602
R EC EN ZJE„ F e m in istk i w b rew so b ie ” , w yd aje się t o je d n a k ro zw ią za n iem p o ło w ic z n y m . P rzed I w o jn ą św ia to w ą ty lk o w o d n iesien iu d o n a d er w ąskiej g ru p y k o b ie t u k ra iń sk ich d aje się u ży ć ok reślen ie „ fe m in is tk i” . M o ż n a też k siążce zarzu cić brak m ap. W y d a n a je st b a rd zo so lid n ie , e stety czn ie, n a d o b r y m p a p ierze, zaw iera k ilk a n a ście zd jęć, b a rd zo p o rzą d n ie z e s ta w io n ą b ib lio g r a fię (ty tu ły p o l sk ie p o d a n e n iem al b ezb łęd n ie) i in d ek s.
H a lin a G ó rsk a
W arren I. C o h e n , E m p ire W ith o u t T ears. A m e r ic a ’s F oreign R e la tio n s, 1921— 1933, P h ila d elp h ia 1987, s. 138.
Interp retacje a m eryk ań sk iej p o lity k i zagran iczn ej w la ta ch d w u d ziesty ch X X w . w zb u d zają w śró d h isto r y k ó w k o n tro w ersje i p o le m ik i. N a jn o w sz a p raca C o h e n a p o m y śla n a z o sta ła ja k o p r ó b a sk ró to w ej sy n tezy tych za g a d n ień . A u to r ad resuje sw ą k sią żk ę, ja k p o d k r e śla w e w stęp ie, g łó w n ie d o stu d e n tó w h istorii p o z b a w io n y c h d o ty c h c z a s, w ed łu g n ie g o , s y n te ty c z n e g o o p r a c o w a n ia d z ie jó w d y p lo m a cji am eryk ań sk iej te g o o k resu . Z d ziw ien ie c zy teln ik a b u d zi w tym m iejscu fa k t, iż C o h e n p o m ija z u p ełn y m m ilc zen iem m o n o g r a fię L ew is E th an E l l i s a , „ R e p u b lic a n F o r e ig n P o lic y ” 1921— 1933” , N e w B run sw ick , N . J. 1968. A u to r sp ec ja lizo w a ł się d o ty c h c z a s w za g a d n ien ia ch d o ty c z ą c y c h p o lity k i am eryk ań sk iej w A zji P o łu d n io w o -W sc h o d n ie j1.
A m ery k a ń sk iej p o lity k i zagran iczn ej o w y c h lat n ie ok reśla ja k o „ iz o la c jo n iz m ” . W o k resie tym , j e g o z d a n iem , m ię d z y n a r o d o w a a k ty w n o ść S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h o sią g n ę ła n ie sp o ty k a n ą d o ty c h cz a s sk alę.
Z a k ła d a ją c p o d r ę c z n ik o w y ch ara k ter m o n o g r a fii a u to r o g ra n iczy ł a p a ra t n a u k o w y d o m in i m u m (1 4 p r z y p isó w o ra z lista w y b ra n y ch p o zy cji literatu ry p rzed m io tu ). D ą ż y ł ta k ż e d o m o żliw ie n ajw iększej gen eralizacji. In teresu jący e fe k t p r z y n io sło ro zp a try w a n ie w y d a rzeń h isto ry czn y ch nie p o d k ą tem p o sz c z e g ó ln y c h p a ń stw c z y k o n ty n e n tó w , lecz ich m iejsca w o g ó ln y c h ten dencjach d y p lo m a c ji am eryk ań sk iej. D a ło to lep sz ą m o ż liw o ść p rzep ro w a d ze n ia a n a lizy gen era ln y ch za ło ż e ń p o lity k i m ięd zy n a ro d o w ej.
P racę o tw iera p rezen tacja d y p lo m a cji a m eryk ań sk iej w o k resie o b e jm o w a n ia w ła d zy przez W arren a G . H a rd in g a (1 9 2 1 ). Z a sta ł o n w sp a d k u p o W o o d r o w W ilso n ie d o b rze zo rg a n iz o w a n y i sp ra w n ie d ziałający ap arat D e p a r ta m e n tu S ta n u i D e p a r ta m e n tu H a n d lu , o d g r y w a ją c e g o co ra z w ięk sz ą rolę w k sz ta łto w a n iu p o lity k i zagran iczn ej. N ie ja k o „ n ie z a u w a ż a ln ie ” S ta n y Z je d n o c z o n e sta ły się n a jw ię k szą p o tę g ą g o sp o d a r c z ą i fin a n so w ą św iata. S tw a rza ło to n iezn a n e u p rzed n io p r o b le m y , ale i tw o r z y ło n ieistn ieją c e d aw n iej m o ż liw o śc i ro zw o ju g o sp o d a r c z e g o . W tym k o n te k śc ie , n a w et o d rzu cen ie T r a k ta tu W ersa lsk ieg o p rzez S en a t U S A n ie w y w a r ło , w ed łu g a u tora, d e c y d u ją c e g o w p ły w u n a rozw ój am eryk ań sk iej p o lity k i zagran iczn ej.
D ru g i ro zd zia ł p racy p o ś w ię c o n o p o d sta w o w e j, zd a n iem C o h e n a , roli c z y n n ik ó w e k o n o m ic z n y ch w k sz ta łto w a n iu d y p lo m a cji S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h . A u to r d o ść d o k ła d n ie stara się n a św ietlić w p ły w fin a n sistó w i b a n k ie ró w n a p o lity k ę W a sz y n g to n u . S z c z e g ó ln ą rolę przy p isu je o n T h o m a so w i W . L a m o u t, k tó r e g o o p in ie m ia ły m ieć c z ę s to d ecy d u ją c e zn a czen ie. P rzed sta w ia ją c m a so w y n ap ływ k a p ita łó w a m ery k a ń sk ich d o E u ro p y , z g o d n ie z d o ty c h c z a so w y m i u sta len ia m i h isto r io g r a fii, C o h en o m a w ia p rzyjęcie p la n ó w D a w e sa i Y o u n g a 2. W y k o rzy stu ją c b a d a n ia J o se p h a B r a n d e s a an alizu je
1 N a jw a żn iejsze z je g o o p u b lik o w a n y c h p ra c to: The A m erica n R e visio n ists. The L e sso n s o f
In terven tio n in W o rld W a r I, C h ica g o 1967; A m e r ic a ’s R e sp o n se to China. A n in te rp re ta tiv e H is to r y o f S in o -A m erica n R e la tio n s, N e w Y o r k 1971; The C h in ese C on n ection , N e w Y o r k 1978; D ea n R u sk,
T o to w a , N . J. 1980.
2 J. H . W i l s o n , A m erica n B usiness a n d F oreign P o lic y , L e x in g to n 1971, s. 131— 1 7 4 o r a z M . J. H o g a n , In fo rm a l E n ten te: The P r iv a te S tru c tu re o f C o o p e ra tio n in A n g lo -A m e ric a n E con om ic
R E C E N Z J E
603
d z ia ła ln o ść D e p a r ta m e n tu H a n d lu , k tó r y p o d k ieru n k iem H erb erta H o o v e r a o s ią g n ą ł w la ta ch 1921— 1928 n ie sp o ty k a n e d o ty c h c z a s zn a czen ie3. A u to r p o d k r e śla też istn ie n ie w k o ła c h r zą d o w y ch ro zb ie ż n o śc i w sp ra w a ch p o ż y c z e k d la C h in i J a p o n ii. P referencje b a n k ó w d la stab iln ej i w p ełn i w y p ła ca ln ej J a p o n ii d zia ła ły tu w b rew in te reso m d y p lo m a cji a m ery k a ń sk iej, p ragn ącej w esp rzeć sła b sze g o sp o d a r c z o C h in y , c o z fin a n s o w e g o p u n k tu w id zen ia u w a ż a n o z a ry zy k o w n e. A u to r p o d k reśla ró w n ież n ie sp o ty k a n ą u p rzed n io ek sp an sję a m ery k a ń sk ich k o rp o ra cji g o sp o d a r c z y c h . W jej w y n ik u la ta d w u d z ie ste p r z y n io sły , w ed łu g n ie g o , p o w a ż n e zm ia n y w ro zm iesz czen iu i stru k turze m ięd zy n a ro d o w ej p rod u k cji p rzem y sło w e j.
N a s tę p n y fra g m e n t p racy ilu stru je w y siłk i p o lity c z n e m a ją ce d o p r o w a d z ić d o u trw a len ia p o k o ju , a je d n o c z e śn ie za b e z p ie c z y ć a m ery k a ń sk ie in w esty cje za g ra n iczn e. W ty m k o n te k śc ie a u to r interpretuje p rzeb ieg K o n fe ren cji W a sz y n g to ń sk iej (1 9 3 1 ), p o p a r c ie U S A d la U k ła d ó w L o k a reń s- k ich (1 9 2 5 ) o ra z P a k tu K ello g g -B r ia n d (1 9 2 8 ). F ia sk o w ejścia S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h d o T r y b u n a łu M ię d z y n a r o d o w e g o w H a d z e , C o h e n w ią ż e z su b ie k ty w n y m i b łęd a m i ta k ty czn y m i p o d c z a s n eg o cja cji i g ło so w a n ia w S en a cie U S A .
C zw a rty ro zd zia ł m o n o g r a fii z a ty tu ło w a n y „ T h e R e sp o n se to R e v o lu tio n an d In sta b ility ” o m a w ia k o n ta k ty m ię d z y n a r o d o w e , w k tó r y ch za a n g a ż o w a n e b yły S ta n y Z je d n o c z o n e . C o h e n r o z p o c z y n a a n a lizę o d s to s u n k ó w z M e k sy k ie m , k tóre w p o ło w ie lat d w u d z ie sty c h m ia ły g ro zić n a w e t w y b u c h e m w o jn y . W b a sen ie M o r z a K a r a ib sk ie g o a u to r d o tr z e g a s to p n io w ą ten d en cję d o w y c o fy w a n ia o k u p a cy jn y ch o d d z ia łó w w o jsk o w y c h i z a stę p o w a n ia ich m ie jsc o w y m i siła m i m o g ą c y m i g w a r a n to w a ć stab ilizację p o lity c z n o -g o sp o d a r c z ą (H a iti, D o m in ik a n a , w p e w n y m sto p n iu N ik a r a g u a ).
C zę śc io w e u sp o k o je n ie D a le k ie g o W sc h o d u C o h e n w ią że raczej z d o b r ą w o lą ja p o ń sk ie g o m in istr a sp raw za g ra n iczn y ch K iju ro S h id eh a ry n iż z d zia ła n ia m i d y p lo m a ty c z n y m i S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h . S to su n k i a m e r y k a ń sk o -ra d zieck ie an alizu je p o b ie ż n ie . M im o b ra k u fo rm a ln eg o u z n a n ia p o lity c z n e g o , w y m ia n a h a n d lo w a i g o sp o d a r c z a z Z S R R ro zw ija ła się d y n a m icz n ie. S łu szn ie te ż u w y p u k ła a u to r zn a c z e n ie A m ery k i w fin a n so w ej sta b iliza cji Z a c h o d n iej E u ro p y , a le i chw iej- n o ś ć w y p r a c o w a n e g o sy stem u , u z a le ż n io n e g o o d sta łe g o n a p ły w u n o w y c h p o ż y c z e k zza o cea n u .
O sta tn i fra g m e n t p racy p o św ię c o n y z o s ta ł p o lity c e zagran iczn ej w o k resie p rezyd en tu ry H erb erta H o o v e r a (1 9 2 9 — 1933), zd o m in o w a n e j za ła m a n ie m g o sp o d a r c z y m i k ry zy sem e k o n o m ic z n y m . O kres ten p rzy n ió sł g w a łto w n ą zm ia n ę d o ty c h c z a so w e g o u k ła d u s to s u n k ó w m ię d z y n a r o d o w y ch . A u to r p o d k r e śla n ie p o w o d z e n ie p la n ó w i k o n fer en cji ro z b r o je n io w y c h (p o z a lo n d y ń sk ą 1930) o r a z za ła m a n ie w y m ia n y h a n d lo w ej. W y d a je się d ziw n e, iż p o św ię c a z a le d w ie j e d n o z d a n ie zm ia n ie ch arak teru sto s u n k ó w fin a n so w y c h , o m a w ia n y c h sz e r o k o w p o p rzed n ich częścia ch m o n o g r a fii. M o r a to r iu m H o o v e r a (1 9 3 1 ) o ra z za p rzesta n ie w n a stęp n y ch la ta ch p rzez w ię k sz o ść p a ń stw eu ro p ejsk ich sp ła t k o lejn y c h rat d łu g ó w w o jen n y ch , n a le ż a ło p o tr a k to w a ć z w ięk sz ą u w a g ą , p o d o b n ie ja k sto su n e k U S A d o zm ia n p o lity c z n y c h n a starym k o n ty n e n c ie (np . d esta b iliza cja p o lity c z n a N ie m ie c 1931— 1933).
C o h e n k on cen tru je u w a g ę n a k w estia ch D a le k ie g o W sc h o d u a sz c z e g ó ln ie agresji J a p o n ii w M a n d żu rii. P o d k re śla n ieu e m ie ję tn o ść , z e str o n y H o o v e r a i sekretarza sta n u H en ry L. S tim so n a , sk u te c z n e g o p rzeciw sta w ien ia się n o w y m jej p o d b o jo m . C ie k a w e są sp o str zeżen ia d o ty c z ą c e z d e z o r ie n to w a n ia am ery k a ń sk ich ru c h ó w p o k o jo w y c h w o b e c ro z w o ju inw azji ja p o ń sk ie j. C o h e n nie u w a ża H o o v e r a z a o d p o w ie d n ie g o p o lity k a , m o g ą c e g o u p o ra ć się z p r o b lem em k ryzysu g o s p o d a r c z e g o o ra z a g r e sy w n o śc ią H itlera i ja p o ń sk ic h g en era łó w .
W e p ilo g u a u to r d o k o n u je p ró b y p o d su m o w a n ia o sią g n ię ć i p o ra żek k o lejn y c h (H a rd in g , C o o lid g e , H o o v e r ) rep u b lik a ń sk ich p rezy d en tó w p o d c z a s ich 12— s to letn ic h rz ą d ó w w W a sz y n g to n ie . Jeg o z d a n iem , g o sp o d a r c z a , fin a n so w a i p o lity c z n a a k ty w n o ść M ię d z y n a r o d o w a S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h w y ra źn ie w z r o sła je d n a k ż e k ryzys g o sp o d a r c z y o ra z zm ia n y p o lity c z n e w E u rop ie i J a p o n ii na p o c z ą tk u lat trzy d ziesty ch za ła m a ły d o ty c h c z a so w e z a ło ż e n ia am eryk ań sk iej p o lity k i
3 J. B r a n d e s , H e r b e r t H o o v e r a n d E c o n o m ic D ip lo m a c y : D e p a r ta m e n t o f C o m m e rc e P o lic y ,
604
R E C E N Z J Ezagran iczn ej. W ed łu g C o h e n a rozw ój w y d a rzeń u n a o czn ił, iż n ie m o ż liw a je st d a lsza eg zysten cja A m ery k i ja k o m o c a r stw a b ez ro z b u d o w y arm ii i flo ty w ojen n ej, z d e c y d o w a n ia n a u ży ciu siły w w y p a d k a c h k ry zy so w y ch o ra z stw o r z e n ia sy stem u b ezp ieczeń stw a z b io r o w e g o . „ M o c a r s tw o bez łe z ” , ja k p isze , n ie m o g ło ju ż istn ieć.
W m o n o g r a fii sp raw y P o lsk i n ie są p o r u sz o n e . J ed yn a w zm ia n k a , p o śr e d n io jej d o ty c z ą c a , m ó w i o m a ły m , w ed łu g au to r a , z n a czen iu p a ń stw E u ro p y Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j i B elgii w o g ó ln y m b ila n sie eu rop ejsk im .
M im o p e w n y ch lu k i u p ro szc zeń , p raca C o h e n a w yd aje się ciek a w ą p ró b ą syn tetyczn ej a n alizy g łó w n y c h w ą tk ó w p o lity k i zagran iczn ej S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h w la ta ch d w u d ziesty ch i n a p o c z ą tk u la t tr zy d ziesty ch X X w iek u . M o ż e o n a sta ć się je d n ą z częściej u ż y w a n y c h p rzez stu d e n tó w p rac d o ty c z c ą c y c h d ziejó w d y p lo m a cji am eryk ań sk iej.
M o n o g r a fię z a m y k a zaw ierający p e w n e n ie śc isło śc i in d ek s o so b o w o -r z e c z o w y .
B o g u sła w W . W in id
Jan u sz S k o d l a r s k i , E p ilo g u kładu S ik o rsk i-B e n e ś. Z d zie jó w p o lsk o -c z e c h o
sło w a ck ich w la ta ch 1939— 1 949, W y d a w n ic tw o Ł ó d z k ie , Ł ó d ź 1988, s. 352.
J a n u sz S k o d l a r s k i je st au to r em p o w sta łej w p o ło w ie lat sie d e m d ziesią ty ch p ra cy d ok to rsk iej, p o św ięc o n e j p o lsk o -c z e c h o s ło w a c k im s to s u n k o m g o sp o d a r c z y m w la ta ch 1947— 1949 (por. s. 8, p rzyp . 10). R o z d z ia ły o d trzecieg o d o sió d m e g o (179 stron tek stu ) recenzow an ej m o n o g r a fii zo sta ły n a p isa n e w o p a rciu o w s p o m n ia n ą d ysertację i sta n o w ią n iew ą tp liw ie o r y g in a ln y w k ła d a u to r a d o n a u k i h istoryczn ej. W ro zd zia le p ierw szy m (57 stron tek stu ) S k o d la r sk i zajął się k w estią p la n o w a n ej p o d c z a s w o jn y p rzez rząd y em igracyjne p o lsk i i c z e c h o sło w a c k i k o n cep cji stw o r z e n ia kon fed eracji o b u p a ń stw . W r o zd zia le za ś d ru g im (4 7 str o n tek stu ) d o k o n a ł p ró b y o m ó w ie n ia p o lsk o — c z e c h o s ło w a c k ic h sto su n k ó w p o lity c z n y c h w la ta c h 1944— 1947, g d y w P o lsc e i C z e c h o sło w a c ji (w tym d ru gim p rzy p a d k u o d ro k u 1945) in sta lo w a n o n o w e ek ip y k iero w n icze w w ięk sz y m lub m niejszym sto p n iu realizu jące in teresy k o m u n istó w .
D la ta k stw o rzo n ej sztucznej k on stru k cji, a u to r przyjął z a ło ż e n ie nie d o za a k c e p to w a n ia z h isto r y c z n e g o p u n k tu w id zen ia . P o tr a k to w a ł b o w ie m „ p o w o je n n y zw ią zek g o sp o d a r c z y ja k o z m o d y fik o w a n ą k o n cep cję p r e z e n to w a n ą p rzez W ła d y sła w a S ik o rsk ieg o i E d u a rd a B e n e śa ” oraz d o str z e g ł w o w y m w ed łu g n ie g o z w ią z k u g o sp o d a r c z y m „ p o tw ie rd zen ie c ią g ło śc i id ei integracyjnej zro d zo n ej w ok resie II w o jn y św ia to w e j” (s. 6). In n y m i sło w y S k o d la rsk i w y stą p ił z tezą , ja k o b y za w a rcie p rzez w ła d ze w a rsza w sk ie i p ra sk ie n a p o c z ą tk u lip ca 1947 ro k u w ie lu u m ó w g o sp o d a r c z y c h sta n o w iło z a k o ń c z o n ą p rzynajm niej c z ę śc io w y m su k cesem k o n ty n u a c ję w o jen n y ch w y sił k ó w rz ą d ó w em igracyjnych n a rzecz p o w o ła n ia k o n fed er a cji p o lsk o -c z e c h o sło w a c k ie j.
W y d a je m i się w tym m iejscu k o n ie c z n e w y ja śn ien ie k ilk u spraw . P o lsk ie w ła d ze n a em igracji p ra g n ęły ta k ie g o u ło ż e n ia sto su n k ó w w p o w o jen n e j E u ro p ie Ś ro d k o w o -W sc h o d n ie j, a b y na p r z y sz ło ść n ie ty lk o N ie m c y , a le ró w n ież Z w ią z ek R a d zieck i p o d k iero w n ictw em J ó z e fa S ta lin a , nie za g ra ża ły in te g ra ln o ści i n ie z a le ż n o śc i p a ń stw te g o ob sza ru . N ie z b ę d n y m w y d a w a ło się w ięc p o w o ła n ie z w ią z k ó w r eg io n a ln y ch m ięd zy średniej w ie lk o śc i i n ied u ży m i o rg a n izm a m i p a ń st w o w y m i, n a ra żo n y m i n a teg o rod zaju n ieb ezp ieczeń stw a . S p rzeciw S ta lin a , k tó r e g o za sięg w ła d zy ro zszerza ł się w m iarę k lęsk z a d a w a n y c h R z eszy h itlerow sk iej p rzez A rm ię C ze r w o n ą a p o zy cja w sto su n k u d o a n g lo sa sk ic h so ju sz n ik ó w u leg a ła w z m o c n ie n iu , sp raw ił, iż str o n a c z e c h o s ło w a c k a w y c o fa ła się z ro z m ó w z rząd em p o lsk im n a tem a t k o n fed era cji. P rezy d en t B en es d o sz e d ł b o w ie m d o w n io sk u , że z d o ła sam n a sam ze S ta lin em w y n e g o c jo w a ć k o rzy stn e w a ru n k i d la c z e c h o sło w a c k ic h w ła d z em igracyjn ych . D a lsz a p r z y sz ło ść w y k a z a ła , ja k b ard zo p o m y lił się w sw o ic h rach u b ach . U z y s k a ł b o w ie m je d y n ie o d su n ię c ie w cza sie m o m e n tu p rzejęcia p ełn i w ła d zy p rzez c z e c h o s ło w a c k ich k o m u n is tó w , za cen ę z g o d y n a o d g ry w a n ie p rzez n ich b a rd zo p o w a żn ej ro li ju ż w ro k u 1945.
