Łukaszewicz, Bohdan
"Obozy jeńców wojennych na terenie
byłych Prus Wschodnich" :
sprawozdanie z sympozjum
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 117-119
B o h d a n Ł u k a s z e w ic z
„OBOZY JEŃ C Ó W W O JEN N YC H NA TER EN IE
B Y Ł Y C H PRU S WSCHODNICH”
Sprawozdanie z sympozjum
25 listopada 1974 roku w Olsztynie odbyło się sym pozjum naukow e pośw ięcone obozom jenieckim na teren ie P ru s W schodnich w okresie I I w ojny św iatow ej. Sy m pozjum zorganizow ała olsztyńska Okręgowa K o m isja Bad ania Zbrodni H itlerow skich w Polsce. Uczestnikam i byli przedstaw iciele olsztyńskiego środowiska naukowego, zaproszeni goście reprezentujący okręgow e k om isje Bad ania Zbrodni H itlerow skich w P olsce oraz młodzież akadem icka W yższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie i młodzież szkolna ostatnich klas olsztyńskich szkół średnich.
W program ie sym pozjum przewidziano dwa referaty . U czestnicy otrzym ali m a teriały powielone, stąd też referen ci w swoich w ystąpieniach ograniczyli się do za sygnalizowania istotniejszych elem entów prezentow anej problem atyki.
Pierw szy re ferat, Zygm unta L ietza (Ośrodek Bad ań Naukowych im. W ojciech a K ętrzyńskiego w Olsztynie) — O r g an iz acja i ro z m ie sz c z en ie o b o z ó w je ń c ó w w o je n n y c h w P r u s a ch W sch o d n ich w la ta c h 1939— 1945 — oparty został na źródłach zgro madzonych w W ojewódzkim Archiw um Państw ow ym w Olsztynie, m ateriałach o l sztyńskiej O kręgow ej K om isji Bad ania Zbrodni H itlerow skich w Polsce, wspom nie niach i re lacjach byłych jeńców w ojennych oraz literatu rze przedm iotu. P od kreśla ją c , iż badania rozmieszczenia obozów je n ieck ich są ze wszech m iar niedostateczne, -referent podjął próbę ustalenia lok alizacji i okresów istnienia obozów jenieckich w P ru sach W schodnich i na obszarach w cielonych do te j p row in cji oraz w tych pow iatach prow incji, które w czasie w ojny weszły w skład R eic h s g a u D a n z ig -W est- p r eü s s en . Na podstawie literatu ry przedmiotu oraz m ateriałów z M ilitä ra rch iv we Fryburgu referen t oszacował w stępnie liczbę jeńców w ojennych w P ru sach W schodnich w latach 1939— 1944 w najw ażn iejszych oflagach i stalagach.
Ponadto om ówił w arunki egzystencji jeńców w ojennych, podniósł spraw ę u cie czek (których uczestników — w brew istn ien ia kon w encji i w ojskow ego kodeksu karnego uciekinierów — karano nie tylko zam knięciem w karcerze lecz oddawano w ręce gestapo) oraz sy tu acji jeńców w końcow ej fazie w ojny. W ówczas to Urząd Je n ie c k i Naczelnego Dowództwa W ehrm achtu (O b e r k o m m a n d o d e r W e h r m a c h t — O K W ) podporządkowano w e wrześniu 1944 roku H einrichow i Him m lerow i ■— co m iało zgubne konsekw encje dla pozostałych przy życiu jeńców polskich, radzieckich i francuskich.
D rugi referat, Bohdana K oziełło-Poklew skiego (S ta c ja Naukowa Polskiego T o w arzystw a Historycznego w Olsztynie) nosił ty tu ł: P r z y m u s o w e z a tr u d n ie n ie je ń c ó w w o je n n y c h w P r u s a ch W sch o d n ich jcíko fo r m a r e a liz a c ji z a s a d y V ern ich tu n g d u r c h A rb eit. Z ostał on opracow any na podstaw ie a k t B iu ra In fo rm a c ji i Poszuki wań Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża (Archiwum Zarządu Głów nego PC K ), archiw aliów W ojewódzkiego Archiw um Państw ow ego w Olsztynie, do tychczasow ej literatu ry przedm iotu oraz statystyk M inisterstw a P ra cy Rzeszy (zesta w ienia te opublikowano w tajn y m wydaw nictw ie „Der A rbeitseinsatz im D eutschen R eich ”, później '„Der A rbeitseinsatz im G rossdeutschen R eich ”).
Punktem w y jścia rozw ażań były postanow ienia K on w encji H askiej z 1907 roku oraz K on w en cji G enew skiej z 1929 roku o możliw ości w y k o rz y sta n ia je n ieck ie j siły roboczej.
Od pierwszych dni I I w ojny św iatow ej N iem cy n ie jak o program owo nie prze strzegały postanow ień w ym ienionych konw encji. W P ru sach W schodnich, ja k zresztą
118 Kronika naukowa
i w c a łej Rzeszy, czy na obszarach wcielonych, wykorzystyw ano pracą jeńców wo jennych bez wzglądu na ograniczenia (dotyczące czasu pracy, jak o ści wyżywienia, zakw aterow ania, rodzajów zatrudnienia, wynagrodzenia za pracą, opieki zdrowotnej) w ypływ ające z postanowień K onw encji H askiej czy K on w encji Genew skiej.
Ju ż w pierwszych czterech m iesiącach w ojny (wrzesień— grudzień 1939 roku) w gospodarce P rus Wschodnich zatrudniano przymusowo ponad 60 tysięcy jeńców w ojennych i cywilnych (Z iv ilg e fa n g en e — ludność cyw ilna zagarnięta przez W ehr m acht na obszarze operacyjnym i skierow ana do obozów jenieckich ) z kam panii w rześniowej.
W połowie m arca 1940 roku — ja k ustalił autor referatu — rozpoczęła się a k c ja pozbawiania jeńców w ojennych statusu jenieckiego i przenoszenia ich na status robotników cywilnych. B y ła to jedyn ie zm iana form alna stanu zatrudnienia jeńców. Zazwyczaj bowiem, jeń cy n ie zm ieniali naw et m iejsca pracy, w m iejscu dotych czasowego zatrudnienia zmuszano ich do podpisywania d eklaracji, w k tó rej zga dzali się n a pozostanie w Rzeszy do końca w ojny w charakterze robotników cyw il nych. Podłożem te j a k c ji były niem ieckie plany ek sterm in acyjn e w stosunku do n a rodu polskiego. Chodziło o pozbawienie Polaków przyw ilejów przewidzianych K on w encją Genew ską i możliwość podporządkowania ich bez reszty ad m in istracyjno- -policyjn ym zasadom traktow ania robotników polskich.
A k cja przenoszenia polskich jeńców w ojennych na status robotników cyw ilnych służyła też form alnem u zm niejszaniu ich stanu zatrudnienia. Na to m iejsce zaczęli od połowy 1940 roku napływ ać jeń cy z k rajó w zachodniej Europy: Francuzi i Belgo wie. W końcu 1940 roku liczba ich przekraczała 121 tysięcy. W późniejszych latach doszli jeszcze jeń cy radzieccy, a od 1943 roku włoscy.
Zatrudnienie jeńców w ojennych w gospodarce P rus W schodnich obrazu ją licz by: w 1940 roku 112 405 osób, w 1941 — 68 469, w 1942 — 72 591, w 1943 — 47 923, zaś w ciągu pierwszych ośmiu m iesięcy 1944 roku 13 796 osób.
W dalszej części swego referatu B . K oziełło-Poklew ski, n a podstawie fragm en ta rycznie zachowanych m ateriałów źródłowych, podjął próbę przedstaw ienia sposobów w ykorzystania je n ieck ie j siły roboczej w gospodarce prow incji wschodniopruskiej. Najw iększą liczbę robotników zatrudniano w rolnictw ie, co w arunkow ała struk tura gospodarcza P rus Wschodnich, pozostałe działy gospodarki m iały znikomy udział. Tym niem niej w ciągu la t w ojny stale w zrastał odsetek jeńców w ojennych zatrud nianych w przem yśle: w 1940 roku stanow ili oni 9,9% ogółu zatrudnionych jeńców w ojennych, w 1941 — 13%, w 1942 — 24,5%, w 1944 roku — 27,3%. W zrost ten spo wodowany był niekorzystnym i zm ianam i w sy tu acji m ilitarn ej T rzeciej Rzeszy.
W zakończeniu re feratu mówca podkreślił, iż w w arunkach totaln ej w ojny prowadzonej przez T rzecią Rzeszę w szelkie postanow ienia międzynarodowe regu lu jące status jeńców w ojennych stały się m artw ą literą.
W dyskusji, jak o pierwszy głos zabrał Tadeusz M aria G elew ski z W yższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie. Na w stępie w yraził nadzieję współpracy Zakładu H istorii Wydziału Humanistycznego W SP z olsztyńską Okręgową K om isją B ad ania Zbrodni H itlerow skich w P olsce w przedmiocie in sp iracji tem atów m agisterskich czy naw et doktorskich. N astępnie T. M. Gelew ski podjął się w y jaśn ien ia p ojęcia i statusu prawnego jeń ca w ojennego, regulow anego prawem międzynarodowym, d alej pojęcia kom batantów regularnych, nieregularnych i niekom batantów , którym przysługuje status jeńców w ojennych.
W iceprokurator wojewódzki, Stan isław Łagodziński n a podstawie m ateriałów prowadzonego śledztwa w spraw ie zbrodni w ojennych na teren ie Stalag u I B w Ol sztynku, scharakteryzow ał stosunki p an ujące w tym obozie, w arunki egzystencji jeńców w ojennych różnych narodowości oraz wypadki masowego ludobójstw a.
Po kró tk iej przerw ie — w czasie k tó rej uczestnicy sympozjum zapoznali się z przygotowaną przez organizatorów wystaw ą oraz w ydaw nictw am i dokum entujący m i zbrodnie ma jeńcach w ojennych w Prusach W schodnich — podjęto dyskusję.
G racjan Fijałk ow ski, przedstaw iciel koszalińskiej O kręgow ej K om isji Bad ania Zbrodni H itlerow skich w Polsce, pod jął spraw ę nom enklatury zagadnienia w lite raturze publicystycznej i naukow ej oraz przedstaw ił stru k tu rę organizacyjną władz w obozach jenieckich.
Witold Piechocki, przewodniczący Zespołu Propagandowego olsztyńskiej O kręgo wej K om isji Badania Zbrodni H itlerow skich w P olsce z ajął się problem em zbierania
Kronika naukowa 119
i publikow ania re la c ji, pam iętników byłych jeńców w ojennych. M ówił o możliwości szerokiej w spółpracy ze Związkiem B ojow ników o Wolność i D em okrację oraz Ośrodkiem Badań Naukowych im. W ojciecha K ętrzyńskiego w Olsztynie, jak o że K o m isja w chw ili obecnej dysponuje nader skrom nym i środkam i na prow adzenie i popularyzację tego typu badań.
K arol Przesm ycki, reprezentujący łódzką Okręgową K om isję Bad ania Zbrodni H itlerow skich w P olsce scharakteryzow ał je j działalność: badanie zbrodni W ehrm achtu na teren ie Łódzkiego w latach 1939— 1945; obecnie prow adzi się ponad 600 śledztw.
K o lejn y dyskutant, F elik s Szebiel z W łocław ka, obrońca W arszaw y, wzięty do niew oli na je j przedpolach, opowiadał o drodze jeńców w ojen nych z P iasecz na do Stabław ek (Stalag IA, num er je n ieck i 33 819) i stosunku władz obozowych do polskich jeńców w ojennych.
D yskusję podsumował prezes olsztyńskiej O kręgow ej K o m isji Bad an ia Zbrodni H itlerow skich w Polsce, Je rz y Ruszkowski. W yraził głębokie zadow olenie z udziału młodzieży, dla k tó rej spotkanie to powinno być le k c ją n iekłam anej h istorii, a także wpłynąć n a zainteresow anie je j problem atyką m artyrologii narodu polskiego w la tach w ojny i okupacji.
Po zam knięciu obrad uczestnicy sym pozjum złożyli w ieniec pod pomnikiem W dzięczności dla A rm ii Czerwonej.
