z
A
P
I
S
К
I
K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y , R ocznik LrXXXVIII, 1981, nr 1, s. 319; J a h r b u ch f ü r G esch ich te, B and 23, 1981, s. 580.
P rojek t w y m ia n y prac b ad aczy p o lsk ich i N R D , z a in icjo w a n y przez b ila tera ln ą k o m isję h isto ry k ó w , za o w o co w a ł sp e c ja ln y m i to m a m i „ K w a rta ln ik a ” i „Jahrbuch fü r G esch ich te”, p r z y g o to w y w a n y m i przez b lisk o 5 lat. Oba w y d a w n ic tw a p o m y śla n e są jako p rezen tacja m etod i sty lu w y b itn y c h p r z e d sta w ic ie li p o lsk iej i n iem ieck iej n au k i h istoryczn ej. Z a w a rte w n ich te k s ty n ie k o n cen tru ją s ię w o k ó ł ja k ich ś „ w io d ą cy ch te m a tó w ”. S ą w śró d n ich p race z zak resu tr a d y cy jn ie ro zu m ia n ej h isto r ii p o lity czn ej (np. E. W i n t e r , E le k c j e p o ls k ie 1575 i 1587 r. z p e r
s p e k t y w y H a b s b u r g ó w , K H , s. 107— 120), ro zp ra w y d o ty czą ce d ziejó w gosp od arczych
(U. B e n t z i e n, P o z i o m p r o d u k c j i c h ło p s k ie j w N i e m c z e c h w o k r e s ie r o z w i n i ę t e g o
f e u d a l i z m u (X II—X III w .), KH , s. 35—48), sp o łeczn y ch (A. W у с z a ń s k i, D ie Frau in d e r G e s e ll s c h a f t P o le n s i m 16. J a h rh u n d e rt. V e r s u c h ein er S on dier u n g, JbfG , s.
141— 150) czy k u ltu r a ln y c h (P. S k u b i s z e w s k i , P o ln isc h e m i t t e l a l t e r l i c h e K u n s t
o d e r m i t t e l a l t e r l i c h e K u n s t in Pole n, tam że, s. 9—56). N a oigólną liczb ę 42 te k s tó w
24 w y sz ły sp o d pióra a u to ró w p olsk ich .
W obu tom ach ułożon o a rty k u ły w porządku ch ron ologiczn ym . W śród prac h isto ry k ó w N R D w ię c e j je s t d otyczących h isto rii n a jn o w szej i ru chu robotniczego; p o drugiej stro n ie od n otu jm y p rzew a g ę ep ok d a w n iejszy ch . N a dobro tom u opra co w a n eg o p rzez P o la k ó w n a leży zapisać grupę 7 te k s tó w o ch arak terze in fo r m a c y j n ym , tw o rzą cy ch d zia ł „L iteratu r- u n d F o rsch u n g sg esch ich te”, (np. S. К . К u - c z у ń s k i, D ie H i l f s w i s s e n s c h a f t e n zu r G e s c h ic h t e bis A u s g a n g s d e s 18. J a h r
h u n d e r t s (1945 bis 1977), JbfG , s. 471— 490; A. M a n i k o w s k i , F orsch u n gen z u r W i r ts c h a f ts g e s c h ic h t e P o le n s d e s 16. bis 18. J a h r h u n d e r t s , tam że, s. 517— 530). Ze
stro n y n iem ieck iej p rzed sta w io n o ty lk o je d e n a rty k u ł, k tóry m ożn a b y z a k w a li fik o w a ć do ta k ieg o d zia łu (R. G r o s s , P o lo n ic a w d r e z d e ń s k i m A r c h i w u m P a ń
s t w o w y m , KH, s. 295— 306). A przecież in fo rm a cy jn a rola p rzed sięw zięcia , o k tó ry m
m ow a je s t sz czeg ó ln ie w ażn a. S łu szn ie za tem zam ieszczon o n o ty b io g ra ficzn e o w sz y stk ic h au to ra ch a ta k że sp isy tr e śc i „ K w a rta ln ik a ” i „Jahrbuch fü r G e sc h ic h te ” z o sta tn ich lat.
Trudno o k o m p eten cje w y sta rcza ją ce do szcz e g ó ło w y c h p orów n ań i ocen. O d w a żn y i w y m a g a ją c y zn aczn ego w y s iłk u obu red a k cji p o m y sł p rzy n ió sł g od n e u zn a n ia rezu lta ty . J eg o rea liza cja w y k a z a ła liczn e o d m ien n o ści w sto so w a n y ch m etod ach , in terp reta cja ch , term in o lo g ii, a le u ja w n iła ta k że zn aczn e ob szary w sp ó l n y c h za in tereso w a ń i sądów .
A.S.
J ea n C lau d e C a r r i è r e , Le C a r n a v a l e t la P olitique. U ne i n t r o
d u c ti o n à la C o m é d i e grec s u iv ie d ’un c h o ix d e f r a g m e n ts . „A n n ales
L ittéra ires de l ’U n iv e r sité de B e sa n ç o n ” t. CCXI, L es B e lle s L ettres, P a ris 1979, s. 353.
Sam au tor w p rzed m o w ie tłu m a czy się p on iek ąd przed cz y te ln ik ie m w y ja śn ia ją c założenia i ch arak ter k siążk i, b o też po w ie le o b iecu ją cy m ty tu le m ożna b y się sp o d ziew a ć czeg o ś w ię c e j. M iało to b yć jed n a k w za m ierzen iu rze c z y w iśc ie ty lk o w p ro w a d zen ie w p ro b lem a ty k ę k o m ed ii g reck ie j p op rzez w yb ór fra g m en tó w z n ie
142 Z A P I S K I
zach ow an ej tw ó rczo ści k o m ik ó w zaop atrzon y w n o tk i w p ro w a d za ją ce i tłu m a czen ie. T ek st został w ię c p ie r w o tn ie p o m y śla n y jako w stę p do ta k ieg o w yb oru , p rzezn aczon ego zresztą dla stu d en tó w n ie zn a ją cy ch g rek i i n ie zam ierzających sa m o d zieln ie stu d io w a ć m a teria łu zeb ran ego przez w y d a w c ó w fra g m e n tó w k o m e d iopisarzy. S tą d też i w y d a n ie , sta n o w ią ce drugą część k siążk i, n ie je s t d ziełem o ry g in a ln y m a zaw iera ty lk o przed ru k i z w y d a ń K o c k a i A u s t i n a . T łu m a czen ie zaś m a słu ży ć ty lk o lek tu rze stu d en tów .
B og a ctw o p ro b lem a ty k i d op row ad ziło jed n a k do p o w sta n ia w m ie jsc e w stęp u n ie w ie lk ie g o o b jęto ścio w o (około 180 stron) stu d iu m k o m ed ii n ie roszczącego sob ie zresztą p reten sji do m ia n a n a u k o w eg o op racow an ia, a le ch a ra k tery zu ją ceg o się ja sn o ścią w y k ła d u , zn a jo m o ścią n a jn o w szej litera tu r y p rzed m iotu a n ierzad k o też o ry g in a ln o ścią sp ojrzen ia, a to d zięk i szerok iem u o czy ta n iu au tora w k w estia ch teo rii hum oru litera ck ieg o , stu d ia ch a n trop ologiczn ych i etn o lo g ic z n y c h nad z w y czajam i św ią teczn y m i, k a rn a w a łem i m iejscem szy d erstw a tak w literatu rze jak i w życiu sp ołeczn ym . N ie w ą tp liw ie c y to w a n a w ie lo k r o tn ie p rzez autora, zńana i u nas, praca В а с h t i n a o h u m orze R a b ela is’eg o z a w a ż y ła na u ję c iu sp ra w k o m e d ii a tty ck iej w tej książce.
J a k k o lw iek zasad n icze u ję c ie p ro b lem a ty k i g e n e z y k o m ed ii p rzez au tora n ie za w iera n o w y ch u sta leń i n ie p rzy n o si w y n ik ó w w ła sn y c h stu d ió w a ogranicza się raczej do· zrefero w a n ia te z ju ż znanych, to na u w a g ę za słu g u je łą czn e tra k to w a n ie k o m ed ii i tra g ed ii ze w sk a z y w a n ie m na ich zw ią zek ta k z r e lig ią i ry tu a łem ok resu a rch aicznego ja k i p oezją a rch aiczną. Z m ierzając jed n a k do sp ra w A ten i k om ed ii a tty ck iej zb yt chyba m a rg in a ln ie p o tra k to w a ł autor sp ra w ę k o m ed ii doryck iej, ch ociaż jej najb ard ziej zn a n y i za p ew n e p ie r w sz y p rzed sta w iciel, E picharm os (ok. 530— 525 do ok. 440—430 p.n.e.), o tw iera za m ieszczo n y w k sią żce w yb ór fr a g m en tów . C ałość k sią żk i je s t p o św ięco n a w ła śn ie k o m ed ii a tty c k ie j co n ie zn ającego p ro b lem a ty k i czy teln ik a m oże p row ad zić do fa łsz y w e g o w n io sk u , ja k o b y k om ed ia b y ła w y n a la zk iem i szczególn ą cech ą w y łą czn ie k u ltu ry a teń sk iej.
N ie w ą tp liw ie in te r e su ją c e je s t w k sią żce C a r r i è r e w sk a z a n ie n a p a ra lele m ięd zy S tarą K om ed ią a tty ck ą a K a rn a w a łem w k u ltu ra ch n o w o ży tn y ch i in te r p reto w a n ie stru k tu ry k o m ed ii w k a teg o ria ch k a rn a w a łu . P a r a le le te leżą ch ociażb y w sa n k cjo n o w a n y m przez ry tu a ł i obyczaj p arod iow an iu , szczeg ó ln y m od w rócen iu ży cia sp ołeczn ego i, co za ty m id zie, w y szy d za n iu i o śm iesza n iu w sz e lk ic h a u to r y te tó w z relig ijn y m i w łą czn ie, k tóre na czas K a rn a w a łu lu b p rzed sta w ien ia p ozb a w io n e są w szelk iej p o w a g i, d o sto jeń stw a czy n a w e t s a c r u m . S łu szn ie przy ty m w sk a zu je autor, ja k w ła śn ie te cech y k om ed ii u tru d n ia ją in te r p r e ta c je jej te n d en cji p o lity czn y ch . S zy d erstw o z p rzyw ód ców , z in s ty tu c ji p a ń stw o w y c h i całej sp o łeczn o ści polis n a le ż y tu do k on w en cji. W p ew n y m se n sie m u sia ło się ono zn a jd o w a ć w k om ed ii n ie z a le ż n ie od p o g lą d ó w p o lity czn y ch tw ó rcó w k o m e d io w ych .
A utor n ie m ó g ł się, rzecz jasn a, w d ać w ca łą d y sk u sję o w y m o w ie p o lity czn ej Starej K om ed ii a tty ck iej, szk od a jed n ak , że p isząc w osob n ym rozd ziale o ata k a ch na p o lity k ó w i p rzy w ó d có w n ie zajął się b liżej w ła śn ie ty m problem em . S z c z e g ó l n ie pou czające m ogłoby 4 u być p orów n an ie sto su n k u do P ery k lesa i p o lity k ó w sta r szej gen eracji, z r eg u ły a ry sto k ra ty czn eg o p och od zen ia, z a ta k a m i n a K leon a i dem agogów o k resu w o jn y p elo p o n esk iej. N a leża ło b y przy ty m u w zg lęd n ić u sta len ia św ietn ej d y serta cji J. S c h w a r z a , „D ie B eu rteilu n g des P erik ies durch d ie a ttisch e K om ödie u n d ih re h isto risch e u n d h isto rio g ra p h isch e B ed eu tu n g ” (M ünchen 1971), której autor ch yb a m e zna.
N a u w a g ę za słu g u ją sz czeg ó ln ie o sta tn ie p a rtie te k stu , gd zie autor p isząc 0 stru k tu rze i ję z y k u k o m ed ii za jm u je s ię szczeg ó ln ie jej zn a czen ie m jak o u to p ii 1 p rob lem em b oh atera k om iczn ego w sk a zu ją c na p o d o b ień stw o S tarej K om ed ii do
Z A P I S K I
143
n o w o czesn ej grotesk i. P o d k reśla też C arrière z w ią zk i k o m ed ii z m item i raz jeszcze przypom ina, ja k bardzo ży w e w k u ltu rze V w ie k u b y ły treści m ity czn e oraz w yob rażen ia r e lig ijn e i zw y cza je poch od zące z ep o k w cześn iejszy ch .
K siążka je s t w ię c św ie tn y m w p ro w a d zen iem w p ro b lem a ty k ę przedm iotu, szkoda jed n ak , że n a zb y t ogran iczon ym do k o m ed ii a tty c k ie j, bo zw ła szcza przy tak im u ję c iu tem a t zy sk a łb y w ie le przez w c ią g n ię c ie sp ra w y ta k zw an ej fa r s y do- ryck iej. T ym n iem n iej je s t to p ozycja o zn a czen iu w ię k sz y m niż ty lk o w p r o w a d zenie dla stu d e n tó w filo lo g ii czy h istorii.
W .L.
M ario A ttilio L e v i , Peric le. U n u om o, un re g im e , una cultura, „R u scon i”, M ilano 1979, s. 339.
P rezen to w a n a k sią żk a jest k o lejn y m tom em z serii b io g ra fii h istoryczn ych u kazu jącej s ię w w y d a w n ic tw ie , w k tórym ten sam autor o p u b lik o w a ł trzy lata w cześn iej p racę o A lek sa n d rze W ielk im i gd zie spośród p ostaci św ia ta a n tyczn ego doczek ali się już o p ra co w a n ia C ezar i S u lla (przek ład y św ietn y ch , acz n ieco p rzesta rza ły ch prac J. C a r c o p i n o ) oraz K leop atra.
M ario A ttilio L e v i n a leży do zn a n y ch w sp ó łc z e sn y c h h isto ry k ó w sta ro ży tn o ści sta rszeg o p o k o len ia a jego ogrom ny dorobek ob ejm u je n iem a l w s z y stk ie d zied zin y h isto rii ta k G recji i R zym u. J e st on te ż au torem w ie lo to m o w y c h p o d r ęczn ik o w y ch opracow ań d ziejó w starożytn ości. W w ie lu stu d ia ch szczeg ó ło w y ch z a j m u je się od p ół w ie k u ju ż ta k że historią G recji V w ie k u p.n.e. a jeg o ogóln e za in tereso w a n ia sta le sk u p ia ją się w o k ó ł p ro b lem ó w w ła d zy i p o lity k i. J e st to w ię c autor k o m p eten tn y w w y p a d k u b io g ra fii n a jw y b itn ie jsz e g o p o lity k a A ten k lasyczn ych .
P isa n ie b io g ra fii P e ry k lesa je s t jed n a k za d a n iem n ie z w y k le tru d n ym n ie ta k m oże ze w z g lę d u na n iezm ierzo n ą lite r a tu r ę p rzedm iotu, co przede w sz y stk im z racji b o g a ctw a p rob lem atyk i, która m u si się zn a leźć w każd ej tak iej k siążce przem ien iając b io g r a fię w m o n o g ra fię h isto rii A ten V w iek u . M a tu sw ó j u d zia ł tak że i stan źród eł — p rzy sk ą p y m raczej m a te r ia le do sam ej p ostaci au tor m u si próbow ać ją zrozu m ieć w oparciu o a n a lizę epoki. B o g a ctw o sp raw , k tó ry m i m u si się zająć b adacz z a in te r e so w a n y p o sta cią P e r y k le sa u n aoczn ia n a jlep iej w y d a n y przed dw om a la ty zbiór stu d ió w „P erik ies und se in e Z e it” op racow an y p rzez G. W i r t h a dla n ie m ie c k ie j serii „W ege der F o rsch u n g ”. W idać to też po w s z y s tk ich , n o w szy ch zw ła szcza p racach p o św ięco n y ch P e r y k le so w i, ja k choćby C. M. В o w r y, „P ericlean A th e n s” (London 1971) czy F. S c h a c h e r m e y e r a, „ P erik les” (S tu ttgart 1969).
N ap isan a b ez ap aratu k ry ty czn eg o praca M. A. L ev ieg o n ie jest o rygin aln ym , n ow ym , w p ełn i n a u k o w y m op ra co w a n iem rzu cającym n o w e św ia tło na p ostać w y b itn eg o a te ń sk ie g o m ęża stanu. Z asłu gu je jed n a k n a u w a g ę tak że sp e c ja listó w n ie ty lk o ze w zg lęd u na p ięk n ą sza tę ed ytorsk ą i sta ra n n ie dobrane ilu stra cje czy ż y w y sty l w y k ła d u .
A utor w ie r n y p o d ty tu ło w i sw ej k sią żk i stara się p rzed sta w ić śro d o w isk o k u l tu raln e i sp o łeczn e P ery k lesa . W ła ściw y m b o h a terem sta je się w ię c ok reślon a w a r stw a sp o łe c z e ń stw a a teń sk ieg o V w ie k u — grupa zam ożn ych , n a jczęściej a ry sto k ratyczn ego poch od zen ia, k u ltu ra ln y ch i w y k sz ta łc o n y c h A teń czy k ó w tw o rzą cy ch do p o czą tk ó w w o jn y p elo p o n esk iej e litę p o lity czn ą i k u ltu ra ln ą p a ń stw a . J e st to w a rstw a , której p ortretu zb iorow ego szu k ać m ożn a w „U czcie” K sen ofon ta.
R olę tej gru p y w ży ciu sp ołeczn ym i p o lity czn y m A ten la p id a rn ie od d aje zn a na a n egd ota Iona z C hios o stra teg ii S o fo k lesa , k tó ry zd an iem teg o au tora n ie m iał p ojęcia an i o p o lity c e an i o w o jsk o w o ści, zo sta ł jed n a k stra teg iem z ra cji sw eg o
