Gawlas, Sławomir
"Zainteresowania czytelnicze mieszczan
dolnośląskich okresu Renesansu",
Kazimiera Maleczyńska, Wrocław 1982 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 75/1, 208-209 1984
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
r
208
ZA PISK I6. Przekład powyższego przypisyw any M ikołajowi z Wilkowiecka drukow any około 1568 r. pt.: „Historia o obrazie...” najpew niej u Szarffenbenga; zachował się on w jedynym , zdefektowanym egzem plarzu Biblioteki Jagiellońskiej.
Każdy z tych tekstów udostępniony w facsimile, poprzedzony został wprowadze niem, transliteracją, a w przypadku tekstów niepolskich, tłumaczeniem.
Edycję poprzedzają trzy rozpraw y: Z. R o z a n o w „Dzieje obrazu i fu n d a cja Jasnej G óry” i dwie pióra kustosza san k tu ariu m jasnogórskiego o. Ja n a G o l o n k i o problem ach konserw atorskich obrazu jasnogórskiego i o jego odwrociu.
Problem y konserw atorskie, a zwłaszcza pochodzenie obrazu, jaik w ykazała se sja jasnogórska w grudniu 1983 r., pow odują nadal wiele dyskusji, postulowane było więc jeszcze jedno badanie obrazu przez kom isję ekspertów.
Rozpraw a Z. Rozanow poświęcona jest przede wszystkim dziejom fundacji i h i storii obrazu do przełomu XV/XVI w., czasy późniejsze potraktow ano bardzo po bieżnie zajm ując się głównie funkcją obrazu jasnogórskiego. Praca nie jest wolna od kw estii dyskusyjnych, a jej ograniczona objętość spowodowała zapewne niezbyt precyzyjne ujęcia, пр.: o przynależności państw ow ej Ziemi D obrzyńskiej w po czątku XV w., dotyczące historii oibrazu, k tó rą zanalizowano abstrahując od p ro blemów twórcy i czasu pow stania dzieła, w kw estii daty przywiezienia obrazu na Jasną Górę. W ątpliwa w ydaje się hipoteza o politycznych m otywach napadu n a J a s n ą Górę w 1430 r. Książka opatrzona jest w ilustracje, również kolorowe, w tym odwrocia z legendą nam alow aną na jego trzechsetlecie w Jasnej Górze.
Szkoda, że n a tą piękną i potrzebną publikację, staran n ie opracow aną pod względem graficznym i typograficznym przez Jerzego B u r s k i e g o, zabrakło pa pieru lepszej klasy.
W arto pomyśleć o edycji poem atu Grzegorza z Sambora „Censtochova” z 1568 r., rzadkiego starodruku, którego przekład polski z 1896 r. nie jest dostępny w e wszy stkich ważniejszych bibliotekach.
R.K.
■ K azim iera M a l e c z y ń s k a , Zainteresowania czytelnicze mieszczan dolnośląskich okresu Renesansu, „Acta U niversitatis W ratislaviensis” nr 564, Bibliotekoznawstwo X, W ydawnictwo U niw ersytetu W rocław- ekiego, W roclaw 1982, s. 103, ilustr.
A utorka sytuując swoją pracę w ram ach historycznych badań czytelnictw a odwołuje się do założeń K arola G ł o m b i o w s k i e g o („Problemy historii czytel nictw a”, W rocław 1966), k tó ry w yróżniał trzy płaszczyzny dociekań: analizę r e p e rtu aru wydawniczego, bibliotecznego (struktury księgozbiorów) i kom entarza czytelniczego. Śląska produkcja typograficzna w niew ielkim stopniu zaspokajała miejscowe potrzeby, stąd jej om ówieniu poświęcono tylko niew ielki ustęp w r a mach przeprow adzonej z p u n k tu w idzenia rynku czytelniczego ogólnej ch arak te rystyki m ieszczaństw a dolnośląskiego. Książkę otworzył natom iast kilkustronicow y zarys problem ów europejskiej produkcji książkowej w okresie renesansu. M argine sowo potraktow ana zastała rów nież analiza kom entarza czytelniczego, co spowo dowane było szczupłością m ateriału — mimo, że autorka sięgnęła również do do stępnej korespondencji pryw atnej. W rezultacie praca oparta została na badaniach około 10 tys. druków przechowywanych głównie w Bibliotece U niw ersytetu W ro cławskiego. Dostrzeżony został problem nierównom iernego zachowania poszczegól nych kategorii książek, ale zniszczenie źródeł testam entow ych uniemożliwiło szer szą konfrontację z m ateriałem ^inwentarzy. A utorka przedstaw iając zawartość po szczególnych księgozbiorów skoncentrow ała uwagę n a problem ach ich struktury. Przedstaw iciele p a try c ja tu i elity intelektualnej gromadzili najczęściej biblioteki
ZA PISK I 209
o charakterze uniwersalnym , z przew agą piśm iennictw a filologicznego i religij nego (po 30°/o). Brak oparcia w środowisku uniw ersyteckim powodował, że jedynie u praw ników pojaw iły się zaczątki zbiorów specjalistycznych. Wśród niższych w arstw społeczeństwa miejskiego księgozbiory były mniejsze, dominowała literatu r a religijna (50°/o). K siążka dostarcza m ateriału, k tó ry może być interesujący dla
historyka k u ltury m ieszczaństwa dolnośląskiego końca XV — początku XVII w. S. G.
Ryszard M a r c i n i a k , Acta Tomiciana w kulturze politycznej Polski okresu odrodzenia, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział H istorii i N auk Społecznych, „Prace K om isji Historycznej” t. XXXVII, Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arszawa—Poznań 1983, s. 262.
P raca wyrosła z n u rtu bad ań kodykologicznych, który dostrzega w książce rękopiśm iennej nie tylko przekaz tekstów, ale i świadectwo ludzkich potrzeb i okoliczności, które pow ołały ją do życia oraz funkcji, jakie następnie pełniła. M ateriału do odpowiedzi na tak sform ułowany program dostarczyły szczegółowe Studia krytyczne powstałych do początku XVII w. przekazów „Tomicianów”, które pozwoliły (przy w ydatnej pomocy analizy znaków wodnych i opraw ) na odtw orze nie etapów n arastan ia spuścizny rękopiśm iennej.
Pierw szy rozdział poświęcony genezie zwodu otworzyła k ró tk a prezentacja jego autora i środowiska, w którym pracował. Stanisław Górski rozpoczął sw oją dzia- łSłność od kolekcji utw orów poetyckich A ndrzeja Krzyckiego. Po śmierci w 15'35 r. P io tra Tomickiego, w naw iązaniu do renesansowych zbiorów korespondencji, po w stał zamysł w ystaw ienia cieszącemu się sław ą doskonałego stylisty byłemu zwierzchnikowi, hum anistycznego pom nika przez zebranie jego mów (może n a j pierw osobno) i listów. Realizację umożliwiło przejęcie papierów kancelaryjnych i pryw atnych Tomickiego (podstawa tzw. „Tek Górskiego”). Pierw szą redakcją był pięciotomowy (lub obszerniejszy) zbiór ofiarowany w 1545 r. M ikołajowi Radziwił łowi „Czarnemu”. W trakcie pracy m iało dojść do uświadom ienia politycznej wagi m ateriałów i zmiany koncepcji dzieła n a rzecz zbioru tekstów objaśniających ge nezę aktualnych problem ów państwowych. Ukończona w 1553 r. trzynastotom owa kolekcja została ofiarow ana Zygm untowi Augustowi, aby siłą swego m ateriału i kom entarzy pobudzić króla do przeciw działania pogarszaniu się sytuacji państw a i kościoła. Już n a życzenie w ładcy sporządzono do 1557/1558 r. dalszych 6 tomów obejm ujących specjalnie zgromadzone odpisy akt z lat 1536—1548.
Rozdział drugi zaw arł analizę II i III redakcji „Tomicianów/’. Zbadanie w a r sztatu Górskiego przyczyniło się do pokazania jego poglądów politycznych. Opo w iadał się on przeciw reform acji, w której widział upadek m oralności i au to ry te tów, przeciw program ow i ruchu egzekucyjnego, odrzucał szerzący się now y styl życia. R atunek dla rozprzężonego państw a dostrzegł w senatorach koronnych i li tew skich, którym w 1567 r. ofiarow ał dwie kolekcje popraw ionych „Tomicianów” (24 tomy). Trzecią redakcję stanow ił egzemplarz, k tó ry zatrzym ał dla siebie. Po śm ierci Górskiego w 1572 r. doszło do upowszechnienia się odpisów jego dzieła w k ręgu magnackiej elity politycznej. Siedząc te spraw y w kolejnym rozdziale autor kreśli postacie kolejnych właścicieli, dowodząc następnie politycznej użytecz ności m ateriału Tomicianów w oparciu o analizę znaczenia argum entów histo rycznych w toczącej się u schyłku XVI w. walce o władzę m iędzy szlachtą i m agna- terią. Z analogicznych potrzeb inform acji politycznej w yrosły liczne odpisy dzieła Długosza, a w kręgu działaczy sejm owych w ykształcił się typ zbioru m ateriałów , który dał początek sylwom szlacheckim. Kolekcje te zaw ierające głównie spraw y 14
