e g r o n d . Om p r e c i e s t e z i j n , de l o c a l e z i j d e l i n g s e v e r p l a a t s i n g i s e r een f u n c t i e van de kromming t e r p l a a t s e en de kromming i e t s meer bovenstrooms. Dat ook de kromming bovenstrooms een r o l s p e e l t v o l g t u i t h e t f e i t d a t de s t r o m i n g een z e k e r e a f s t a n d n o d i g h e e f t om z i c h aan een v e r a n d e r d e kromming aan t e passen.

T o t deze m o d e l l e n behoren d a t van Ferguson (1983) en d a t v a n Howard ( 1 9 8 3 ) . Howard v e r m e l d t d a t z i j n model a c h t e r a f i n overeenstemming b l i j k t t e z i j n met de t h e o r e t i s c h e b o c h t -v e r g e l i j k i n g -v a n I k e d a e t a l . ( 1 9 8 1 ) .

M 2 0 I t e r a t i o n s • 3 0 I t e r a t i o n s •

F i g 2.6 H e a n d e r s i m u l a t i e met h e t model van Ferguson ( 1 9 8 3 ) . Een e e n d i m e n s i o n a a l model met krommming en e r o d e e r b a r e o e v e r s ; Ikeda e t a l . (1981) p r e s e n t e r e n een meandermodel met twee d i f f e r e n t i a a l v e r g e l i j k i n g e n :

- Een e e n d i m e n s i o n a l e b e w e g i n g s v e r g e l i j k i n g l a n g s de o e v e r , i n de r i c h t i n g van de l o c a l e r i v i e r a s .

Het m e e r d i m e n s i o n a l e k a r a k t e r van de b o c h t e n i s opgenomen i n "krommingstermen", met d a a r i n onder andere een p a r a m e t e r voor de l i g g i n g van de bodem i n d w a r s r i c h t i n g .

- Een v e r g e l i j k i n g v o o r de o e v e r e r o s i e .

De o e v e r e r o s i e w o r d t e v e n r e d i g g e s t e l d met h e t v e r s c h i l t u s s e n de s t r o o m s n e l h e i d aan de oever en de gemiddelde s t r o o m s n e l h e i d .

I n de a f l e i d i n g i s aangenomen d a t de r i v i e r n i e t s t e r k gekromd i s .

Onder anderen h e e f t van der L i n d e (1985) een computerprogramma v o l g e n s d i t model o n t w i k k e l d en t o e g e p a s t voor de T a n a - r i v i e r i n K e n i a .

f' C r o i s a t o i s b e z i g d i t model z o d a n i g u i t t e b r e i d e n d a t d a a r i n ook r e k e n i n g w o r d t gehouden met f a s e v e r s c h u i v i n g e n i n de bodem-l i g g i n g .

Een t w e e d i m e n s i o n a a l model met v a s t e o e v e r s :

Olesen (1987) h e e f t een t w e e d i m e n s i o n a a l model o n t w i k k e l d voor de s t r o m i n g en b o d e m l i g g i n g i n een m a t i g gekromde a l l u v i a l e r i v i e r met v a s t e ( v e r t i k a l e ) wanden. Een s t a b i l i t e i t s a n a l y s e van z i j n model v e r k l a a r t de o n t w i k k e l i n g van a l t e r n e r e n d e zandbanken. Veel o n d e r z o e k e r s z i e n h e t o n t s t a a n van a l t e r n e r e n d e zandbanken met d a a r t u s s e n een s l i n g e r e n d e g e u l a l s h e t b e g i n van meanderen. Olesen o n d e r s c h r i j f t d i t e c h t e r n i e t : de zandbanken v e r p l a a t s e n z i c h t e s n e l s t r o o m a f w a a r t s om een b u i t e n b o c h t van de g e u l l a n g op één en d e z e l f d e p l a a t s van de oever t e l a t e n i n w e r k e n .

V e r d e r onderzoek zou moeten l e i d e n t o t de o n t w i k k e l i n g van een t w e e d i m e n s i o n a a l ( h o r i z o n t a a l ) m o r f o l o g i s c h model met b e w e e g l i j k e o e v e r s . I n p a r a g r a a f 4.2 w o r d t h i e r o p v e r d e r ingegaan.

3. MAATREGELEN TEGEN OEVEREROSIE

3.1 Algemeen

O e v e r e r o s i e i s t e b e s t r i j d e n door beïnvloeding van de beweging van water en sediment en door s t a b i l i s a t i e van de oever. D i v e r s e m a a t r e g e l e n z i j n m o g e l i j k ( C h a r l t o n , 1 9 8 0 ) , ( M e r t i j , 1984):

Beïnvloeding van waterbeweging en sedimentbeweging - Waterstanden beïnvloeden:

Met r e g e l b a r e stuwen kan men de w a t e r s t a n d i n een r i v i e r beheersen. Met name kan dan een s n e l l e d a l i n g van de w a t e r s p i e g e l worden tegengegaan, d i e immers een v e e l voorkomend bezwijkmechanisme van o e v e r s i n l u i d t .

W a t e r s p i e g e l d a l i n g e n t e n g e v o l g e van schepen kunnen g e r e d u c e e r d worden door aan s c h e e p v a a r t bepaalde b e p e r k i n g e n op t e l e g g e n , b i j v o o r b e e l d t e n a a n z i e n van t o e l a a t b a a r scheepstype o f t o e g e s t a n e v a a r s n e l h e i d .

- Stroomsnelheden beïnvloeden:

Door de r u w h e i d van bodem o f o e v e r s t e v e r a n d e r e n beïnvloedt men de o p t r e d e n d e s t r o o m s n e l h e d e n . S t r o m i n g e n t e n g e v o l g e van schepen z i j n t e r e d u c e r e n door bepaalde v a a r r e s t r i c t i e s

i n t e s t e l l e n ( s c h e e p s t y p e , v a a r s n e l h e i d , e t c ) . - S t r o m i n g e n a f l e i d e n :

Met c o n s t r u c t i e s a l s k r i b b e n , strekdammen, d r e m p e l s , schermen en s t r o o m g o r d i j n e n kan men s t r o m i n g e n van de o e v e r s afhouden.

- Golven dempen:

Golven z i j n t e dempen met b e h u l p van strekdammen, d r e m p e l s , ondiepe v o o r o e v e r s , d r i j v e n d e g o l f r e d u c t o r s , v e g e t a t i e , l u c h t b e l l e n s c h e r m e n en w a t e r s t r a a l s c h e r m e n . Scheepsgolven kan men r e d u c e r e n door bepaalde v a a r r e s t r i c t i e s i n t e s t e l l e n ( s c h e e p s t y p e , v a a r s n e l h e i d , e t c ) .

- S p i r a a l s t r o m i n g e n i n d u c e r e n :

Het i s m o g e l i j k om met schermen s p i r a a l s t r o m i n g e n op t e wekken d i e b o d e m m a t e r i a a l i n de r i c h t i n g van de o e v e r s t r a n s p o r t e r e n . Deze schermen kunnen op b e p a a l d e p l a a t s e n i n de r i v i e r worden a a n g e b r a c h t ( b a n d a l l i n g , Potapov-schermen, lowa vanes (Odgaard en Kennedy, 1 9 8 3 ) ) , o f worden v o o r t -g e t r o k k e n door schepen.

- Sediment t r a n s p o r t e r e n :

Men kan m o r f o l o g i s c h e p r o c e s s e n b i j s t u r e n door u i t b a g g e r e n , s u p p l e r e n o f rondpompen van b o d e m m a t e r i a a l . Soms kan h e t voldoende z i j n h e t m a t e r i a a l op t e woelen, waarna h e t w a t e r voor t r a n s p o r t z o r g t ( a g i t a t i o n d r e d g i n g ) .

Beïnvloeding v a n de o e v e r s t a b i l i t e i t

- Oeverbodem beschermen met f l e x i b e l e c o n s t r u c t i e s : V o o r b e e l d e n van f l e x i b e l e c o n s t r u c t i e s z i j n : - l o s m a t e r i a a l , van s l a k k e n en p u i n t o t s t e n e n en b l o k k e n ; - m a t t e n ; - k u n s t s t o f w o r s t e n ; - g a b i o n s (ook w e l " s c h a n s k o r v e n " o f " k e i e n p a k w e r k " genoemd);

- v e g e t a t i e , b i j v o o r b e e l d een goed d o o r w o r t e l d e grasmat. B e l a n g r i j k i s h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n open en g e s l o t e n c o n s t r u c t i e s . B i j open c o n s t r u c t i e s i s g e w o o n l i j k een f i l t e r n o d i g , d a t e r v o o r z o r g t d a t water wel u i t k a n t r e d e n , maar d a a r b i j geen g r o n d d e e l t j e s kan meevoeren.

- Oeverbodem beschermen met n i e t - f l e x i b e l e c o n s t r u c t i e s :

V o o r b e e l d e n van n i e t - f l e x i b e l e c o n s t r u c t i e s z i j n muren, damwanden, g e s l o t e n p a l e n r i j e n en c a i s s o n s .

- Oever v e r s t e v i g e n :

V o o r b e e l d e n van o e v e r v e r s t e v i g i n g e n z i j n v e r d i c h t i n g , i n j e c t i e met cement en t e r r e armée.

- De n e t t o a a n d r i j v e n d e k r a c h t voor een e v e n t u e l e a f s c h u i v i n g v e r k l e i n e n :

M a a t r e g e l e n om deze a a n d r i j v e n d e k r a c h t t e v e r k l e i n e n z i j n : v e r k l e i n i n g van de t a l u d h e l l i n g , v e r m i n d e r i n g van de b o v e n b e l a s t i n g op de oever en h e t aanbrengen van een b e l a s t i n g tegen h e t l a g e r e d e e l van h e t t a l u d .

- D r a i n a g e :

Veel b e z w i j k g e v a l l e n t r e d e n op wanneer o e v e r s v e r z a d i g d z i j n met water en h e t p e i l van h e t o p p e r v l a k t e w a t e r zover g e d a a l d i s d a t d i t geen t e g e n d r u k kan l e v e r e n . Met een goede d r a i n a g e w o r d t d i t zo v e e l m o g e l i j k voorkomen.

B l i j f t h e t f r e a t i s c h v l a k i n de oever hoog t e n g e v o l g e van een c o n t i n u e g r o n d w a t e r a a n v o e r v a n u i t de l a n d z i j d e , dan kan men de oever d a a r v a n a f s l u i t e n door b i j v o o r b e e l d een damwand t e h e i e n .

Wie s t r e e f t naar m i l i e u v r i e n d e l i j k e o e v e r s z a l z i j n m a a t r e g e l e n t e g e n e r o s i e b i j v o o r k e u r zo k i e z e n d a t een zo n a t u u r l i j k m o g e l i j k e oever gehandhaafd b l i j f t . Het l i g t dan v o o r de hand om g e b r u i k t e maken van n a t u u r l i j k e p r o c e s s e n , z o a l s m o r f o l o g i s c h e p r o c e s s e n en v e g e t a t i e g r o e i . V e g e t a t i e s t a b i l i s e e r t o e v e r s en beïnvloedt de w a t e r - en sedimentbeweging. H i e r o p w o r d t i n p a r a g r a a f 3.2 nader ingegaan. C o m b i n a t i e met k u n s t m a t i g e c o n s t r u c t i e s kan zeer goede o p l o s s i n g e n b i e d e n : RVBP ( = R e i n f o r c e d V e g e t a t i v e Bank P r o t e c t i o n ) .

K r i b b e n vormen een b e h o o r l i j k m i l i e u v r i e n d e l i j k e o e v e r -v e r d e d i g i n g , omdat de o e -v e r s -van de t u s s e n l i g g e n d e k r i b -v a k k e n i n een t a m e l i j k n a t u u r l i j k e s t a a t kunnen b l i j v e n . Hen zou z e l f s kunnen beweren d a t de k r i b b e n z e l f i n m i d d e l s d e e l u i t m a k e n van h e t t r a d i t i o n e l e c u l t u u r l a n d s c h a p van de n e d e r i a n d s e r i v i e r e n . P a r a g r a a f 3.3 g e e f t e n i g e i n f o r m a t i e o v e r k r i b v a k k e n .

3.2 V e g e t a t i e 3.2.1 S o o r t e n

Naar de p l a a t s van voorkomen kan men r i v i e r v e g e t a t i e a l s v o l g t i n d e l e n (van Bendegom, 1979), (de B r u i n e t a l . , 1986):

- Onder w a t e r g r o e i e n d e p l a n t e n :

Deze z a l men i n stromende r i v i e r e n w e i n i g a a n t r e f f e n . - D r i j v e n d e p l a n t e n :

Deze komen v o o r a l i n t r o p i s c h e r i v i e r e n soms o v e r v l o e d i g v o o r . V o o r b e e l d e n z i j n de w a t e r h y a c i n t h (een l e l i e a c h t i g e w a t e r p l a n t ) en w a t e r s l a ( l e t t u c e ) .

- Onder water w o r t e l e n d e o e v e r - en m o e r a s p l a n t e n :

I n N e d e r l a n d behoren h i e r t o e r i e t , b i e s , r i e t g r a s en g r o t e l i s d o d d e ; i n h e t b u i t e n l a n d v e r d e r nog p a p y r u s , l u c h t w o r t e l -bomen a l s mangrove (voorkomend i n v l o e d b o s s e n op s l i b r i j k e bodems), Nipa-palm en bamboe.

Om de v e g e t a t i e i n s t a n d t e houden mogen de w a t e r s t a n d s -v a r i a t i e s n i e t t e g r o o t z i j n .

Boven w a t e r g r o e i e n d e p l a n t e n d i e p e r i o d i e k i n h e t g r o e i -s e i z o e n worden o v e r -s t r o o m d . H i e r t o e behoren de g r a -s -s e n van de u i t e r w a a r d e n en de w i l g e n en z w a r t e p o p u l i e r e n van h e t z a c h t h o u t - o o i b o s .

- Het h a r d h o u t - o o i b o s , d a t s l e c h t s gedurende p e r i o d e n b u i t e n h e t g r o e i s e i z o e n w o r d t o v e r s t r o o m d . I n N e d e r l a n d vormen e i k , i e p , es, meidoorn en s l e e d o o r n de n a t u u r l i j k e v e g e t a t i e van d i t o o i b o s .

B i j de t o e p a s s i n g van v e g e t a t i e a l s o e v e r v e r d e d i g i n g d e n k t men i n N e d e r l a n d vaak h e t e e r s t aan r i e t . Het b e h o o r t t o t de f a m i l i e d e r g r a s s e n en komt i n N e d e r l a n d i n s l e c h t s één s o o r t v o o r : P h r a g -m i t e s a u s t r a l i s . Daarbinnen z i j n e c h t e r v i e r r a s s e n o f e c o t y p e n t e o n d e r s c h e i d e n , e l k met s p e c i f i e k e g r o e i e i g e n s c h a p p e n : z a n d r i e t , v e e n r i e t , r i v i e r r i e t en z o u t r i e t (Anonymus, 1986). R i v i e r r i e t i s l a n g s t e n g e l i g r i e t met een g e r i n g e s t e n g e l d i c h t h e i d ( N a t u u r b e s c h e r m i n g s r a a d , 1986).

S t e n g e l en w o r t e l s van r i e t kunnen aan de o p p e r v l a k t e gaan d r i j v e n en zo een kragge o f zod gaan vormen. D i t d r i j v e n d e r i e t v o r m t een s t e e d s d i c h t e r wordende mat, waarop na een a a n t a l j a r e n t e l o p e n i s . A a n v a n k e l i j k g o l f t de kragge onder de v o e t e n en t r a p t men e r g e m a k k e l i j k doorheen, maar g e l e i d e l i j k w o r d t deze s t e v i g e r en d i k k e r . Zo t r e e d t v e r l a n d i n g op. Soms r a k e n s t u k k e n l o s en o n t s t a a n d r i j f t i l l e n (Anonymus, 1986), ( S t a a t s b o s b e h e e r , 1985).

3.2.2 I n v l o e d op water en o e v e r s

B e g r o e i i n g s t a b i l i s e e r t o e v e r s , r e d u c e e r t s t r o m i n g en g o l v e n , maar v e r h o o g t de t u r b u l e n t i e . Een nadere b e s p r e k i n g v o l g t h i e r o n d e r :

S t r o m i n g

V e g e t a t i e v e r h o o g t de s t r o m i n g s w e e r s t a n d :

- I n d i v i d u e l e p l a n t e n f u n g e r e n a l s aangestroomde l i c h a m e n met een vormweerstand en een h u i d w e e r s t a n d . V e r g e l e k e n met de b o d e m w r i j v i n g l e v e r e n z i j een g r o t e w e e r s t a n d s k r a c h t

( L a r s e n , 1986).

- D r i j v e n d e p l a n t e n v e r k l e i n e n de h y d r a u l i s c h e s t r a a l . Er z i j n dan meer begrenzende o p p e r v l a k k e n w a a r l a n g s w r i j v i n g o p t r e e d t .

- V e g e t a t i e i s r e l a t i e f ruw. Gras op een o v e r s t r o o m d w e i l a n d h e e f t een e q u i v a l e n t e zandruwheid van 7 cm ( K l a a s s e n en van der Zwaard, 1973).

- Wanneer i n een d w a r s p r o f i e l zones met v e r s c h i l l e n d e s t r o m i n g s w e e r s t a n d e n , en d a a r d o o r v e r s c h i l l e n d e s t r o o m -s n e l h e d e n , voorkomen, w o r d t t u -s -s e n deze zone-s door t u r b u l e n t e menging i m p u l s u i t g e w i s s e l d . Langs de b e g r e n z i n g t u s s e n de twee zones d r i j v e n s c h u i f s p a n n i n g e n w e r v e l s met v e r t i k a l e assen aan. Deze g r o t e r e w e r v e l s d r i j v e n k l e i n e r e w e r v e l s aan, d i e op hun b e u r t weer nog k l e i n e r e a a n d r i j v e n

t o t d a t u i t e i n d e l i j k de k l e i n s t e w e r v e l s , hoewel d i e nog v e l e malen g r o t e r dan m o l e c u l e n z i j n , de m o l e c u l a i r e warmte-beweging beïnvloeden. Zo w o r d t k i n e t i s c h e e n e r g i e g e d i s s i p e e r d (Myers en Elsawy, 1 9 7 5 ) , ( R a j a r a t n a m en Ahmadi,

1981).

Voor een v e g e t a t i e z o o m i s deze i n t e r a c t i e nader o n d e r z o c h t door K a i s e r ( 1 9 8 4 ) . I n een l a b o r a t o r i u m g o o t nam K a i s e r

t e v e n s z i c h z e l f o p s l i n g e r e n d e d w a r s g o l v e n waar, maar h i j v e r w a c h t d a t deze i n n a t u u r l i j k e , minder homogene w a t e r l o p e n n i e t z u l l e n o p t r e d e n .

- Een l a a t s t e , w a a r s c h i j n l i j k minder doorslaggevende f a c t o r i s d a t w o r t e l s de bodemruwheid v e r g r o t e n ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1985).

F i g 3.2 I n v l o e d van een v e g e t a t i e z o o m op de ( t i j d s g e m i d d e l d e ) s t r o o m s n e l h e i d s v e r d e l i n g v o l g e n s K a i s e r ( 1 9 8 4 ) .

I n v e r s c h i l l e n d e u n i v e r s i t e i t e n i n de B o n d s r e p u b l i e k w o r d t onderzoek v e r r i c h t aan de s t r o m i n g i n een g o o t met g e s i m u l e e r d e v e g e t a t i e i n de vorm van v e r t i k a l e s t a a f j e s : i n Aken (Pasche en Rouvé, 1 9 8 5 ) , Darmstadt ( K a i s e r , 1984) en K a r l s r u h e ( L a r s e n ,

1985). G o l f d e m p i n g

V e g e t a t i e kan g o l v e n dempen door m i d d e l van d i s s i p a t i e en a b s o r p t i e van g o l f e n e r g i e :

- D i s s i p a t i e t r e e d t op door w r i j v i n g en t u r b u l e n t i e t u s s e n de p l a n t e n . De w r i j v i n g w e r k t n i e t a l l e e n aan de bodem, maar over de g e h e l e h o o g t e , z o d a t er geen o v e r s t o r t e n d e b r e k e r s o n t s t a a n . Men zou kunnen zeggen d a t b e g r o e i i n g e r v o o r z o r g t d a t " s p i l l i n g b r e a k e r s " i n p l a a t s van " p l u n g i n g b r e a k e r s " o p t r e d e n .

- A b s o r p t i e g e s c h i e d t door i n e l a s t i s c h e v e r v o r m i n g van een d r i j v e n d v e g e t a t i e d e k , w a a r b i j de v e r v o r m i n g s e n e r g i e door inwendige w r i j v i n g i n warmte w o r d t omgezet.

s o o r t d r i j v e n d e matras op h e t w a t e r o p p e r v l a k . R i e t dempt w i n d g o l v e n dus v o l g e n s een e s s e n t i e e l ander mechanisme dan s c h e e p s g o l v e n (Bouwmeester, 1987b).

Kragge ( d r i j v e n d r i e t ) a c h t e n Hagemeyer en Sessink (1982) e c h t e r n i e t g e s c h i k t a l s o e v e r v e r d e d i g i n g , omdat h e t g e m a k k e l i j k door wind en s t r o m i n g l o s g e s l a g e n kan worden. Men zou kunnen overwegen de d r i j v e n d e mat t e wapenen, maar k r a g g e v o r m i n g i s doorgaans j u i s t n i e t gewenst omdat h e t d e e l u i t m a a k t van h e t v e r l a n d i n g s p r o c e s . R i e t v e g e t a t i e moet daarom r e g e l m a t i g onderhouden worden (maaien, branden, e t c . )

(Anonymus, 1986). Parameters d i e de g o l f d e m p i n g beïnvloeden z i j n ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1986): de s t e n g e l d i a m e t e r , de s t e n g e l d i c h t h e i d , de w a t e r d i e p t e , de s t e n g e l s t i j f h e i d , de b r e e d t e van de k r a a g , h e t e f f e c t van de p l u i m en de b l a d e r e n ( l u c h t w e e r s t a n d ) en de h o e v e e l h e i d i n beweging t e z e t t e n droge s t o f .

A l s r i e t i n de w i n t e r gemaaid w o r d t behoudt h e t desondanks een golfdempende w e r k i n g . Er b l i j f t een s t e v i g e s t o p p e l over

( S e s s i n k , 1985), d i e i n de l a t e h e r f s t v e r h o u t i s (Hagemeyer en S e s s i n k , 1982).

I n m i d d e l s z i j n er de n o d i g e p r o t o t y p e m e t i n g e n v e r r i c h t aan g o l f d e m p i n g i n v e g e t a t i e g o r d e l s , maar een t h e o r e t i s c h e o n d e r -bouwing o n t b r e e k t nog. I n d a t o p z i c h t b l i j f t onderzoek naar de i n v l o e d van b e g r o e i i n g op g o l v e n a c h t e r op onderzoek naar de i n v l o e d op s t r o m i n g . I n p a r a g r a a f 4.3 w o r d t h i e r o p v e r d e r ingegaan, Z e l f r e i n i g i n g V e g e t a t i e v e r g r o o t h e t z e l f r e i n i g e n d vermogen van w a t e r : - door de p l a n t z e l f ( a l t h a n s b i j r i e t ) (Anonymus, 1986); - door m i c r o - o r g a n i s m e n ( a l t h a n s b i j r i e t ) (Anonymus, 1 9 8 6 ) ; - door v e r h o g i n g van de t u r b u l e n t i e , en dus de z u u r s t o f o p n a m e

( K e r n , 1986).

Aanzanding en o n t g r o n d i n g

V e g e t a t i e r e d u c e e r t s t r o o m s n e l h e d e n , waardoor aanzanding kan o p t r e d e n , o n d e r s c h e p t meegevoerd sediment en l e v e r t na a f s t e r v e n o r g a n i s c h bodem- en o e v e r m a t e r i a a l ( v e e n ) .

V e g e t a t i e kan e c h t e r ook e r o s i e v e r o o r z a k e n ( K a i s e r , 1984): B e g r o e i i n g v e r h o o g t de s t r o o m w e e r s t a n d , h e t g e e n b i j g e l i j k -b l i j v e n d e a f v o e r een w a t e r s p i e g e l v e r h o g i n g g e e f t . D i t l e i d t t o t een v e r g r o t i n g van de gemiddelde s c h u i f s p a n n i n g op bodem en wanden, en dus m o g e l i j k t o t e r o s i e . Daarnaast z o r g t de hogere t u r b u l e n t i e r o n d de overgang van b e g r o e i i n g op v e g e t a t i e v r i j e zone voor o n t g r o n d i n g e n l a n g s de v e g e t a t i e r a n d . Bovendien brengen w a t e r b e w e g i n g e n dwars op de h o o f d s t r o m i n g g r o n d d e e l t j e s u i t de v e g e t a t i e z o n e naar de t r a n s p o r t z o n e , zodat z e l f s t u s s e n de p l a n t e n e r o s i e o p t r e e d t .

O e v e r s t a b i l i s a t i e

Het w o r t e l s t e l s e l van b e g r o e i i n g b i n d t de bodem. De l a n g e r e w o r t e l s van h o u t a c h t i g e p l a n t e n (bomen, s t r u i k e n ) vormen een door potentiële o e v e r g l i j d v l a k k e n heen stekende v e r a n k e r i n g d i e a f s c h u i v e n t e g e n g a a t . Deze v e r a n k e r i n g b l i j f t ook na h e t a f s t e r v e n van de bomen o f s t r u i k e n behouden. E v e n t u e e l o n t s t a a n

d a a r u i t weer nieuwe s p r u i t e n ( W i l l y , 1986). Bomen op de oever maken dus een s t e i l e r t a l u d en daarmee een g r o t e r d w a r s p r o f i e l van de w a t e r l o o p m o g e l i j k . Daar s t a a t t e g e n o v e r d a t b i j o v e r s t r o m i n g bomen o n t g r o n d i n g e n aan de l i j z i j d e kunnen v e r o o r z a k e n d i e de s t a b i l i t e i t van de oever i n gevaar brengen

( W i l l y , 1986). Verder kunnen bomen d i e t e n g e v o l g e van o e v e r e r o s i e i n de r i v i e r t e r e c h t komen "snags" vormen waarop schepen l e k kunnen s t o t e n ( H a g e r t y , 1 9 7 8 ) , ( v a n Bendegom, 1979). Een g r o n d i g d o o r w o r t e l d e oever weerhoudt m u s k u s r a t t e n en andere d i e r e n e r v a n t u n n e l s t e g r a v e n ( W i l l y , 1986).

Zowel Gray e t a l . (1980) a l s W i l l y (1986) vermelden d a t h e t d r a i n e r e n d e f f e c t van w o r t e l s de o e v e r s t a b i l i t e i t p o s i t i e f beïnvloedt. Winders en F r y e r (1981) s t e l l e n d a a r e n t e g e n d a t een w o r t e l s t e l s e l z o v e e l w a t e r aan een oever kan o n t t r e k k e n d a t deze u i t d r o o g t en scheuren o n t w i k k e l t , h e t g e e n een n e g a t i e v e u i t w e r k i n g op de o e v e r s t a b i l i t e i t h e e f t . Volgens Dharamdial e t a l . (1986) e c h t e r g a a t een w o r t e l s t e l s e l de o n t w i k k e l i n g van s c h e u r e n j u i s t t e g e n .

Een g r a s a c h t i g v e g e t a t i e d e k beschermt o e v e r s ook t e g e n e r o s i e t e n g e v o l g e van n e e r s l a g , en wel door d i r e c t e i n t e r c e p t i e , door afremming en f i l t e r i n g van de o p p e r v l a k t e a f s t r o m i n g en door handhaving van een goede i n f i l t r a t i e (Gray e t a l . , 1980).

Een b e l a n g r i j k e e i g e n s c h a p van v e g e t a t i e i s t e n s l o t t e nog d a t h e t z i c h z e l f v e r j o n g t en t o t op zekere hoogte h e r s t e l t .

3.2.3 M i l i e u f a c t o r e n

Ofschoon i n s t a a t o e v e r s t e beschermen, i s v e g e t a t i e ook k w e t s b a a r . M i l i e u f a c t o r e n beïnvloeden p l a n t e n , hetgeen a f t e meten i s aan g r o e i p a r a m e t e r s a l s s t e n g e l d i c h t h e i d , s t e n g e l l e n g t e en g r o e i s n e l h e i d . I n meer extreme z i n b e p a l e n ze o f v e g e t a t i e i n s t a n d b l i j f t o f a f s t e r f t . De volgende m i l i e u f a c t o r e n s p e l e n b i j o e v e r v e g e t a t i e een r o l (Hagemeyer en S e s s i n k , 1982): W a t e r d i e p t e R i e t i s m o g e l i j k i n w a t e r t o t 2 meter d i e p , m i t s de andere m i l i e u f a c t o r e n g u n s t i g z i j n . I n d r u k b e v a r e n k a n a l e n komt r i e t v o o r b i j w a t e r d i e p t e n van maximaal 60 cm (Anonymus, 1986).

B i j " l e v e n d i g " s c h e e p v a a r t v e r k e e r z i j n w a t e r d i e p t e n t o t 80 cm m o g e l i j k (Hagemeyer en S e s s i n k , 1982).

W a t e r s t a n d s f l u c t u a t i e s

Een v e r h o g i n g van de w a t e r s t a n d kan l e i d e n t o t massaal a f s t e r v e n van r i e t . Een v e r l a g i n g kan i n d i r e c t z o r g e n voor a c h t e r u i t g a n g d o o r d a t de c o n c u r r e n t i e k r a c h t t e n o p z i c h t e van andere s o o r t e n afneemt (anonymus, 1986). R i e t kan w a t e r s t a n d s w i s s e l i n g e n van 50 cm v e r d r a g e n ( S e s s i n k , 1985) . Kragge ( d r i j v e n d r i e t ) i s o n g e v o e l i g v o o r w a t e r s t a n d s f l u c t u a t i e s . Zegge o v e r l e e f t a a n z i e n l i j k e f l u c t u a t i e s ( W i l l y , 1986). S t r o m i n g W i l g e n kunnen g r o t e s t r o o m s n e l h e d e n w e e r s t a a n ( W i l l y , 1986). R i e t g r o e i t n i e t b i j s t r o o m s n e l h e d e n boven 2 m/s (Anonymus, 1986) .

Golven

Ondanks de golfdempende w e r k i n g van r i e t k r a g e n kan r i e t geen h e v i g e g o l f s l a g v e r d r a g e n . V o o r a l j o n g e a a n p l a n t i s kwetsbaar

( S e s s i n k , 1985).

S u b s t r a a t ( s a m e n s t e l l i n g van de o n d e r g r o n d )

R i e t g r o e i t n i e t goed i n een pure zand- o f k i e z e l b o d e m zonder voedingswaarde (Hagemeyer en S e s s i n k , 1982).

Seizoen

P l a n t e n kennen vaak een g r o e i p e r i o d e en een r u s t p e r i o d e . I n de g r o e i p e r i o d e i s v e g e t a t i e k w e t s b a a r d e r dan i n de r u s t p e r i o d e . Zo h e e f t een l a n g d u r i g e o v e r s t r o m i n g van g r a s i n de w i n t e r

( r u s t p e r i o d e ) w e i n i g i n v l o e d , maar kan een k o r t e o v e r s t r o m i n g i n de zomer ( g r o e i p e r i o d e ) reeds een s t e r k e t e r u g g a n g betekenen (van Bendegom, 1979).

Een gezonde r i e t k r a a g kan v o r s t s c h a d e (doorgaans o p t r e d e n d i n de r u s t p e r i o d e ) goed v e r w e r k e n ( S e s s i n k , 1985).

Wind L i c h t

Oevervorm en t a l u d h e l l i n g

O n d e r s p o e l i n g van de w o r t e l l a a g i s vaak een probleem. C o m b i n a t i e met een k u n s t m a t i g e o e v e r v e r d e d i g i n g i s dan z i n v o l (Hagemeyer en S e s s i n k , 1982).

D r i j f v u i l , D r i j v e n d v u i l kan b i j v e g e t a t i e a c c u m u l e r e n en zo de s t r o m i n g

beïnvloeden ( W i l l y , 1986). I n d i r e c t beïnvloedt d i t ook de v e g e t a t i e . D r i j f v u i l b e s c h a d i g t o f v e r n i e t i g t r i e t . V o o r a l j o n g e r i e t -s c h e u t e n z i j n e r g kwet-sbaar ( S e -s -s i n k , 1985). B e t r e d i n g B e g r a z i n g W a t e r k w a l i t e i t E u t r o f i e g r a a d en chemische s a m e n s t e l l i n g hebben i n v l o e d op b e g r o e i i n g . Onderhoud en beheer Wanneer men r i e t z i c h o n g e s t o o r d l a a t o n t w i k k e l e n o n t s t a a n k r a g g e v o r m i n g en v e r l a n d i n g . Andere v e g e t a t i e z a l v e r v o l g e n s h e t r i e t v e r d r i n g e n (Anonymus, 1986).

3.3 K r i b v a k k e n

K r i b b e n z i j n l a n g w e r p i g e , a l o f n i e t d o o r l a t e n d e c o n s t r u c t i e s d i e v a n a f de oever i n een r i v i e r s t e k e n . Ze d i e n e n om de s t r o m i n g t e c o n c e n t r e r e n t e r v e r k r i j g i n g van een g e u l met gewenste l i g g i n g en a f m e t i n g e n en om de s t r o m i n g van de oever a f t e l e i d e n . B e l a n g r i j k e v a r i a b e l e n z i j n k r i b v o r m ( i n b o v e n a a n z i c h t ) , hoek t e n o p z i c h t e van de o e v e r , k r i b v a k a f m e t i n g e n ( k r i b d i e p t e en k r i b -a f s t -a n d ) , k r u i n h o o g t e , h e l l i n g v-an de k r i b k o p en d o o r l -a t e n d h e i d . K r i b v o r m F i g u u r 3.3 t o o n t een a a n t a l m o g e l i j k e c o n f i g u r a t i e s . De L-vormige c o n s t r u c t i e s vormen i n f e i t e een overgang t u s s e n k r i b b e n en strekdammen. U i t l i t e r a t u u r o n d e r z o e k van R i c h a r d s o n e t a l . (1975) b l i j k t d a t de L-vormige k r i b b e n meer s e d i m e n t a t i e i n de k r i b v a k k e n l e v e r e n , minder o n t g r o n d i n g e n b i j de k r i b k o p p e n geven, o e v e r s b e t e r beschermen en t o t e f f e c t i e v e r e g e u l v o r m i n g kunnen l e i d e n dan gewone r e c h t e k r i b b e n .

\

Een b e s p r e k i n g van de l i t e r a t u u r over d i t onderwerp door Copeland (1983) l a a t z i e n d a t e r een b e h o o r l i j k e c o n t r o v e r s e i s t u s s e n v o o r s t a n d e r s van s t r o o m o p w a a r t s w i j z e n d e k r i b b e n ( i n c l i n a n t e k r i b b e n ) en van s t r o o m a f w a a r t s w i j z e n d e k r i b b e n ( d e c l i n a n t e k r i b b e n ) . De v o l g e n d e v o o r d e l e n worden door de p a r t i j e n genoemd: V o o r d e l e n stroomopwaarts w i j z e n d e k r i b b e n :

- A l s een k r i b o v e r s t r o o m d w o r d t , s t a a t de s t r o o m r i c h t i n g l o o d r e c h t op de as v a n de k r i b . B i j s t r o o m o p w a a r t s w i j z e n d e k r i b b e n w o r d t de s t r o m i n g dus naar h e t midden g e l e i d , b i j s t r o o m a f w a a r t s w i j z e n d e naar de o e v e r s .

- B i j s t r o o m o p w a a r t s w i j z e n d e k r i b b e n i s s e d i m e n t a t i e aan de bovenstroomse z i j d e van de k r i b h e t meest w a a r s c h i j n l i j k . Deze z i j d e en de n a b i j g e l e g e n oever behoeven daarom n i e t zwaar v e r d e d i g d t e worden.

- Een s t r o o m o p w a a r t s w i j z e n d e k r i b b r e n g t de o n t g r o n d i n g s k u i l aan h e t u i t e i n d e minder d i c h t b i j de oever dan een s t r o o m -a f w -a -a r t s w i j z e n d e k r i b . V o o r d e l e n s t r o o m a f w a a r t s w i j z e n d e k r i b b e n : - B i j een s t r o o m a f w a a r t s w i j z e n d e k r i b t r e e d t minder t u r b u l e n t i e en een g e r i n g e r e o n t g r o n d i n g s d i e p t e op aan h e t u i t e i n d e . B i j een s t r o o m a f w a a r t s w i j z e n d e k r i b w o r d t de o n t g r o n d i n g s -o

SIroight T-Haod L-H»od,

Wing or Troil