Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Kamieniu na Pojezierzu Mazurskim

(1)

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

WIAdOmOśCI

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

WARSzAWA 2010 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXI

2009–2010

W

IA

d

O

m

O

śCI

A

RCHEOLOGIC

z

NE

LXI

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

(2)

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

(3)

Redaguje

zespó?

/ Editorial staff:

mgr Jacek

Andrzejowski

(sekretarz

redakcji

/

_managing

_editor), dr

_Wojciech

Brzezi?ski _(redaktor

_naczelny

/ editor in _chief),

prof.

dr hab. Teresa

_D?browska

_(zast?pczyni

redaktora

_naczelnego

/ subeditor), mgr

Gra?yna

Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr

Andrzej

Jacek Tomaszewski, mgr

Katarzyna

Watemborska

Recenzenci tomu / Peer-reviewed

_by:

dr Anna Bitner- Wróblewska,

_prof.

dr hab.

_Andrzej

Kokowski,

prof.

dr hab.

_Magdalena

_M?czy?ska,

_prof.

dr hab.

_Wojciech

Nowakowski,

dr hab.

_Andrzej

Pelisiak

T?umaczenia / Translations: Anna Kinecka Jacek Andrzej owski

Sk?ad i ?amanie /

_Layout:

JRJ

Rycina

na ok?adce:

_br?zowa

_sprz?czka

_pasa

_sambijskiego

z _Kovrova, obI.

_Kaliningrad

_(Rosja).

_Rys.

L.

_Kobyli?ska

Cover _picture: bronze buckle from Samland be?t from Kovrovo, distr.

_Kaliningrad

_(Russia). Drawn

_by

L.

_Kobyli?ska

_{Archeologiczne}

w_Warszawie, 2010

©

_Autorzy,

2010

Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

_jest

_instytucj?

finansowan?

ze ?rodków

Samorz?du

Województwa

Mazowieckiego

(!)t.tz.ow?z.e.

serce Polski

Sprzeda?

detaliczna

_publikacji

_Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego,}

w _tym

_egzemplarzy

_{archiwalnych,}

_prowadzona

_jest

w salach

_wystawowych

muzeum, ul.

_D?uga

52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno??

_gotówk?;

_wystawiamy

rachunki i

_faktury.

Ponadto nasze

_ksi??ki

i_czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 5044872 i 5044 873 lub

_pod

adresem

_internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik

_wydawnictw,

_wykaz

_publikacji

i

_pe?en

_spis zawarto?ci _czasopism PMA:

_{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Price list, list ofPMA

_publications

and contens ofPMA

_periodicals:

_{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres

_redakcji

/ Editorial office: Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

ul.

_D?uga

52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

(4)

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LXI

SPIS

TRE?CI

_Redakcji

Editorial 2 2 ROZPRAWY

Agata

C h ili ? sk a - D

r a_p e11 a, Próba nowego

spojrzenia

na _"pasy

_sambijskie"

A New Look at Samland Belt Sets

3

MISCELLANEA

Gra?yna

Or l i ?

sk a, ?ukasz Kar c z m a_rek,

_{Niepublikowane}

_nagolenniki

_typu

_{stanomi?skiego}

Unpublished Shin _-guards _Type Stanom in

81

Gra?yna

Or l i ?

sk a, Rados?aw P r o ch o wic z, Pó?nohalsztacki skarb z _Ruszkowa, w _pow. ciechanowskim

A Late Hallstatt Hoard from Ruszkowo in District Ciechanów

95

Katarzyna

C z a r n e ck a,

_Nietypowe

_groty w?óczni ze

_schy?ku

_{staro?ytno?ci}

z ziem

_polskich

Eccentric Late _{Roman/Migration} Period Lanceheads from Poland

111

Aneks: Marcin B ibo rski, Janusz St_{? P}i?

ski, Wyniki bada? _?elaznego _grotu z Cierniówki z li?ciem _wykonanym

z _fragmentu _g?owni miecza _obosiecznego 133

Marcin B i b o r sk i,

_Chronologia

_cmentarzyska

_kultury

_przeworskiej

z

_m?odszego

i

_pó?nego

okresu

_rzymskiego

oraz z

_wczesnej

_fazy

_w?drówek

ludów w

_Mokrej

na

?l?sku

137

Chronology of aPrzeworsk Culture _Cemetery from the _Younger and Late Roman Period

and from _Early Phase of the _Migration Period

Joanna ? ó? k O w sk a,

Dewocjonalia

_nowo?ytne

ze zbiorów

_Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego}

w Warszawie 153

Post-rnedieval Devotional Articles in the Collection ofState _{Archaeological} Museum in Warsaw

MATERIA?Y

Jacek

B o rk o w sk i,

_Neolityczne

i

_{wczesnobr?zowe}

_materia?y

z okolic

_miejscowo?ci

_Kuty

na Ukrainie

w zbiorach

_Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego}

w Warszawie 165

A Neolithic and _Early Bronze _Age Materials Prom the Area of _Kuty _(Ukraine) in the Collection of State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Izabela Szt er,

_Cmentarzysko

z okresu

_wp?ywów

_rzymskich

i z okresu

_w?drówek

ludów w Kamieniu

na

_Poj

ezierzu Mazurskim 200

Roman and _Migration Period _Cemetery at Kamie?, in Masurian Lake District

(5)

Od

_Redakcji

Redakcja

"Wiadomo?ci

Archeologicznych"

uprzejmie

informuje,

?e tom

_niniejszy

_obejmuje

lata 2009- _2010, co

spowo-dowane zasta?o

_{wprowadzeniem}

od

_tego

numeru

_zasady

recenzowania

_wszystkich

_prac

_przekazanych

do

_publikacji.

Dr

_Wojciech

Brzezi?ski

Redaktor

_Naczelny

Editorial

Starting

from the

_present

volume all contributions will be

_subject

to

_peer-review.

The Editors of "Wiadomo?ci

Ar-cheologiczne"

apologise

for the

_delay

in

_releasing

the

_present

volume which covers the

_period

2009-2010.

Wojciech

Brzezi?ski PdD

(6)

Wiadomo?ci

_{Archeologiczne,}

t. LXI, 2009-2010

IZABELA SZTER

CMENTARZYSKO

Z OKRESU

WP?YWÓW

RZYMSKICH

I

Z OKRESU

W?DRÓWEK

LUDÓW

W

KAMIENIU

NA

_POJEZIERZU

MAZURSKIM

ROMAN AND MIGRATlON PERIOD CEMETERY AT

_KAMIE?,

IN MASURIAN LAKE DISTRICT

Cmentarzysko

w

_Kamieniu,

_pow.

_piski

_(dawn.

_Kamien;

od 1938 roku

Keilern,

Kr.

_Sensburg)

_jest

_jedn?

z

wi?k-szych

nekropoli

na

_Pojezierzu

Mazurskim

_datowanych

na okres

_wp?ywów

_rzymskich

i okres

_w?drówek

ludów.

To badane

_jeszcze

_przed

I

_wojn?

_?wiatow?

stanowisko

nigdy

wcze?niej

nie doczeka?o

_si?

_pe?nego

_opracowania.

Prezentowany

artyku?'

ma na celu

_{przywrócenie}

do

obiegu

naukowego

nieznanych

dot?d

materia?ów oraz

ich

_analiz?

_opart?

o znaleziska z

_innych

mazurskich

sta-nowisk z

_tego

czasu.

?RÓD?A

W literaturze

_{przedwojennej}

_znajdujemy

_tylko

kilka

wzmianek

_dotycz?cych

_cmentarzyska

w Kamieniu. Ze

sprawozda?

z

_posiedze?

_Towarzystwa

_{Staro?ytniczego}

.Prussia'

_dowiadujemy

_si?,

?e

_wykopaliska

na

_tym

sta-nowisku

_{przeprowadzono}

w latach 1906 i 1907; ich

kierownikiem

_by?

Felix E. Peiser

_{(Sitzungsberischte}

1919a,

s. 517;

1919b,

s.

528)

-jedna

z

_wa?niejszych

_postaci

ar-cheologii

ba?tyjskiej

(patrz

M. Ebert _1922; H. Kemke _1922;

M.

_J.

Hoffmann 1992; A. Bitner- Wróblewska 1995,

s. 76-77, przyp.

10).

Nie

podano

przytymjednakdok?ad-nego terminu

tych

prac,

liczby

i

formy

wyeksplorowanych

wówczas obiektów ani

_bli?szych

_danych

_dotycz?cych

po?o?enia

nekropoli.

Przybli?on?

lokalizacj?

tego

cmen-tarzyska

znajdujemy

dopiero

na

_mapie

stanowisk

arche-ologicznych

ówczesnych

Prus Wschodnich autorstwa

E. Hollacka

_(1908,

_mapa, kwadrat

_K16),

_który

w

katalogu

opisa?

je

jako

cia?opalne

cmentarzysko

z

_pó?nego

okresu

wp?ywów

rzymskich

i

_wczesnej

_fazy

okresu

_w?drówek

ludów. W

_publikacji

_tej

_czytamy,

?e

_zabytki

_trafi?y

do

1

Artyku? ten _jest _poprawion? _wersj? _mojej _pracy _{magisterskiej,} _obronionej

w2009 roku w_Instytucie _Archeologii _Uniwersytetu _{Warszawskiego.} Praca

te nie _powsta?aby, _gdyby nie _pomoc wielu osób. Za liczne _uwagi i cenne

rady oraz za _wsparcie i_wielk? _cierpliwo?? _chcia?abym serdecznie podzi?-kowa? _mojemu Promotorowi, Panu _prof. dr. hab. _Wojciechowi Nowakow-skiemu. _Pragn? _z?o?y? _wyrazy _wdzi?czno?ci za liczne wskazówki tak?e Pani dr Annie _Iuga _-Szyma?skiej i Panu dr. Paw?owi _Szyma?skiemu z _Instytutu

Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Pani dr Annie Bitner-

Wrób-lewskiej z _Pa?stwowego Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie. Za

pomoc, udost?pnienie niepublikowanych prac imateria?ów _dzi?kuj?

ponad-to Pani dr _Ma?gorzacie _Karczewskiej i Panu dr. _Maciejowi Karczewskiemu

z _Instytutu Historii _Uniwersytetu w _Bia?ymstoku, Panom dr. Adamowi Cie?li?skiemu, dr. _Andrzejowi Macia?owiczowi oraz _mgr. Miros?awowi

Rudnickiemu z _Instytutu _Archeologii _Uniwersytetu _{Warszawskiego.}

Po-dzi?kowania kieruj? równie? do Panów dr. Miros?awa J. Hoffmanna i dr.

Jaros?awa Sobieraja zMuzeum Warmii i Mazur w_Olsztynie, Pani dr Chri-stiny Reich, Panów dr. Heino _Neumayera, dr. Horsta _[unkera, dr. Horsta Wiedera i Pani _Brigitte Liehm z Museum fiir Vor- und _{Friihgeschichte}

w Berlinie oraz Pana Konstantina Skvorcova z Muzeum

Historyczno-Ar-tystycznego Kaliningradzie, którzy okazali mi _?yczliw? _pomoc _podczas

kwerendy ?ród?owej i _wyrazili _zgod? na _publikacj? materia?ów. W_tym

miejscu pragn? bardzo podzi?kowa? tak?e Panu prof. dr. hab. [órgowi

Kleemannowi oraz w?adzom _Uniwersytetu Humboldta w Berlinie za

wsparcie wyjazdu studyjnego do Berlina wramach _programu _Arbeitsplan

uber die _{wissenschaftliche} und kulturelle Zusammenarbeit zwischen der

Humboldt- Universitat zu Berlin und der Universitat Warschau _fur den

Zeit-raum 2007-2009. _Ogromne _wyrazy _wdzi?czno?ci za cenne _uwagi oraz

trudy w_{przygotowaniu} _tego _artyku?u do druku _kieruj? równie? do

Redak-cji "Wiadomo?ci _{Archeologicznych':} _przede _wszystkim do Panów _mgr. Jacka Andrzejowskiego oraz _mgr. Rados?awa Prochowicza. _Dzi?kuj?

rów-nie? _wszystkim _{Przyjacio?om,} _szczególnie Mariannie, _Edycie, _Magdzie oraz

(7)

4 ? ') )

tir

\.. ... 4. <,

(?

?

7t:-

«

,.C-J

r

J--,

) \I (

V

et

l

! ,.... ..,.

?

(

? 11-:l?

??

t

li

)

---- J )"

.)

It

? -1.}t V1 v

"{

Ryc. 1. _Karty z dziennika Feliksa E. Peisera (nr 10), z_opisami obiektów 124-132 z

_cmentarzyska

w Kamieni u.

Fig. 1. _Pages ofthe

_diary

ofFelix E. Peiser (No 10) with a

_description

offeatures 124-132 from the _cemetery at Kamie?.

Wg/After:

PM-A OSO, Bd. 1/20ge. Skan w skali/Scanned in: 1:1

Prussia- Museum. Same

_materia?y

nie

_zosta?y

_przez E.

Hol-lacka

_bli?ej

_opisane,

_poza

_monet?

_rzymsk?

_(1908,

s.

65).

Informacje

o kilku

_przedmiotach

_odkrytych

w Kamieniu

pojawiaj?

si?

w

_artyku?ach

_dotycz?cych

_innych

stanowisk

ba?tyjskich

b?d?

te? w

_pracach

_po?wi?conych

_wybranym

kategoriom

zabytków.

A.

_Bezzenberger

_(1914,

s.

₁₃₅₎

wy-mienia

_grot

z zadziorami z Kamienia _przy

_okazji

_analizy

podobnego

grotu

z

_Gerojskoe'

na

Sambii,

nie

_podaje

jed-nak kontekstu znalezienia

_{interesuj?cego}

nas

_zabytku.

Krótkie

_opisy

_niektórych

elementów

_uzbrojenia

z

Kamie-nia

_znajdujemy

tak?e w

_publikacjach

M.

_Jahna

_(1916,

s. 90; 1921, s. 65-66,68, 110,

117),

który

poza numerami

grobów

wymienia?

równie?

_pozosta?e

_elementy

wyposa-?enia. Z kolei S. Bolin

_(1926,

s.

237)

_bardziej

_szczegó?owo

okre?li?

_wzmiankowan?

_wcze?niej

_przez E. Hollacka

mo-net?

rzymsk?.

W

_publikacjach

_sprzed

II

_wojny

_?wiatowej

pojawia?y

si?

równie?

_rysunki

_niektórych

_zabytków

od-krytych

w Kamieniu. Kilka znalezisk zilustrowa? W

Gaer-te

_(1929,

_ryc.

135i,

146A:b,

146d,

147i,

168e,

177a.d;

por.

C.

_Engel,

W La Baume

1937,

ryc.

30a),

szkic

jednej

szpi-li zamie?ci? R.

?nore

_(1930,

s.

53,

100, tabl.

_V:23).

Po 1945 roku

_materia?y

z

_cmentarzyska

w Kamieniu

cytowano

opieraj?c

si?

na wiadomo?ciach

_zawartych

w

_omówionych

_powy?ej

_pracach

_{przedwojennych",}

Wy-3

Por. _J. Okulicz 1958, s. 99 przyp. 115; M. Gumowski 1958, s.120; S. Thomas 1960, s. 125; J. Jaskanis 1977, s. 283; R.

_Madyda

1977, s. _408, _mapa _5; Z.

_Blumbergs

1982, s. _23; R.

Madyda-Le-gutko

1987a, s. 28, przyp. 45, tabl. 11:9; W Nowakowski 1994a,

s. _391, za?. A; 2001b, s. _59-60; _2007, s. 20 przyp. 9, s. 23 przyp. to, s. 58 przyp. 29, s. 69, 71, 72 _przyp. 36, s. 77,78,80 przyp. 43, s. 83 _przyp. 45, 87,88,95, lII, 116, 155, mapa I, tabl. 1:49, IV:7, VI:19.22,XIII:6,XIV:6.

2

Dane

_{administracyjne}

_wymienianych

wtek?cie stanowisk

_ba?tyjskich

znajduj?

si? na ko?cu

_artyku?u.

(8)

nika?o to z

_przekonania

o zniszczeniu

_b?d?

_zagini?ciu

podczas

dzia?a?

_wojennych

_wi?kszo?ci

zbiorów muzeum

królewieckiego

(patrz

np.

J. Jaskanis

1977, s.

239).

Dopie-ro wlatach

_{dziewi??dziesi?tych}

XX wieku okaza?o

_si?,

?e

du?a

_cz???

_kolekcji

Prussia- Museum

_przetrwa?a

zawieru-ch? wojenn?

a

_jej

znaczna

_cz???

_jest

obecnie

przechowy-wana w Museum fur Vor- und

_{Fruhgeschichte}

w

Berlinie,

w Muzeum

_Historyczno-

_Artystycznym

w

_{Kaliningradzie}

oraz w Muzeum Warmii i Mazur w

_Olsztynie

_(M.

_J.

Hoff-mann

_1999b;

2003;

H.

_[unker,

H. Wieder

2003;

Ch. Reich

2003;

A.

_Valujev

_2005).

W

_tym

czasie mo?liwe sta?o

_si?

równie?

_korzystanie

z kartotek

_badaczy

_maj?cych

bezpo-?redni

_dost?p

_przed

_wojn?

do zasobów

wschodniopru-skich muzeów

_(patrz

_np. A.

_{Juga-Szyma?ska}

_2007a).

Dopiero

po

udost?pnieniu

archiwaliów i zbiorów

muze-alnych,

w

_{opracowaniach}

_zacz??y

_pojawia?

_si?

nieznane

do

_tej

_pory z

_literatury

_informacje

_dotycz?ce

_tego

stano-wiska.

_Zdj?cia

czterech

_przedmiotów

_metalowych

oraz

dwóch

_popielnic

z Kamienia zamieszczono w

_artykule

prezentuj?cym

materia?y

kolekcji

dydaktycznej

Gabinetu

Archeologicznego

Uniwersytetu

wTartu

_(A.

_Iuga,

M.

Ots,

P.

_Szyma?ski

2003,

s.

_214,

tabl.

_2622:2.5,

_2633:1.2,

2646:

5.9).

Wiadomo?ci o

_kolejnych

siedmiu

_naczyniach,

wpo-staci

_{schematycznych}

_szkiców,

_pojawi?y

_si?

natomiast

w

_jednej

z _prac

_omawiaj?cych

_kartotek?

M. Schmiedehelm

(A.

Iuga,

P.

_Szyma?ski

2004,

tabl.

VII:l,

IX:5,

X:I-6).

Wzmianki o

_zabytkach

z

_Kamienia,

_oparte

na notatkach

tej

esto?skiej

archeolog,

znalaz?y

si?

tak?e w

_innych

opra-cowaniach

_(P.

Iwanicki

2004,

s. 23 _przyp. 18; A.

Juga-Szy-ma?ska

2004,

s. 106, 107 _przyp.

_14,

s. 114 _przyp.

23;

2007b,

s.

401;

2007c;

W

Nowakowski2001b,

s.

_59).

Na

_podstawie

rysunku

i

_zapisków

M. Schmiedehelm uda?o

_si?

_ponadto

zidentyfikowa?

w?ród

_{"bezimiennych"}

_zabytków

Prussia

Museum

_znajduj?cych

_si?

w zbiorach muzeum w Berlinie

kó?ko z

_odgi?tymi

ko?cami z

_grobu

92

_(P.

_Szyma?ski

2005,

s. 61, ryc.

11:2).

Na materia? z

_cmentarzyska

w Kamieniu

natrafiono tak?e w

_magazynie

Muzeum Warmii i Mazur

w

_Olsztynie.

W 2001 roku

_opublikowane

zosta?o

przecho-wywane tam

_podpisane

_naczynie

z obiektu 136

_(M.

Kar-czewski

2001,

s. 51, 86, tabl.

_5:3).

lust.

_Wydaje

_si?,

?e

_materia?y

te

_stanowi?y

zawarto??

jed-nego z dwóch

_wagonów,

_którymi

_mi?dzy

_grudniem

1944

a

_styczniem

1945 roku

_wys?ano

na Pomorze Zaodrza?skie

parti?

ewakuowanej

z Prussia-Museum

_kolekcji;

_by?aby

to ta

_cz???

_?adunku,

_któr?

_pocz?tkowo

_zdeponowano

w zak?adzie

_fryzjerskim

w Demmin", Nie mo?na

wyklu-czy?,

?e w zbiorze

_tym

_znajdowa?y

_si?

_jeszcze

inne

znale-ziska z

_nekropoli

w Kamieniu.

_Obecny

_z?y

stan

zachowa-nia materia?ów

_(wszystkie

_zabytki

_{s? wtórnie}

_przepalone)

oraz brak

_innych,

tak

_starannych

_rysunków

warchiwaliach

uniemo?liwia

_jednak

_weryfikacj?

_tego

_{przypuszczenia.}

Nierozstrzygni?ta

musi

_pozosta?

kwestia dwóch

pacior-ków

_{przechowywanych}

wMuseum fur Vor- und

Fruhge-schichte

_(inw.

Pr.

_2720).

_Do??czona

do nich

_metryczka

wskazuje,

?e

_mog?y

_by?

one

_odkryte

w Kamieniu

_b?d?

te? na

_cmentarzysku

w

_Onufryjewie

_(patrz

_ryc.

_2a).

J I. II'

e-s

J

b 11 •

1

.;

@-([)

a c O 3cm

Ryc. 2. Paciorki z

_nekropoli

w Kamieniu

_b?d?

_Onufryj

ewie.

Fig. 2. Beads from cemeteries at Kamie? or

_Onufryjewo.

Zbiory/Collection:

MVF, Berlin.

Rys. i

_{fot./Drawings}

and

_photo

I. Szter

Dalszych

informacji

o

_cmentarzysku

w Kamieniu

do-starczaj?

archiwalia. Do

_{najwa?niejszych}

_nale?y

doku-mentacja

fotograficzna

oraz

_sprawozdania

autora

_bada?,

Feliksa Peisera.

_Raporty

z

_wykopalisk

w Kamieniu

zna-laz?y

si?

w dwóch

_notatnikach,

_oznaczonych

numerami

7 i _10; w latach

_dwudziestych

XX wieku dane w nich

za-warte

_zosta?y

_przepisane

_przez Hansa Tiessena.

_Cz???

_tej

dokumentacji

zachowa?a

_si?.

W Museum fur Vor- und

Fruhgeschichte

w Berlinie

_{przechowywane}

_s? obecnie

trzy

zdj?cia

przedstawiaj?ce

ró?ne

_etapy

_eksploracji

obiek-tów

142,

143 i 156

_(Ryc.

_3:1.2),

dziennik nr 10

_(Ryc.

1;

PM-A 050 Bd.

1/209a-209h;

patrz

Aneks

₁₎

oraz dwa

odpisy

H. Tiessena

_dotycz?ce

bada? w Kamieniu

_(PM

-A

1677, Bd.

1/267-280;

patrz

Aneks

_2,3)5.

_Materia?y

te

Rezultatem

_dalszych

_poszukiwa?

materia?ów z

nekro-poli

w Kamieniu _s?

_jedynie

dwa

_zabytki.

W Dziale

Ar-cheologii

Muzeum Warmii i Mazur zachowa?o

_si?

minia-turowe

_naczynko

z

_grobu

_113,

_podpisane

i

_zaopatrzone

w

_oryginaln?

_metryczk?,

za? w zbiorach Museum fur

Vor- und

_{Fruhgeschichte}

w Berlinie uda?o

_si?

odnale??

wzmiankowany

przez A.

Bezzenbergera

(1914,

s.

135)

grot

z zadziorami z

_grobu

l _O,

_{zidentyfikowany}

_dzi?ki

dobrym

rysunkom

z kartoteki M. Schmiedehelm i

archi-wum R Grenza. Zarówno ten

_grot,

_jak

i

_wspomniane

wy?ej

kó?ko z obiektu

_92,

zanim

_trafi?y

do Berlina razem

z 3500

_innymi

_zabytkami,

_by?y

do

_stycznia

1994 roku

przechowywane

w

_centralnym

_magazynie

_{Archaologisches}

Landesmuseum

_Mecklenburg-

_Vorpommern

w

Ludwigs-4

Losy

kolekcji

Prussia-Museum _po

_wybuchu

II _wojny _?wiatowej

zosta-?yopisanemi?dzyinnymi

w

_artyku?ach

Ch. Reich _(2003), H. _[u

n-kera i H. Wiedera (2003), A.

_Valujeva

(2005) oraz w

_zbiorowej

pracy

pod

redakcj?

A. Bi tner- Wró

_blewskiej

(2008).

5

W?ród materia?ów Prussia-Museum

_znajduj?cych

_si? w muzeum w Berlinie _s? tak?e dzienniki bada? oraz

_odpisy

_dotycz?ce

_innych

stanowisk

_{archeologicznych}

_badanych

przez F. Peisera

-patrz np. H. [u nke r, H. Wieder 2003, s. 36,40 przyp. 20; P.

Szyma?ski

2004, s. _155, _przyp. _4, s. _156-158; WNowakowski 2004, s. _192,

(9)

r

'\ ? .'-..',. ,. \ .

?

\ -',,_. t. \ \ \ . \. . , , \ .. \ \ l t ., -?.. - '. -. ? -'- "'\",:'? ... I?::.. ...? .... ' '- --.., ? , ?" 1,''''_ . -:. -... .,.? ?).. -.. ':...._:_... ._?? .

'?:?\.

- ?-. -..

???--.,

..: ;'?. . ..; ... \ . . ... "';. .. - .,-2 " . . -... ?.

Ryc. 3.

_Zdj?cia

obiektów 142,143 (1,2) i 156 (2) na

_cmentarzysku

w Kamieniu

(widok od

_pó?nocy).

Fig. 3.

_Photographs

offeatures 142,143 (1,2) and 156 (2) in the _cemetery at Kamie? (view from N).

Wg/After:

PM-A 1677, Bd. 1. Skan w skali/Scanned in: 1:1

zawieraj?

wiadomo?ci

_dotycz?ce

_przybli?onej

_lokalizacji

stanowiska,

czasu

_prowadzonych

_prac, atak?e

wspó?rz?d-ne oraz krótkie

_opisy

_odkrytych

obiektów iich inwentarze.

Na

_marginesach

umieszczone _s? czasami

_rysunki

prze-krojów

grobów.

Nale?y

podkre?li?,

?e

_wykonane

_przez

H. Tiessena

_kopie

_ró?ni?

_si?

od

_orygina?ów

dzienników.

W Museum fur Vor- und

_{Fruhgeschichte}

w Berlinie

zachowa?o

_si?

tak?e 39 stron z

_odr?cznymi

_zapiskami

Peisera,

_dotycz?cymi

_cmentarzyska

w Kamieniu

_(PM

-A

1677, Bd.

_1/228-266).

_Zawieraj?

one

_opisy

obiektów

oraz

_zabytków,

_??cznie

z okre?leniem ich stanu

zachowa-nia,

do

_niektórych

znalezisk

_podane

_zosta?y

_analogie,

na

196, 220-225, tabl. II -IV.

Kopie

niektórych

sprawozda?

F. Peisera

sporz?dzi?a

te?M. Schmiedehelm

-patrz P.

_Szyma?ski

2004, s. 155, 183-185; A.

_{Juga-Szyma?ska}

2007a, s. _126, tabl. VII.

(10)

'}o

2.

.. . ?N/

?

.. ? ... , ? Al

,.,?

GJ \.

C

r--_- 1'-F? f)' ? Ut 'L tl

??-,?r?

ul- -?

_??

?? ?

??

?

?'1

? ?

t?

Ryc. 4. Karta znotatkami Feliksa E. Peisera, z_opisami obiektów 123-126 z

_cmentarzyska

w Ka mie niu.

Fig. 4. Asheet with notes made

_by

Felix E. Peiser

_describing

features 123-126 from the _cemetery at Kamie?.

Wg/After:

PM-A 1677, Bd. 1/258. Skan w skali/Scanned in: 1:1

marginesach

zamieszczone _s? te?

_wymiary

oraz szkice

naczy?,

narysowane

zosta?y

tak?e

pojedyncze

ozdoby

i

_przybory

_{(szczypczyki,}

_grzebie?,

ramka

_sprz?czki

i

oku-cie ko?ca _pasa; _por. _ryc.

4,

Aneks

_4).

Notatki te

_zosta?y

zrobione

_ju?

_po zako?czeniu bada? w terenie i _po

prze-wiezieniu materia?u do muzeum, nie

_wcze?niej

ni? wroku

(11)

1909, autor

_odwo?uje

_si?

w nich bowiem do

_publikacji

A.

_{Bezzenbergera}

z

_tego?

roku. W

_tym

te? czasie F. Peiser

uzupe?nia?

dane inanosi?

_poprawki

wdziennikach. W

no-tatkach

_znalaz?y

_si?

_tylko

zmienione

_informacje",

naukowa

_Marty

Schmiedehelm

_(Arhiiv)

oraz

niepubliko-wany tekst

cz??ci

analitycznej

jej

dysertacji

(M.

Schmie-dehelm

_1944).

_Stanowi?

one

obecnie,

_po archiwaliach

F. Peisera

_drugi

_pod

_wzgl?dem

ilo?ci

_informacji

zbiór

dokumentów o

_zabytkach

_odkrytych

w Kamieniu.

Pomi-mo

_tego,

?e

_przewa?aj?c?

_cz???

znalezisk zilustrowano tam

schematycznie

i bez

skali,

szkice

_zazwyczaj

_przekazuj?

szczegó?y

istotne _przy

_{klasyfikacji,}

analizie oraz

_identyfi

-kacji

konkretnych

znalezisk. Na ich

_podstawie

uda?o

_si?

mi?dzy

innymi

przyporz?dkowa?

do

_odpowiednich

obiek-tów

_ozdoby

i

_ostrog?

znane od dawna z _pracy W

Gaerte-go

(1929,

ryc.

135i,

146d,

147i,

168e,

177a.d).

Ponadto szkic

kó?ka z

_odgi?tym

na

_zewn?trz

ko?cami z

_grobu

92

wyko-nany przez

t?

badaczk?

oraz

_znajduj?cy

_si?

w archiwum

bardzo

_staranny

_rysunek

_grotu

z

_grobu

10 umo?liwi?

od-nalezienie

_tych

_przedmiotów

w?ród

_{"bezimiennych"}

ma-teria?ów

_by?ego

Prussia-Museum

_{przechowywanych}

dzi?

w zbiorach Museum fur Vor- und

_{Pruhgeschichte}

w

Ber-linie. Z

_wi?kszym

_dystansem

_nale?y

natomiast

_podchodzi?

do

_podawanych

_przez M. Schmiedehelm

_opisów

i

analo-gii,

które czasami

_ró?ni?

_si?

od

_informacji

z

_innych

?róde?",

W muzeum berli?skim

_{przechowywane}

_s? tak?e

po-dobne fiszki z notatkami Peisera

_odnosz?cymi

_si?

do

badanego

przeze?

cmentarzyska

w

_G?siorze

_(patrz

PM -A

390,

Bd.

_1).

_Tutaj

_jednak,

zamiast szkiców

_zabytków

na

marginesach

znajduj?

si?

odwo?ania do tablic z

materia-?em

_{ilustracyjnym.}

M. Schmiedehelm

_(1990,

s.

_12),

_której

rozprawa doktorska

by?a

po?wi?cona

nekropoli

w

G?sio-rze,

_wspomina,

?e

korzysta?a

ze

_{sporz?dzonego}

_przez

Peisera

_manuskryptu

_opracowania

_tego

stanowiska.

Wia-domo'

?e

_{przygotowywa?}

on tak?e

_monografi?

_nekropoli

w

_Onufryjewie

(M.

Ebert

_1922,

s.

218).

Mo?liwe zatem,

?e Peiser chcia? równie?

_opublikowa?

znaleziska z

Kamie-nia. Analiza materia?ów z

_tych

trzech blisko siebie

po?o-?onych

stanowisk

_bezpo?rednio

_wi?za?a

_si?

z

_planami

naukowymi

Peisera,

_który

zamierza?

_napisa?

_du??

_prac?

po?wi?con?

mazurskim

_{cmentarzyskom}

z okresu

wp?y-wówrzymskichi

w?drówek

ludów

_(M.

Ebert

1922,

s.

218).

Kolejn?

grup? dokumentów

zawieraj?c?

informacje

na

temat

_cmentarzyska

w Kamieniu _s? kartoteki

archeolo-gów,

którzy

mieli

_bezpo?redni

_dost?p

do zbiorów

znaj-duj?cych

si?

przed

II

_wojn?

_?wiatow?

w muzeum

króle-wieckim",

_Jednym

z

_{najwa?niejszym}

?róde?

_jest

_spu?cizna

Danych

o materia?ach z

_tego

_cmentarzyska

dostarcza

równie? kartoteka Feliksa

_Jakobsona

_(Archiv)

-znajduj?

si?

w

_niej

_rysunki

i

_opisy

dwóch

_naczy?

_(ob.

32,

104),

zapinki,

szpili

(ob.

143),

kilku

_sprz?czek

_(ob.

94,

119,

145)

oraz serii

_paciorków

_(ob.

50, 77, 85,

113,

118,

122,

124,

132).

Kartoteka Kurta

_Voigtmanna

_(Kartei)

zawiera z

ko-6

Zob. _opisy obiektów 16, 47, 68, 74, 75, 97, 113, 126 w dziennku nr

10 (Aneks 1) oraz

_odpisach

_(Aneks _2,3).

Paw?owi

_Szyma?skiemu

_(kartoteki _J.

_{Kostrzewskiego,}

F. Jacobsona oraz

M. Schmiedehelm,

materia?y

KDKA) oraz Panu dr. Adamowi Cie?li?-skiemu (kartoteka C.

_Engla).

7

Informacje

o

_miejscach

_{przechowywania}

materia?ów

_archiwalnych

umieszczono w zestawieniu ?róde? i

_{bibliografii.}

Za

_udost?pnie

_kopii

archiwaliów serdecznie

_dzi?kuj?

Panu

_prof.

_Wojciechowi

Nowakow-skiemu i Pani mgr Agacie

Chili?skiej-Drapella

(archiwa R. Grenza,

H. Jankuhna iG.

_Kossinny),

Pani dr Annie

_{Juga-Szyma?skiej}

iPanu dr.

8

Jako

przyk?ad

mo?na

_poda?

odmiennie

_{scharakteryzowany}

przez

M. Schmiedehelm i F. Peisera

_grzebie?

z

_grobu

79.

S

lruotw

nsn?ar:

der

_{6rtiberfilder}

!Ja-Alt

-1I1cta/.

{: (tJlJ(}(}(}.

Ryc. 5.

_Lokalizacja

_cmentarzyska

w Ka mie niu na _mapie F. E. Peisera (1909)

Fig. 5. Location ofthe _cemeteryat Kamie? on F. E. Peiser's _map (1909)

(12)

Ryc. 6.

_Przybli?ona

_lokalizacja

_cmentarzyska

w Ka mie nili

Fig. 6. _Approximate location of the _cemetery at Ka mie

?

lei

_rysunek

_popielnicy

z

_grobu

2 oraz miniaturki z

po-krywk?

z obiektu 118.

_Obydwa

szkice

_wykonane

_zosta?y

w skali

_(1:4

oraz

_1:1),

na

_marginesie

_podane

_zosta?y

do-k?adne

_wymiary

_naczy?,

a w

_przypadku

_urny równie?

_jej

barwa i

_sposób

_wyko?czenia

_powierzchni.

Dziwi

nato-miast, ?e K.

_Voigtmann

nie

_zaznaczy?

na

_rysunku

pokryw-ki

_znajduj?cych

sie w

_jej

ko?nierzu

otworków,

_których

obecno??

_podkre?la?

F. Peiser oraz M. Schmiedehelm.

Informacje

o

_wyposa?eniu

_wszystkich

_zespo?ów

zawiera-j?cych

bro?

_(ob.

2,4,10,30,53,

65a, 101,

142)

odnajduje-my warchiwum Martina

Jahna

_(Spu?cizna).

_S?

to krótkie

opisy

i szkice

_zabytków

_(dla

_grotów

zawsze z

_podanymi

dok?adnymi

wymiarami);

badacz ten

_jako

_jedyny

nary-sowa?

_w?dzid?o

_odkryte

w

_grobie

ko?skim

_(ob.

_23).

Ze

spu?cizny

Gustafa

_Kossinny

_(Archiv)

_znamy

schematycz-ny szkic okucia ko?ca pasa z

_grobu

125 oraz lakoniczne

(13)

wzmianki o kó?ku z

_odgi?tymi

na

_zewn?trz

ko?cami

z

_grobu

_92,

_szpili

i

_zapince

_kolankowatej

z

_grobu

_143,

naszyjniku

z

_grobu

157 oraz fibulach

_trój

_{grzebykowych.}

Kolejne

wiadomo?ci o

_zabytkach

_(zapinkach,

_sprz?czkach,

elementach

_uzbrojenia)

_mog?cych

wskaza? na

chronolo-gi?

cmentarzyska

w Kamieniu

_znalaz?y

_si?

w notatkach

Carla

_Engla

_(Archiv).

Na

_identyczny

_zapis

_natrafiamy

w archiwum Rudolfa Grenza

_(Archiv;

_por. _np. A.

Juga--Szyma?ska

2007a, s. 124, przyp.

3);

znajduje

si?

tam

tak?e

_rysunek

_grotu

z zadziorami z

_grobu

10.

_List?

pry-watnych

archiwów

_{wzmiankuj?cych}

znaleziska z

Kamie-nia

_zamyka

_spu?cizna

naukowa

_Józefa

_{Kostrzewskiego}

(Archiwum).

Badacz ten

_dysponowa?

_zdj?ciami

czterech

przedmiotów

odkrytych

na

_tym

_{cmentarzysku:}

elemen

-tów

_garnituru

_pasa z

_grobu

2 oraz ozdób z

_grobu

143.

Warto

_zaznaczy?,

?e takie same

_zdj?cia

ozdób oraz

foto-grafie

dwóch

_naczy?

z Kamienia

(ob.

_75,

125)

przecho-wywane s? tak?e w

_Ajaloo

Instituut w Tallinie.

Wchodzi-?y

one w sk?ad

_kolekcji

_dydaktycznej

_{przedwojennego}

Gabinetu

_{Archeologicznego}

_Uniwersytetu

w Tartu

_(patrz

A.

_Juga,

M.

Ots,

P.

_Szyma?ski

_2003).

to w

_sierpniu

1907 roku - 13.

(ob.

11-49 i

_A),

15.

_(ob.

50--83),

28.

_(ob.

_84-103),

29.

_(ob.

104-143, a i

_?)

i 30.

(ob.

144-162);

PM-A 1677, Bd. 1/228-279

-patrz

Anek-sy 1-

3).

Pozyskane

zabytki

przewieziono

do Prussia-

Mu-seum w

Królewcu,

_gdzie

_{zainwentaryzowano}

_je

_pod

wspólnym

numerem

-VII. 77.9289

_(C.

_Engel

_Archiv;

F.

_Jakobson

Archiv;

M. Schmiedehelm

Arhiiv,

7.25).

Trudno ustali? równie?

_dok?adn?

_lokalizacj?

cmenta-rzyska

w Kamieniu.

_Wed?ug

notatek F. Peisera stanowisko

znajdowa?o

si?

na zachód od

_Jeziora

_Be?dany,

na obszarze

administracyjnie

podlegaj?cym

le?niczówce w

_G?siorze

(d.

Schutzbezirk

_Gonschor;

obecnie Le?nictwo

_G?sior,

Nadle?nictwo

_{Maskuli?skie).}

Mia?o

_by?

ono

_usytuowane

na niewielkim

_piaszczystym

_wyniesieniu,

na wschód od

dobrze

_widocznego

w terenie

_wzgórza

(PM-A

_1677, Bd.

1/228,

267

-patrz

Aneksy

2 i

_4).

_Dalszych

wskazówek

dostarczaj?

przedwojenne

mapy. Na

planie

rozmieszcze-nia stanowisk

_{archeologicznych}

w

_pobli?u

_miejscowo?ci

Ukta

_(d.

Alt-

Ukta,

Kr.

_Sensburg)

Peiser

_po?o?enie

intere-suj?cej

nas

_nekropoli

_zaznaczy?

na

_pó?nocny

zachód od

zabudowa? w Kamieniu

(F.

Peiser _1909, tabL

_LI;

_patrz

_ryc.

5).

Podobne

_informacje

_odczytujemy

_ponadto

z _mapy

E. Hollacka

_(1908,

_mapa, kwadrat

_K16).

HISTORIA

BADA?

Zgromadzone

dane

_wskazywa?yby

_wi?c

na

_po?o?enie

nekropoli

wKamieniu na terenie

_pomi?dzy

_Jeziorami

Be?-dany

i D?u?ec

_(Ryc.

_6).

_Hipotezy

_tej

nie uda?o

_si?

_niestety

zweryfikowa?,

cmentarzyska

tego

nie umieszczono

bo-wiem na

_dydaktycznej

_mapie

Kreis

_Sensburg

G.

J.

F. von

Hassela

_(I.

_{Mellin-Wyczó?kowska}

1999, s.

180),

obecnie

jednym

z

_wa?niejszych

?róde? do lokalizowania stanowisk

badanych

przed

II

_wojn?

_?wiatow?

_(P.

_Szyma?ski

_2000b).

Powierzchniowe

_próby

odnalezienia

_cmentarzyska

w

Ka-mieniu

_{przeprowadzone}

_wiosn?

2008 roku równie? nie

przynios?y

pozytywnych

rezultatów.

_Wyznaczony

obszar

obecnie

_poro?ni?ty

_jest

lasem,

co uniemo?liwi?o

znale-zienie materia?u

_zabytkowego

oraz zaobserwowanie

ja-kichkolwiek ?ladów dzia?alno?ci

_{archeologicznej}

10.

I

_LOKALIZACJA

STANOWISKA

Zebrane i omówione

_powy?ej

?ród?a

_pozwalaj?

na

cz?-?ciowe odtworzenie

_przebiegu

_prac

_{przeprowadzonych}

na

_cmentarzysku

w Kamieniu. Wnotatkach Feliksa

Pei-sera z 27. wrze?nia 1905 roku

_znajduje

_si?

wzmianka

o stanowisku w

_pobli?u

_miejscowo?ci

Kamie?,

które

na-le?a?oby

przebada?",

Wchwili

_obecnej

nie mo?na

_jednak

stwierdzi?,

czy

informacja

ta

dotyczy

interesuj?cej

nas

nekropoli.

W

_{sprawozdaniach}

z bada?

_cmentarzyska

w Kamieniu brak bowiem

_{potwierdzenia}

_b?d?

te?

jakie-gokolwiek

odniesienia do

_cytowanej

wiadomo?ci. Nie

natrafiamy

tam tak?e na inne dane

_wskazuj?ce

na

_osob?,

czas i okoliczno?ci dokonania

_odkrycia

_omawianego

w

_niniejszym

_artykule

stanowiska. F. Peiser odnotowa?

jedynie,

?e w momencie

_rozpocz?cia

_wykopalisk

_cz???

cmentarzyska

by?a

ju?

zniszczona _przez

_wykroty

drzew

oraz

_wkopy.

Nie wiadomo

_niestety,

_jak

du?a

_by?o

to

de-strukcja

oraz która dok?adnie

_partia

_nekropoli

zosta?a

_ni?

obj?ta.

Oryginalny

plan

cmentarzyska

w Kamieniu

_niestety

nie zachowa?

_si?,

_jednak

_dokumenty

archiwalne

pozwo-li?y

na

_jego

odtworzenie

_(Ryc.

7,

8)11.

la

W_powojennej literaturze interesuj?ce nas

_cmentarzysko

oraz _jego

lokalizacj?

wi?zano z

_przypadkowym

_odkryciem

w 1972 roku dwóch

naczy? na terenie o?rodka PTTK w Kamieniu

_(por.

D.

_Lempka,

W Nowakowski 1975, s. _229; M. Karczewski 2001, s. _85-86;

patrz tak?e teczka .Pow. Pisz" warchiwum MWiM w

_Olsztynie).

Cera-mika

_{(najprawdopodobniej}

materia?

_osadowy

z

_epoki

_br?zu

- inf.

ustna Pani _mgr

_Magdaleny

_{Nowakowskiej,}

za

_któr?

_chcia?abym

w_tym

miejscu serdecznie

_podzi?kowa?)

oraz _miejsce _jej znalezienia

(kilka-dziesi?t

metrów od linii

_brzegowej

_Jeziora

_Be?dany)

_sugeruje

_jednak,

?e mamy w_tym

_przypadku

do _czynienia z _innym stanowiskiem ni? to

badane przez F. Peisera w 1906 i 1907 roku.

Z

_zachowanej

_dokumentacji

_wynika

równie?,

?e

cmen-tarzysko

w Kamieniu

_przebadano

w

_ci?gu

sze?ciu dni.

W

_pierwszym

sezonie

bada?,

22. wrze?nia 1906

roku,

wyeksplorowano

obiekty

1-10,

pozosta?e

zespo?y

odkry-9

_ 27.9.05

[I] Die

_Hugelgriiber

am

_PuJ3

des [I]

Griiberfeldes!

(... ) Bei

Kamien. Stelle: Szekierniak dito. _[I] Vielleicht dort die

_Hugel

am _[I]

Weg auch zu untersuchen (auch im [I]

Kgl.

Porst, etwa 1 Kilometer

entfernt)

-fragment

odpisu

dziennika bada? nr 3 F. Peisera sp orz?

-dzonyprzez

H. Tiessena wkwietniu 1924 roku (PM-A 390, Bd. 3/183).

11

Ze

_wzgl?du

na brak

_danych

_b?d?

_{nieczytelno??}

_niektórych

warto?ci

(14)

... lI) • • lI) N (O • N • ... N • CO C> N -e-• • (O ... lI) ? • (O • • • • Q) C> -e-• • • lI) • ("") N • CO " .

...---?I

• ("") N • • ..

-+-Q) • co ... • ? • N -e-? • • N (O • ("") ... • lI) § C> • ("") N • co ("") • ("") lI) • '25 • ... Q) •

?.

• E ? "'d $o-; s:: Q) er; ? 0Q:i 8 p.... ? Zo ? c-, 8 $o-; ? $o-; .:; s:: ?er; ? $o-; ? Q) er; 08 0Q:i s:: p.... o?N ? "'d ? N oS ...c: U s::

S

Q) "'d o? <l>" bIJ N er; ? Q) 'O ? c, s::

?

.:;$o-; bIJ O

?

OU :::i B gj (O ("") • • • co • ... N C> • r.? N Q) • N • ro C> (O (O ("") "<:t.)"<:t ("") • ("") • • ? lI) ... ("") -e-• ro • -e- "<:t lI) lI) •• CO -e-• CO lI) • co ("")

?I.f

...---.)?

... ("") • (O ? ? •• C> . ...--- ?? lI) ...---. .? ·??I • N ("") N Q) • • • N· ? ? lI) CON ...--- ("")...---. ...---Q) lI) • • ("") lI) • (O N ? Q) ("") • •

?I

• ... lI) C> (O • .-Q) N .. ... • ? N (O • • lI) lI) g • • co N •

(15)

a

t

(20 m) ·A ?(70m) ... • • e:_•• _: .. _-?. . .. _... .- .: . •• e • .' . : ..