Kodeks Napoleona w Polsce : (sto pięćdziesiąta rocznica)

Józef Szonert

Kodeks Napoleona w Polsce : (sto

pięćdziesiąta rocznica)

Palestra 2/3-4(7), 89-93

JÓZEF SZONERT

a d w o k at

Kodeks N apoleona w Polsce

( S t o p ię ć d z ie s iq t a r o c z n i c a )

90 J O Z E F S Z O N E R T _{Nr 2} z o s ta ją u z n a n e z a n ie d o s ta te c z n e . N a d ­ c h o d z i e r a k o n s u la tu . N a p o le o n ja k o p ie r w s z y k o n s u l p o w o łu j e k o m is ję w s k ła d z ie : T r o n c h e t, P o r ta lis , B ig o t d e P r e a m e n e u i M a le v ille . K o m is ja ta p o d p r z e w o d n ic t w e m T r o n c h e t’a o p r a c o w u ­ je p r o je k t, r o z s y ła g o d o z a o p in io w a n ia są d o m k a s a c y j n y m i a p e la c y jn y m , a n a s t ę p n ie p r z e z c z te r y la ta to c z y s ię d y s k u s ja w R a d z ie S ta n u p o d p r z e ­ w o d n ic t w e m p ie r w s z e g o b ą d ź d r u g ie g o k o n s u la . W r e s z c ie p o z m ia n ie k o n s u la tu n a c e s a r s t w o k o d e k s t e n w c h o d z i w ż y c ie w 1804 r o k u p o d n a z w ą „ K o d e k s N a p o le o n a ” . T e n w ł a ś n ie k o d e k s z o s ta ł w p r o w a ­ d z o n y d o K s ię s t w a W a r s z a w s k ie g o , a n a s tę p n ie m o c j e g o z o s t a ła r o z c ią g n ię ta n a z ie m ie w y z w o lo n e sp o d za b o ru a u s tr ia c k ie g o . N a w ia s o w o tr z e b a z a zn a ­ c z y ć , ż e k o d e k s t e n o b o w ią z y w a ł w e ­ d łu g t e k s t u f r a n c u s k ie g o . D e k r e t z d n ia 10.X .1809 r. s t a n o w ił, ż e „ o r y g i­ n a ł f r a n c u s k i je s t p r a w e m , d o p ó k i a u ­ te n t y c z n e t łu m a c z e n ie n a ję z y k p o ls k i o g ło s z o n e m n ie b ę d z ie ”. P o n ie w a ż t a ­ k ie g o tłu m a c z e n ia a u te n ty c z n e g o n ie d o k o n a n o , p r z e to a ż do r o k u 1946 i 1947 w P o ls c e o b o w ią z y w a ł w z a s a ­ d z ie t e k s t fr a n c u s k i K o d e k s u N a p o le ­ o n a . J a k ju ż z a z n a c z o n o , s ta n p r a w n y w P o ls c e b y ł le p s z y n iż p r z e d W ie lk ą R e w o lu c j ą w e F r a n c ji. T r ze b a je d n a k z d a ć s o b ie s p r a w ę z te g o , c z y p o w p r o ­ w a d z e n iu K o d e k s u N a p o le o n a V o l u ­ m i n a l e g u m m ia ły p r z e w a g ę n a d ty m k o d e k s e m . O c z y w iś c ie , tr z e b a p r z y ­ z n a ć , ż e V o l u m i n a l e g u m p o d w z g lę ­ d e m le g is la c y j n y m s t a ły z n a c z n ie n iż e j n iż K o d e k s N a p o le o n a . V o l u m i n a l e ­ g u m — to o s ie m o g r o m n y c h fo lia łó w , n ie m ó w ią c ju ż o d o p e łn ie n ia c h , z k tó ­ r y c h m o ż n a b y u tw o r z y ć f o lia ł d z ie ­ w ią t y i d z ie s ią ty . T r ze b a r ó w n ie ż p o d ­ k r e ś lić , ż e V o l u m i n a l e g u m n ie w y ­ c z e r p y w a ły c a ło ś c i z a g a d n ie ń p r a w ­ n y c h . P r ó c z te g o zb io ru o b o w ią z y w a ły je sz c z e : P r a w a M a z o w ie c k ie , K o r e k tu - ra P r u sk a , a p o n a d to p r a w o k a n o n ic z ­ n e i z w y c z a je d z ie ln ic o w e . V o l u m i n a l e g u m to n ie k o d ek s, le c z z b ió r p r z e p i­ s ó w . W ię k s z o ś ć p r z e p is ó w o d n o s iła s ię t y lk o d o je d n e g o sta n u — s z la c h ty . T r eś ć ty c h p r z e p is ó w w y d a j e się n a m d z is ia j b a r d z o a r c h a ic z n a . D la p r z y k ła d u p r z y to c z ę t a k i sz c z e g ó ł. P o ­ c z ą tk o w o c ó r k i w z b ie g u z s y n a m i n ie d z ie d z ic z y ły m a ją tk u n ie r u c h o m e g o p o o jc u . M u sia ły s ię o n e z a d o w a la ć ty lk o w ia n e m . D o p ie r o Z y g m u n t III W aza w p r o w a d z ił p r z e p is , ż e c ó r k i m a ją p r a ­ w o do 1/4 c z ę ś c i sp a d k u p o o jc u . T ę n ie r ó w n o ś ć d z ie d z ic z e n ia c ó r e k i s y ­ n ó w u z a s a d n ia n o ty m , ż e s y n p o w in ie n o tr z y m a ć je d n ą c z w a r tą c z ę ś ć d la te g o , że m u s i w o jo w a ć , d r u g ą c z ę ść d la te g o , ż e m u s i p e łn ić f u n k c je u r z ę d o w e , a tr z e c ia c z ę ść n a le ż a ła m u s i ę z p r a w a n a tu r y . W te n s p o só b có rc e p r z y p a d a ła ty lk o je d n a c z w a r ta c z ę ść sp a d k u p o o jc u . P o d s t a w ą K o d e k s u N a p o le o n a b y ły tr z y w i e lk ie z a sa d y , n a o w e c z a s y b a r ­ d zo r e w o lu c y jn e : 1) b e z w z g lę d n a r ó w ­ n o ś ć w s z y s t k ic h w o b e c p r a w a i w z w ią z k u z ty m n ie u z n a w a n ie p r z y w ile ­ jó w , 2) n ie z a w is ło ś ć p r a w a c y w iln e g o o d w s z e lk ic h w y z n a ń r e lig ijn y c h , 3) je d n o p r a w o d la c a łe g o lu d u . W m y ś l t y c h z a sa d z o s ta ł t e ż u n o r m o ­ w a n y p o r z ą d e k d z ie d z ic z e n ia , o d m ie n ­ n y o d d o ty c h c z a s o b o w ią z u ją c e g o . P o d rzą d a m i b o w ie m K o d e k su N a ­ p o le o n a c ó r k a w sp a d k u p o o jc u o t r z y ­ m y w a ła ta k ą sa m ą c z ę ś ć ja k s y n . M o ­ ż n a w ię c w y o b r a z ić s o b ie , ja k i to b y ł w i e lk i p r z e ło m w d o t y c h c z a s o w y c h p o ­ ję c ia c h p r a w n y c h ó w c z e s n e g o s p o łe ­ c z e ń s tw a p o ls k ie g o . W p r o w a d z e n ie w K s ię s t w ie W a r sz a ­ w s k im K o d e k s u N a p o le o n a b y ło n a ­ r z u c o n e s p o łe c z e ń s t w u p o ls k ie m u . W a r ­ to w ię c z a s ta n o w ić s ię , ja k to s p o łe ­ c z e ń s tw o p r z y j ę ło n o w y K o d e k s . N a o g ó ł — n ie s p o tk a ł s ię o n z ż y c z liw y m

Nr 3 K O D E K S N A P O L E O N A W P O L S C E ₉₁ p r z y ję c ie m w P o ls c e . Ś w ia d c z ą o ty m g ło s y p r z e d s t a w ic ie li s p o łe c z e ń s tw a . F e lik s Ł u b ie ń s k i, d y r e k to r s p r a w ie d li­ w o ś c i za c z a s ó w K o m is ji R z ą d z ą c e j, a p ó ź n ie j m in is t e r w e p o c e K s ię s tw a W a r s z a w s k ie g o , ta k m ó w i o K o d e k s ie N a p o le o n a : „ P r a g n ą łe m p r a w a c y w iln e (fr a n c u sk ie ) z a p r o w a d z ić — p o d łu g m n ie , a lb o w ie m ta m t y lk o p r a w d z iw a w o ln o ś ć , g d z ie p r a w o je s t d e s p o ty c z n ie r z ą d z ą c e m . P o w a ż y łe m s ię je d n a k , p o d t y t u łe m p r z e jś c ia z j e d n e g o p r a w o ­ d a w s t w a do d r u g ie g o , z a c h o w a ć to z p r u s k ie g o , co z n a la z łe m le p s z e g o d la z a b e z p ie c z e n ia z ie m s k ic h w ła s n o ś c i, j a ­ k im i są h ip o te k i. P o z w o liłe m s o b ie z a ­ p r o w a d z ić s ą d y p o k o ju , w in n y m n iż f r a n c u s k ie s p o s o b ie , z n a la z łs z y , że z g o d n ie js z e są z c h a r a k te r e m n a r o d u ” . J e s z c z e w y r a ź n ie j w y p o w ia d a s ię F r y ­ d e r y k S k a r b ek : „ J a k k o lw ie k d o s k o n a ­ le n i je s t p r a w e m k o d e k s fr a n c u s k i, n a ­ z w is k o N a p o le o n a w ó w c z a s n o s z ą c y — n ik t te m u z a p r z e c z y ć n ie m o ż e, że z b y t s k w a p liw ie i b e z w a r u n k o w o z a ­ p r o w a d z e n ie te g o p r a w a do k r a ju n a ­ s z e g o s ta ło się p r z y c z y n ą n ie z lic z o n y c h s tr a t i c ie r p ie ń d la m ie s z k a ń c ó w , p o ­ c h o d z ą c y c h b ą d ź to z n ie z g o d n o ś c i t e ­ go k o d e k s u z p o tr z e b a m i i z w y c z a ja m i n a s z e m i, b ą d ź te ż z z u p e łn e j n ie z n a jo ­ m o ś c i te g o p r a w a u ty c h , k tó r z y , p o - . d łu g n ie g o , s p r a w y s ą d z ić i c y w iln e s t o s u n k i u s ta n a w ia ć m i e l i ” . W r e s z c ie Z a m o y s k i, w m e m o r ia le z ło ż o n y m k s ię ­ c iu w a r s z a w s k ie m u w s ty c z n iu 1810 r„ t a k s ię w y p o w ia d a o K o d e k sie N a p o ­ le o n a : „ S p r a w ie d liw o ś ć w y w o łu j e k r z y k i p o w s z e c h n e , lu d z ie s k a r ż ą się n a p o ś p ie c h , z ja k im w p r o w a d z o n o k o ­ d e k s N a p o le o n a , i z n a c z n ie j je s z c z e n a b r a k i p r o c e d u r y . K r z y k i s ą p o w s z e c h ­ n e , n a le ż y w ię c p r z y p u s z c z a ć , ż e są w c z ę ś c i u z a s a d n io n e ” . W p r o w a d z o n e p r z e z K o d e k s N a p o le ­ o n a c y w iln e m a łż e ń s tw a i r o z w o d y n ie p r z y j ę ły s ię w p o ls k im s p o łe c z e ń s tw ie . W e d łu g ó w c z e s n y c h r a p o r tó w r z ą d o ­ w y c h w o k r e s ie o d 1808 r. do 1818 r. z a w a r to z a le d w ie tr z y m a łż e ń s t w a b e z s a k r a m e n tu r e lig ij n e g o i t y lk o s ie d e m r o z w o d ó w o r z e c z o n o b e z z a tw ie r d z e n ia ich p r z e z w ła d z ę d u c h o w n ą . U p a d e k N a p o le o n a , u tw o r z e n ie K r ó ­ l e s t w a P o ls k ie g o , a p r z e d e w s z y s t k im p r z e d s ta w io n a p o w y ż e j o p in ia s p o łe ­ c z e ń s tw a s p o w o d o w a ły , ż e m in is t e r Ł u b ie ń s k i n a p ie r w s z y m S e j m ie K r ó ­ l e s t w a P o ls k ie g o w d n iu 27 m a rca 1818 r. w n ió s ł — o b o k p r o j e k t u k o ­ d e k s u k a r n e g o — p r o je k t u s t a w y h i­ p o te c z n e j o ra z p r o je k t z m ia n y p r a w a c y w iln e g o o m a łż e ń s t w ie . N a le ż y z a ­ z n a c z y ć , ż e p o u p a d k u N a p o le o n a w p r o w a d z o n o ta k ż e w e F r a n c ji w 1816 r. n o w e p r a w o o m a łż e ń s t w ie . P o ls k a m y ś l p r a w n ic z a n ie p o s z ła tu za w z o r e m fr a n c u s k im . S ta r a n o s i ę z a c h o w a ć w s z y s t k ie o d r ę b n o ś c i n a r o ­ d o w e . N ie u z n a n o je d n a k p r a w a s e j ­ m o w e g o z 1818 r. za d o s ta te c z n e i d la ­ te g o w p a r ę la t p o te m w p r o w a d z o n o z d n ie m 31.X II.1825 r. b a r d z o p o w a ż n ą k o r e k tu r ę d o K o d e k su N a p o le o n a . U - c h y lo n o m ia n o w ic ie c a łą k s ię g ę p ie r w ­ szą K o d e k su N a p o le o n a , a z k s ię g i tr z e c ie j —• p r z e p is y o u m o w ie p r z ed ­ ś lu b n e j i p r z ep is y o p r z y w ile ja c h i h i­ p o te k a c h . S tw o r z o n o w ię c K o d e k s c y w iln y K r ó le s tw a P o ls k ie g o , o b o w ią z u j ą c y od 1.1.1826 r. K o d e k s te n , a cz w w ię k s z e j s w e j c z ę ś c i p o w ta r z a ją c y z a s a d y K o ­ d e k s u N a p o le o n a , je s t d o w o d e m , ż e p o ls k a m y ś l p r a w n ic z a c h c ia ła iś ć w ła s n ą d ro g ą , c h c ia ła p r z e r o b ić b ą d ź d o s to s o w a ć w s z y s t k ie p r z e p is y K o d e ­ k s u N a p o le o n a do o b r ę b n o ś c i n a r o d u p o ls k ie g o . R o z p o c z ę to ta k ż e p r a c e n a d p o z o s ta ły m i k s ię g a m i K o d e k s u N a p o ­ le o n a , le c z p r o p o n o w a n e z m ia n y n ie z o s ta ły w p r o w a d z o n e w ż y c ie .

D la c z e g o ta k s ię sta ło ? Z n ó w z a ­ w a ż y ły tu z a r ó w n o ó w c z e s n e w a r u n k i p o lit y c z n e , ja k i o p in ia s p o łe c z e ń s t w a .

J O Z E F S Z O N E R T Nr 3 w r o k u 1836 z o s ta je n a r z u c o n e s p o łe ­ c z e ń s tw u p o ls k ie m u p r z e z R o s ję p r a w o o m a łż e ń s t w ie . W p r z e c iw ie ń s t w ie do K o d e k s u C y w iln e g o K r ó le s t w a P o l ­ s k ie g o , k tó r y s ta n o w ił, że m a łż e ń s tw o p o w in n o b y ć z a w a r te w k o ś c ie le d a n e ­ g o w y z n a n ia , a le r o z w ó d c z y też u n ie ­ w a ż n ie n ie m a łż e ń s tw a o r z e k a ł są d c y ­ w iln y , p r a w o o m a łż e ń s t w ie z 1836 r. s t a n ę ło n a s ta n o w is k u , że z a r ó w n o s a ­ m o z a w a r c ie m a łż e ń s tw a , ja k i o r z e ­ c z e n ie r o z w o d u n a le ż ą do w y łą c z n e j k o m p e t e n c j i w ła d z d u c h o w n y c h . J e s z c z e p r z e d w y b u c h e m p o w s ta n ia lis t o p a d o w e g o s p o łe c z e ń s tw o p o ls k ie d o w ie d z ia ło s ię o z a m ie r z e n ia c h ca ra M ik o ła ja w s p r a w ie n o w e g o p r a w a m a łż e ń s k ie g o . W m o w ie w y g ło s z o n e j d n ia 28 m a j a 1830 r. c a r M ik o ła j ta k s ię w y r a z ił o d a ls z y c h p r a c a ch n ad n o w e liz a c j ą K o d e k s u N a p o le o n a i o n o w y m z a m ie r z o n y m p r a w ie m a łż e ń ­ sk im : „ D e p u ta c ja , w c z ę ś c i z g ro n a w a s z e g o w y b r a n a , p r z y g o t.o w a ła b y ła k s ię g ę II K o d e k s u C y w iln e g o , le c z p r a ­ ca ta, z d a je s ię , n ie n a b y ła je s z c z e sto p n ia n a le ż y t e j d o jr z a ło ś c i. (...) W w y ­ k o n a n iu r o z p o r z ą d z e ń w z g lę d e m p r z y ­ c z y n n ie w a ż n o ś c i m a łż e ń s tw a i w z lę - d e m r o z w o d ó w , z a w a r te j w I K s ię d z e K o d e k s u C y w iln e g o , a na o s ta tn im S e j m ie u c h w a lo n y c h , w y d a r z y ły się t r u d n o ś c i, k tó r e p r z e jr z e n ia ty c h ż e r o z ­ p o r z ą d z e ń k o n ie c z n ie w y m a g a j ą ”. M o w a c a ra M ik o ła ja , a n a s tę p n ie w p r o w a d z o n e ju ż p r a w o o m a łż e ń s t w ie z 1836 r. b y ły n ie z b ity m d o w o d e m te g o , ż e R o s ja c a r s k a c h c e n a r z u c ić s p o łe ­ c z e ń s tw u p o ls k ie m u p r a w a s ta n o w io n e p r z e z s ie b ie . P o w s t a ł w ię c p r o b le m : c z y le p ie j z a c h o w a ć p r z e p is y o d r ę b ­ n e — f r a n c u s k ie , c h o ć n ie z u p e łn ie z a ­ d o w a la ły o n e s p o łe c z e ń s tw o p o ls k ie , c z y te ż p r z y ją ć p r a w a n a r z u c o n e p r z ez c a r s k ą R o s ję ? Z a ję to o c z y w iś c ie s t a ­ n o w is k o , ż e le p s z y je s t K o d e k s N a p o ­ le o n a n iż n o w e p r a w a w ro d za ju p ra­ w a o m a łż e ń s tw ie z 1836 r. W s u k u rs te m u s ta n o w is k u p r z y s z ła m im o w o li p r z e ło m o w a c h w ila w r o z w o ju m y ś li p r a w n ic z e j w e F r a n c ji. W o k r e s ie z a r ó w n o p o w s ta n ia K o ­ d e k s u N a p o le o n a , ja k i p ie r w s z y c h la t je g o o b o w ią z y w a n ia d o m in u ją c ą r o lę w ż y c iu p r a w n ic z y m w e F r a n c ji o d ­ g r y w a ła sz k o ła d o g m a ty c z n a . S z k o ła ta o d m a w ia ła ju r y sp r u d e n c ji c h a r a k te ­ ru tw ó r c z e g o u w a ż a ją c , ż e in t e r p r e t a ­ c ja p r a w a n ie m o ż e w y k r a c z a ć p o za ś c is łe p r z e p is y k o d e k s u i n ie m u s i s ię lic z y ć z p o tr z e b a m i ż y c io w y m i. J u r y s - p r u d e n cja m ia ła z a ts m c h a r a k te r n a j ­ z u p e łn ie j b ie r n y . T a k i s t a n r z e c z y u le ­ g a ł je d n a k s to p n io w e j z m ia n ie . W c z w a r ty m d z ie s ią tk u X I X w ie k u fr a n c u s k i S ą d K a s a c y jn y w s z e d ł n a d ro g ę , k tó r a co ra z b a r d z ie j o d b ie g a ła od lite r a ln e g o tłu m a c z e n ia a r ty k u łó w k o d e k su . J u r y s p r u d e n c ja z a c z ę ła n a d a ­ w a ć n o w e ż y c ie p r z e p is o m k o d e k su . T łu m a c z o n o p r z e p is ta k , ja k te g o w y ­ m a g a ło ż y c ie . W te n sp o só b m y ś l p r a w n ic z a z a r ó w n o w e F r a n c ji, jak p o te m w in n y c h p a ń s tw a c h , g d z ie o b o ­ w ią z y w a ł K o d e k s N a p o le o n a , z a c z ę ła s ię b u jn ie k r z e w ić . O ty m , że c z y n n ik i k ie r o w n ic z e c a r ­ s k ie j R o s ji d ą ż y ły do r u s y f ik a c j i s p o łe ­ c z e ń s tw a p o ls k ie g o , ś w ia d c z ą w y p o w ie ­ d zi lic z n y c h d y g n ita r z y r o s y js k ic h . U c z o n y r o s y js k i P a w e ł M u c h a n o w , k u ­ r a to r o k r ę g u w a r s z a w s k ie g o , p o p r z e d ­ n ik s ła w n e g o A p u c h tin a , m a w ia ł, że tr z e b a w s tr z y m a ć ro zw ó j o ś w ia t y w K r ó le s t w ie P o ls k im , d o p ó k i je j p o z io m n ie p o d n ie s ie s ię w ś r o d k o w e j R o s ji. P r a w n ik r o s y j s k i N a b o k o w w m e m o r ­ ia le s w y m o w p r o w a d z e n iu w K r ó le ­ s t w ie P o ls k im n o w e j o r g a n iz a c ji s ą d o ­ w e j (1876 r.) u w a ż a ją za ś r o d e k do z r u s y fik o w a n ia lu d u p o lsk ie g o , a je d ­ n o c z e ś n ie z a k a r ę w o b e c z r e w o lu c jo n i­ z o w a n e j sz la c h ty . Z a m ia ry d y g n ita r z y c a r s k ie j R o s ji n ie z o s ta ły je d n a k w c ie lo n e w ż y c ie .

Nr 3 K O D E K S N A P O L E O N A W P O L S C E

₉₃