"Irredenta socjalistyczna", Feliks Tych, Kraków 1982 : [recenzja]

Chwalba, Andrzej

"Irredenta socjalistyczna", Feliks Tych,

Kraków 1982 : [recenzja]

Przegląd Historyczny 7 5 /1 , 187-192 1984

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

Książka nie obfituje w polonica. Na s. 43 wspom niano, że w kw ietniu 1905 r. do rosyjskiego związku inżynierów i techników przyłączył się n a zasadach fede­ racji analogiczny związek polski, który liczył wówczas 700 członków wobec 3200 zrzeszonych w sojuszniczej organizacji. Podobnych przejaw ów współpracy było w ięcej; pom inięto np. kw estię federacji Zjednoczenia Związków K rólestw a Pol­ skiego oraz rosyjskiego Związku Związków. Szkoda, że L ejkina-S w irskaja nie zna pokrew nej pracy H aliny K i e p u r s k i e j 5, nie tylko z uw agi na zaw arte w niej szczegóły faktograficzne, lecz również wskazówki metodologiczne. Skądinąd czytel­ nik odnosi wrażenie, że spraw om narodowościowym, istotnym dla inteligencji ro ­ syjskiej początków XX stulecia, poświęcono zbyt mało miejsca. Z drobniejszych uchybień, których n ie jest wiele, w ym ieńm y jędrno: miejscowość Nowa Aleksandria, siedziba wspomnianego okazjonalnie In sty tu tu Rolniczego to polskie Puławy, nie zaś „Puław a” (s. 1).

Pomimo dyskusyjnych założeń i wniosków om aw iana książka m a niem ałą w artość, choćby z uwagi na nagrom adzenie inform acji faktograficznych i staty s­ tycznych dotyczących liczebności, pochodzenia społecznego i położenia m aterial­ nego znacznej części rosyjskich pracowników umysłowych w okresie kryzysu rzą­ dów caratu. Badacze społeczeństwa polskiego tej epoki będą mogli skorzystać z za­ w artego w niej m ateriału porów nując zbliżone zjaw iska i procesy.

A ndrzej Szwarc

Feliks T y c h , Irredenta socjalistyczna, W ydawnictwo Literackie, K raków 1982, s. 396. i '

Książka składa się ze szkiców poprzednio w ydanych w dziś już wyczerpanych w ydaw nictw ach zbiorowych, periodykach i czasopismach historycznych oraz z n o ­ wych, jeszcze nie publikow anych. N iektóre „stare” szkice zostały przez autora prze­ redagow ane z intencją podporządkow ania treści now em u tytułow i. Okazało się, że szkice publikow ane w różnym czasie i okolicznościach mogą stanow ić w ew nętrznie spójną całość — dla czytelnika jasną i kom unikatyw ną. O kolejności szkiców nie decydował czas ich w ydania czy podobieństwo problem atyki lecz stopień ogólności oraz chronologia tem atyki. Pracę otw iera arty k u ł om aw iający cechy rozwojowe polskiego ruchu robotniczego pod zaboram i a kończy ocena stanow iska polskiej lewicy wobec rew olucji październikow ej i odrodzenia państw a polskiego.

Zestaw ienie w jednej książce 10 szkiców opublikowanych na przestrzeni k ilk u ­ n a stu lat m a tę istotną zaletę, że pozwala w jakim ś stopniu określić postęp jaki dokonał się w nauce historycznej zajm ującej się ruchem socjalistycznym oraz wskazać jej tendencje rozwojowe. Umożliwia też śledzenie rozwoju w arsztatu naukowego autora: zm ian kw estionariusza badawczego, sposobów wnioskowania, argum entacji i terminologii, pozwala również wskazać pew ne stałe cechy pisarstw a historycznego F. T у с h a. Do nich przede w szystkim zaliczyłbym ostrożność w w ydaw aniu sądów i opinii, unikanie jednostronnych uwag i nieprzem yślanych twierdzeń, rzeczowość, jasność, kom unikatyw ność w ykładu, dyskrecję w naprow a­ dzaniu czytelnika w kieru n k u własnego sposobu rozum owania, dalej niechęć do szufladkow ania ludzi i kierunków politycznych; au to r chce widzieć w historii w ielobarw ność i wielowątkowość. Celem jego nie jest w yrażenie aprobaty dla jednych i dezaprobaty dla innych, ale objaśnianie źródła stanow isk oraz istoty zachodzących procesów, zjaw isk i zm ieniających się postaw. A utor z zasady nie

6 H. K i e p u r s k a , Inteligencja zawodowa W arszaw y 1905—1907, W arszawa 1967.

oskarża — raczej w yjaśniając broni. Nie cofa się też przed staw ianiem tez w ro­ dzaju „co by było gdyby”.

Zastosowane przez Tycha m etody badawcze odbiegały od tych, jakie najczę­ ściej są stosowane w naszej nauce historycznej, albowiem nadal często dzieje r u ­ chu robotniczego bada się m etodam i obecnie krytykow anej (przeważnie jednak w erbalnie) tradycji historiograficznej, w której historię ruchów społecznych i po­ litycznych ograniczano do historii ich program ów, myśli teoretycznej i deklaracji. W yniki takich badań nie odpow iadają ani rzeczywistym poglądom elit partyjnych ani też adresatów działań i akcji propagandowych. Wyniki te nie inform ują nas też jakie treści program owe p artii socjalistycznych i jakim i k anałam i trafiały do szerokiego odbiorcy. Są to spraw y ważne, albowiem do robotników program nie docierał w postaci przedyskutow anej na zjazdach i konferencjach partyjnych lecz przełożonej na język masowego odbiorcy i zgodnej z ak tu aln ą sytuacją poli­ tyczno-społeczną i potrzebam i danej partii.

Zamieszczone w książce szkice w skazują też kierunki i wielostronność zainte­ resow ań autora na przestrzeni kilkunastu lat. Interesują go bowiem problemy metodologiczne, teoretyczne i dotyczące strony praktycznej ruchu, kw estie szczegó­ łowe i uogólniające, zagadnienia polityczno-ideowe i społeczne, biorące za punkt wyjścia rozw ażań jednostki, elity przywódcze i szersze zbiorowości. Znakom ita większość tych problemów tk w i w historii ruchu robotniczego zaboru rosyjskiego, który był kierow any przez w ybitnych myślicieli i działaczy oraz w yróżniał się“ szczególną dynam iką działań. Nie oznacza to jednak by w książce nie było od­ niesień do innych zaborów i do międzynarodowego ruchu robotniczego.

Uwaga autorów koncentruje się n a dziejach n u rtu rewolucyjnego w polskim ruchu socjalistycznym . Są one więc również świadectwem stałości zainteresow ań autora, m ało podatnego n a mody i koniunktury panujące w naukach społecznych, h istorii nie w yłączając. Poszczególne szkice łączy jedna myśl, a mianowicie wizje polityczne i społeczne polskiego ruchu robotniczego i to zarówno te dalsze zaw ie­ rające k ształt przyszłego społeczeństwa socjalistycznego oraz te bliższe w skazujące zakres i zasięg najistotniejszych zmian „na dziś”. Poszukując źródeł w yobrażeń o przyszłym społeczeństwie socjalistycznym autor sta ra się nie odryw ać ich od uw arunkow ań i m otyw acji. Zgodnie z tym co sam zapowiada niew iele spraw do­ tyczy kw estii organizacyjnych. Ja k tw ierdzi Tych, taki a nie inny w ybór tem atu książki -wynikał z tego, iż w pracach historyków dzieje tak ty k i organizacji oraz środków politycznych ruchu niejednokrotnie przesłaniały cele, dla których reali­ zacji ów ru ch robotniczy w ogóle się pojaw ił i zam azywały m otyw acje ideowe jego twórców.

R ekonstruując wyobrażenia polskich socjalistów o przyszłości Tych udziela głosu w szystkim jego reprezentantyw nym przedstawicielom : S. Brzozowskiemu, E. A bram ow skiem u, K. Kelles-K rauzowi, R. Luksem burg, J. M archlewskiem u, Są tu więc obecni również myśliciele, z którym i nieczęsto możemy się zetknąć w naszej nauce historycznej. Nie wszyscy oni form alnie należeli do k tó rejś z pol­ skich p a rtii robotniczych, co nie znaczy, że to ich sytuowało poza obozem socja­ listycznym. Reprezentowali różne k ieru n k i i drogi do socjalizmu. Ta w ielonurto- wość, rozmaitość spojrzeń oraz wielkość pomysłów i idei bynajm niej nie świadczyła o słabości polskiej m yśli socjalistycznej. Raczej dobrze się stało, że żadna z owych propozycji program ow ych i koncepcji nie uzyskała już na początku dziejów ruchu socjalistycznego, pozycji obowiązującej wszystkich. W trakcie analizy owych wizji a u to r m. in. zwrócił uwagę na spraw y, które nie mieszczą się w stereotypowych w yobrażeniach o danym myślicielu. Przykładow o, R. Luksem burg w idziana n ie­ kiedy jako ultrarew olucjonistka dostrzegała dialektyczny charakter k u ltu ry w sy­ stem ie kapitalistycznym , która pow inna znaleźć kontynuację w socjaliźmie. N ato­ m iast A bram owski, zwolennik stopniowego w rastania elem entów przyszłościowych

w społeczeństwo kapitalistyczne aż do jego pełnego zaprzeczenia uważał, iż n ale­ ży w istocie odciąć się od wszelkiej ciągłości kulturalnej, a przynajm niej od ja ­ kiejkolw iek ciągłości w zakresie moralności i etyki, z w yjątkiem tego wszystkiego co stw arza jeszcze w poprzednim ustroju ruch spółdzielczy i samorządowy — ale są to jego zdaniem elem enty już nowego, a nie starego ustroju.

Często się też zdarzało, że ci najbardziej rew olucyjni ideolodzy ruchu socja­ listycznego, byli zarazem dość tradycyjni w swoich ocenach aktualnie panującej mody, gustów, zwyczajów i krytyczni w spojrzeniu na aw angardow e kierunki w literaturze, sztuce, kulturze.

Tycha interesują nie tylko bliższe i dalsze wizje społeczne polskich socjalistów ale też, choć w skrom niejszym zakresie, ich bieżące poczynania polityczne. P rzy­ kładem kw estia narodow a, tak jak ją ówcześnie rozum iano i oceniano, której autor udzielił szczególnie wiele miejsca. Kwestia ta poczynając od lat dziewięćdziesią­ tych X IX w. w ystępuje we w szystkich zebranych tu tekstach. W kilku zaznaczyła się jako problem kluczowy, m. in. w szkicu o spraw ie polskiej na m iędzynarodo­ wym kongresie II M iędzynarodówki w Londynie w 1896 r. oraz o stosunku pol­ skiej lewicy rew olucyjnej wobec rew olucji 1917 r. w Rosji i pow stania państw a polskiego.

A utor skupił uwagę głównie na tych partiach, których stanowisko w odnoś­ nej oprawie wzbudzało, tak w przeszłości jak i w dniu dzisiejszym najwięcej zastrzeżeń i uwag krytycznych („Proletariat”, SDKPiL). W pierwszej kolejności, szeroko i przekonywająco, w yjaśnił przyczyny — zew nętrzne i wewnętrzne, poli­ tyczne, ideologiczne, ekonomiczne — pominięcia przez „P roletariat” a później SDKPiL hasła niepodległości Polski. Szkoda jedynie, że a u to r nie poświęcił więcej uwagi spraw ie kwestionow ania przez SDKPiL sam ej zasady praw a narodów do posiadania własnego państw a oraz jej treści hum anistycznych i patriotycznych. '

Książka F. Tycha, jak każda, moim zdaniem, dobra i interesująca praca h i­ storyczna dostarcza czytelnikow i nie tylko ciekawego m ateriału poznawczego ale pobudza do refleksji oraz rodzi pew ne wątpliwości interpretacyjne, odnośnie zwłaszcza kw estii narodow ej. Kwestia narodow a to nie tylko problem niepodle­ głości Polski, ale również zagadnienie ucisku i dyskrym inacji narodowej. Pisząc o tej drugiej spraw ie F. Tych podkreślił, iż SDKPiL m iała spore zasługi w walce

z dyskrym inacyjnym i posunięciam i rządów zaborczych (rosyjskiego, pruskiego). Czytając tek st odniosłem w rażenie, że dla R. Luksem burg i J. Marchlewskiego

oraz ich towarzyszy bieżąca w alka z uciskiem narodow ym należała do n ajp iln iej­

szych zadań „na dziś”; w prak ty ce jednak znajdow ała się na dość odległym planie. Dla SDKPiL ucisk narodow y stosowany wobec Polaków, polskich robotników, był tylko jedną z wielu form ucisku i to nie najw ażniejszą. W związku z tym w prasie socjal-dem okratycznej problem atyka ta była stosunkowo rzadko obecna — tak po­ czątkowo jak i później, w rew olucji 1905/1907 r. Podobnie było w drukach ulot­ nych, odezwach. Odnośnie lat 1893—1895 na podstawie w łasnych badań mogę stwierdzić, iż odezwy tej p a rtii pom ijały ją całkowicie. Tylko sporadycznie spraw a ta była poruszana podczas masowych wieców i zebrań organizowanych poza miastem.

Pisząc o stanow isku SDKPiL w sprawie w alki z uciskiem narodow ym b ad a­ cze z reguły powołują się na ongiś głośną broszurę R. Luksem burg „W obronie narodowości”. Czyni to również autor om aw ianej książki. Doceniając znaczenie tej broszury w arto jednakże wspomnieć, że ta sama autorka niechętnie patrzyła na działalność PPS zaboru pruskiego skierow aną przeciwko dyskrym inacji Pola­ ków w Niemczech, kw itując to określeniem „frazesy polskie”. Uważała bowiem, że ta działalność PPS prowadzi do zarzucenia tego wszystkiego co ją łączy z SPD, a w ięc do rozbicia ruchu socjaldemokratycznego w Niemczech. Broniła też Róża działalności Augusta W intera, W ilhelm a Pfannkucha i innych działaczy SPD, k tó ­

rzy uważali, iż asym ilacja robotników polskich jest sensowna, gdyż oznacza awans k u ltu raln y i cywilizacyjny, a tym samym ułatw ia prow adzenie w alki klasowej i politycznej przez SPD. Zaś według R. Luksem burg, w łaśnie SPD, najsilniejszej p a rtii II Międzynarodówki, m iała przypaść czołowa rola w przyszłej w szechśw ia­ towej rew olucji socjalistycznej. Jaik w idać Tt. Luksem burg oceniając SPD i PPS zaboru pruskiego kierow ała się tym i sam ym i zasadam i politycznym i i ideowymi.

O PPS a u to r pisze m niej, najw ięcej w znakom itym szkicu o dram atycznych losach rezolucji PPS przygotow anej w związku z kongresem m iędzynarodowym w Londynie, w zywającej p ro letariat m iędzynarodow y do poparcia aspiracji Pola­ ków do niepodległości i związanej z nią przeciw akcji R. Luksem burg.

Od lat w naszej literaturze historycznej zadomowiły się term iny i określenia oceniające i klasyfikujące poszczególne kierunki i obozy w ruchu socjalistycznym. N iektóre z nich nie w ydają się już dziś odpowiednimi. I ta k pisząc o frak cji PPS związanej z Piłsudskim określa się ją powszechnie term inem nacjonalistycznej. W ubiegłych latach cała PPS byw ała określana jako p artia nacjonalistyczna w r u ­ chu socjalistycznym. Nacjonalizm i słowa pochodne służyły w końcu w ieku XIX n a określenie kierunku patriotycznego, narodowego (w naiszych w arunkach nie­ podległościowego) w międzynarodowym ruchu robotniczym, a więc jak sądzono kierunku przeciwstawnego klasow em u internacjonalizm ow i. Wielu ówczesnych socjalistów uważało, iż hasła narodowe, hasła niepodległości państw ow ej nie dają się uzgodnić z wezwaniem : „Proletariusze wszystkich k rajów łączcie się”. Do nich należeli również członkowie SDKPiL, którzy niejednokrotnie klasyfikow ali PPS jako p artię nacjonalistyczną. W walce z PPS o m iejsce w ruchu robotniczym w k ra ju i poza jego granicam i pejoratyw na ta etykieta odgrywała w ażną rolę. t Później słowo nacjonalizm nabrało innego znaczenia, niem niej w polskiej powo­ jennej publicystyce polityczej i historiografii term inem tym, przejętym od SDKPiL, określano bądź ch arak ter polityczno-ideowy całej PPS, bądź jej piłsudczykowskiej frakcji. W ydaje mi się, że nie je st to określenie szczęśliwe, Piłsudski i jego tow a­ rzysze nie byli przecież nacjonalistam i (we współczesnym rozum ieniu tego słowa). Potępiali oni antyżydow skie akcje i pogrom y organizowane przez narodowców. Widzieli w tym naśladow anie rządu carskiego, który od lat te akcje wywoływ ał na spółkę z praw icow ym i organizacjam i rosyjskim i. Zastępowanie w alki z cara­ tem rozbijaniem żydowskich sklepów i lokali uw ażali — z p unktu w idzenia poli­ tycznego — za głupotę, a z p u n k tu w dzenia etycznego — za nieuczciwość. Nigdy Żydów nie trak to w ali jako obcych, intruzów . Nie twierdzili też aby asym ilacja Litwinów, Białorusinów czy U kraińców była dla nich czymś zbawiennym i uza­ sadnionym i toy oznaczała dla nich aw ans cywilizacyjny. Interesów narodow ych nie staw iali ponad wszelkie w artości, dalecy byli od podporządkowywania wszel­ kich problem ów społecznych i politycznych walce o interesy narodowe. Socjaliści z PPS w przeciw ieństw ie do narodowców nie uw ażali za zdrowe ani za słuszne uśw iadam ianie narodow e robotników poprzez sianie nienaw iści do innych. Po­ dobnie jak niegdyś M arks i Engels byli przekonani (w swojej publicystyce chętnie cytowali odpowiednie słowa obu tych myślicieli), że ci, którzy chcą cieszyć się wolnością, ja k ą cieszą się wszystkie suw erenne narody, nie mogą dyskrym inow ać innych. D yskrym inacja, nienaw iść, pogarda są przeciw ieństw em swobody i jej oczywiście służyć nie mogą. Styl m yślenia Piłsudskiego i współtowarzyszy był — jak się w ydaje — doskonale nieprzem akalny dla nacjonalistycznej demagogii i k se­ nofobii. Zw alczali nacjonalizm , podobnie jak ugodę i lojalizm. Pisze Tych: „Zna­ m ienne jest, że w sam ych szeregach ruchu socjalistycznego zdarzały się w ypadki szczucia jednej narodowości na drugą, w ygryw ania rozm aitych resentym entów czy uprzedzeń. Przeciw nie. Ruch socjalistyczny był w łaśnie tym prądem duchowym i politycznym, który budow ał m osty między robotnikam i różnych narodow ości na ziemiach polskich, sta ra ł się niw elow ać b ariery między mmi. Czynił to w stopniu

większym niż jakikolw iek inny n u rt życia politycznego w historii Polski” (s. 47). Twierdzenie to dotyczy całości ruchu socjalistycznego, a więc również i PPS.

Jeszcze jedna uw aga w związku z lekturą książki dotycząca terminologii. Za­ sadniczym źródłem rozbicia w polskim ruchu robotniczym był stosunek do rew o­ lucji wszechświatowej i niepodległości Polski. Przeto określenie SDKPiL p artią rew olucyjną (zresztą jest to powszechnie akceptowane) zdaje się ze wszech m iar uzasadnione, gdyż orientacja n a rew olucję światową była dla niej kw estią zasad­ niczą. N atom iast dla PPS (do la t 1906/1907 r.) spraw ą zasadniczą była w alka o n ie­ podległe państw o polskie, dlatego w ydaje się, że najlepiej określa ją słowo partia niepodległościowa w ruchu socjalistycznym. Oczywiście nie oznaczałoby to, że dotychczas stosowane określenia typu: p a rtia reform istyczna, rewizjonistyczna, plebejská, drobnomieszczańska itd. należałoby zarzucić jako zupełnie bezpodstaw ­ ne; charakteryzow ały one bowiem, w jakim ś stopniu jej program i działalność. Można by je i dalej stosować jako określenia dodatkowe, uzupełniające.

Pobieżny przegląd indeksu osobowego zamieszczonego n a końcu książki oraz spisu treści wskazuje, iż postacią, której nazwisko najczęściej autor wymienia, je st Róża Luksem burg. Nie bez powodu; spośród polskich socjaldem okratów jej głos w spraw ach polityki i ideologii brzm iał najdonośniej, co oczywiście nie ozna­ czało, iż w SDKPiL nie było dyskusji i polemiki. Bodajże ostatnia wielka polemika

dotyczyła oceny rew olucji rosyjskiej i polityki władz radzieckich.

W latach 1917—1918 członkowie SDKPiL w k ra ju i w Rosji nie aprobow ali jej oceny tych w ydarzeń, zaw artej m. in. w broszurze „Rewolucja rosyjska”. R. Luk­ sem burg uważała, iż budownictwo socjalizmu musi się odbywać w w arunkach wolności oraz istnienia autentycznej opinii i kontroli społecznej. Żądała wolności słowa, druku, zgromadzeń itd. dla zwolenników d y k tatu ry p roletariatu w Rosji radzieckiej, ale i dla przeciwników. „Wolność — pisała — tylko dla zwolenników rządu, tylko dla członków jednej p a rtii — choćby n aw et byli oni nie wiedzieć jak liczni — nie jest wolnością. Wolność jest zawsze wolnością dla inaczej m yślące­ go”. I dalej: „Jedyną drogą do odrodzenia jest szkoła życia publicznego, nieogra­ niczona najszersza dem okracja i opinia publiczna”.

S tała więc Róża n a stanow isku wielości p artii politycznych i wielości form ustrojow ych dy k tatu r p roletariatu, akceptow ała zarówno rad y delegatów jak i p a r­ lam ent (konstytuantę) oparty na powszechnym praw ie głosowania. Uważała, że b u ­ downictwo socjalistyczne nie jest możliwe bez swobody życia politycznego, że socjalizm jest nieodłączny od wolności i, że socjalizm bez wolności nie jest socja­ lizmem. „Razem ze zdławieniem — pisała w innym m iejscu — życia politycznego w całym k ra ju musi także i życie w radach ulegać coraz większem u paraliżowi. Bez wyborów powszechnych, bez nieskrępow anej wolności prasy i zgromadzeń, bez swobodnej w alki poglądów zam iera życie w każdej instytucji publicznej, stając się życiem pozornym, przy czym jedynym elem entem czynnym pozostaje biuro­ k racja ---Życie publiczne powoli zasypia, kilkudziesięciu przywódców partyjnych o niew yczerpanej energii i bezgranicznym idealiźmie dyryguje i rządzi, w rze­ czywistości przewodzi spośród nich 'tuzin w ybitnych głów, a elitę robotniczą co pew ien czas zw ołuje na zgrom adzenia, aby oklaskiw ała mowy przywódców i w y­ rażała jednom yślną zgodę n a przedłożone rezolucje”. Wielu polskich socjaldemo­ kratów nie zgadzało się też z jej negatyw nym — w dalszym ciągu — stanowiskiem (wyrażonym w tej samej broszurze) w spraw ie zasady sam ostanow ienia i samo- określenia narodowego.

B ohateram i szkiców autora są nie tylko czołowi ideolodzy ruchu socjalistycz­ nego, ja k R. Luksem burg czy J. M archlew ski ale i ważkie, przełomowe w ydarze­ nia Ц к іе jak rew olucja 1905/1907 r. i odradzanie się niepodległego państw a pol­ skiego. Pisząc — z tej drugiej okazji — o pow staw aniu jesienią 1918 r. rad

dele-gatów w wolnej Polsce Tych stw ierdził, że siły „klasy robotniczej okazały się jeszcze za słabe, by przechylić szalę zwycięstwa na swoją stronę” (s. 355). Wy­ daje mi się, że ówczesna linia zasadniczego konfliktu społecznego i politycznego nie przebiegała między radam i delegatów a klasam i posiadającym i, bowiem rady pod względem politycznym nie były przecież jednolite. W większości przypadków najsilniejszym ugrupow aniem w nich reprezentow anym była niepodległościowa PPS, zaznaczali w nich też sw oją obecność robotnicy związani z organizacjam i chrześcijańskim i i narodow ym i oraz z socjalistycznymi organizacjam i żydowskimi. W tej styuacji propagowana przez polską lewicę rew olucyjną wizja społeczna i polityczna była nie do przyjęcia nie tylko przez klasy' posiadające, ale też, choć z innych powodów, przez większość ra d delegatów. Tak więc, nie tyle siły· klasy robotniczej i rady były zbyt słabe w porów naniu z klasam i posiadającym i lecz za mało atrak cy jn a okazała się ideowa i polityczna propozycja polskiej lewicy re ­ wolucyjnej.

Jeszcze jedna drobna uw aga. W szkicu o stosunku Polaków do rosyjskiej re ­ wolucji au to r pisze, iż Józef Unszlicht, delegat KPRP na założycielskim Kongresie M iędzynarodówki Komunistycznej polemizował z Hugo Eberleinem , przedstaw i­ cielem Komunistycznej P a rtii Niemiec, który w myśl zaleceń m. in. R. Luksem burg m iał uważać m om ent jej pow stania za przedwczesny (s. 362). Nie jest to całkiem ścisłe, bowiem Eberlein otrzym ał polecenie stanowczego przeciwdziałania samej kon­ cepcji powołania nowej M iędzynarodówki. R. Luksem burg uważała, że w dalszym ciągu potrzebna jest jedność robotników i p artii robotniczych w szystkiej krajów niezależnie od dzielących ich różnic politycznych i ideowych. Wobec tego organizo­ w anie nowej M iędzynarodówki jest niesłuszne i szkodliwe z punktu widzenia p er­ spektywicznych interesów klasy robotniczej. Eberlein na m iejscu zorientowawszy się w nastrojach i opiniach delegatów poszczególnych partii, stał się bardziej kom­ prom isowy i optował za odłożeniem tego pomysłu na przyszłość.

Trafnie dobrane cytaty źródłowe wydaiwca w yodrębnił ze zwartego tekstu co ułatw ia czytelnikow i śledzenie to k u wywodów. Jest to — obok prostego języka — dodatkow a zachęta do uważnej lektury tej pożytecznej i poważnej książki.

A ndrzej Chwalba

Szymon R u d n i c k i , Działalność polityczna polskich konserw aty­

stów 1918—1926, Zakład Narodowy im. Ossolińskich — W ydawnictwo,

Wrocław 1981, s. 284.

K siążka niniejsza w ypełnia istotną lukę w badaniach nad obozem konserw a­ tyw nym w Polsce w okresie m iędzywojennym. Łącznie z w ydaną wcześniej m ono­ grafią W iesława W ł a d y k i pozwala śledzić m eandry polskiego konserw atyzm u la t m iędzywojennych aż do 1935 r. Zasługą R u d n i c k i e g o jest dokładne w y­ korzystanie dostępnych m ateriałów drukowanych, prasy i archiw aliów . A utor do­ ta rł do niedostępnych dotychczas archiw aliów pryw atnych; zebrał także relacje

które jednak, podobnie jak i w pracy W ładyki nie wniosły w iele nowego do ustaleń. Im ponująca baza źródłowa przedstaw iona w zapisie bibliograficznym pro ­ w okuje do polemiki. W ydaje się, że nie w arto umieszczać w spisie prac zacyto­ wanych zaledwie raz* i to wyłącznie w spraw ach drugo- i trzeciorzędnych.

We w stępie na szczególną uwagę zasługują rozważania na tem at definicji i rozum ienia konserw atyzm u. Są one dobrym punktem w yjścia do dalszych uogól­ nień. W rozdziale pierwszym interesujące jest przedstaw ienie rozwoju ugrupow ań konserw atyw nych we w szystkich j· trzech zaborach, w tym rów nież spadku w