Socjologia literatury : kilka etapów historycznych

Jacques Leenhardt

Socjologia literatury : kilka etapów

historycznych

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 61/1, 271-290

P a m ię tn ik L itera c k i L X I, 1970, z. 1

JACQ UES L EE N H A R D T

SOCJOLOGIA LITERATURY: KILKA ETAPÓW HISTORYCZNYCH Wyrażenie „socjologia literatu ry ” obejm uje dwa odrębne typy ba­ dań: pierwszy ma za przedm iot literatu rę jako arty k u ł spożycia, drugi —r- literaturę jako integralną część rzeczywistości społecznej; lub, jeśli ktoś woli, rozpatrując zagadnienie z innego p unktu widzenia: pierwszy odnosi się do społeczeństwa jako miejsca konsum pcji literackiej, drugi — do społeczeństwa jako podmiotu twórczości literackiej.

Rozróżnienia te nie są jednak w ystarczająco precyzyjne. Z jednej strony bowiem konsumpcja literacka, jako końcowa faza procesu, za­ kłada produkcję z myślą o tej konsumpcji, a następnie dystrybucję wytworzonego artykułu przy pomocy kanałów, które (stosownie do swe­ go charakteru) dokonują zwykle zróżnicowań w rozpowszechnianej lite­ raturze i które w skutek tego trzeba w każdym w ypadku w yraźnie okreś­ lić: księgarz, wypożyczalnie itd.; z drugiej strony — autorzy, którym i się zajmiemy, nie w ystarczają może do całkowitego w yjaśnienia związ­ ków między społeczeństwem a rozwijającą się w nim literaturą.

Musimy wszakże z konieczności wprowadzić a priori to w stępne roz­ różnienie, w yjaśnia ono zasadę w yboru rozpatryw anych tu taj dzieł bądź prądów intelektualnych i zarazem uspraw iedliwia pominięcie znacznego obszaru współczesnych badań socjologicznych dotyczących literatu ry. Nie należy bowiem oczekiwać od tego arty k u łu inform acji na tem at konsumpcji literackiej i jej uwarunkowań.

Rozpocznijmy od historycznego określenia naszego przedm iotu. Można powiedzieć, że cały program socjologii literatu ry tkw i już w tytule dzieła pani de Staël, wydanego w roku 1810: De la littérature considérée dans

ses rapports avec les institutions sociales. W oparciu o pojęcia socjolo-fJ a c q u e s L e e n h a r d t — w y k ła d o w c a so c jo lo g ii lite r a tu r y w É cole P ra tiq u e des H au tes É tu d es w P aryżu, autor a r ty k u łó w z zak resu se m a n ty k i i za sto so w a n ia p sy c h o a n a liz y i so c jo lo g ii w in terp reta cji d zieł litera ck ich .

P rzek ład w e d łu g w yd .: L a S o cio lo g ie de la litté r a tu r e , q u e lq u e s é ta p e s d e son

Tradycja ta, pogrążona początkowo w ideologicznym i krytycznym chaosie, odradza się więc znowu, lecz po dłuższym okresie u p a d k u 8. Trzeba bowiem czekać aż do 1957 roku, daty ukazania się Literafrire

and the Image of Man L. Löw enthala i The Rise of the Novel Iana W at-

ta, aby krytyka am erykańska poświęciła więcej m iejsca socjologicznemu traktow aniu literatury.

W The Rise of the Novel Ian W att bada literatu rę angielską XVIII wieku, a szczególnie Defoe, Richardsona i Fieldinga. Stw ierdza on, że ci trzej powieściopisarze angielscy należą do jednej generacji. Nie może to być przypadkiem. Geniusz ich nie mógłby jednak stworzyć nowej formy (tj. powieści) bez szczególnie sprzyjających w arunków w dziedzinie lite­ rackiej i społecznej. Aby w ykryć te w arunki, należy określić specyficzne cechy omawianych powieści. Właściwości w yróżniającej je upatryw ano zawsze w ich „realizm ie”, podkreślając, że „Moll Flanders jest złodziej­ ką, Pam ela hipokrytką, a Tom Jones rozpustnikiem ” 9. Natom iast łan W att kładzie nacisk na inny aspekt, który w ydaje m u się bardziej istot­ ny: „realizm powieści nie tkw i w rodzaju życia, jak i ona ukazuje, lecz w samym sposobie ukazania” 10. Dopiero w oparciu o tę definicję może on zestawić angielską powieść osiemnastowieczną z francuskim realizmem filozoficznym — stanowisko beznam iętne i w większym stopniu niż wcześniejsze poglądy zainteresow ane praw dą „naukow ą” oraz w arunka­ mi socjologicznymi epoki.

Jeśli Ian W att dąży w swych konkretnych analizach do ukazania „postawy realistycznej” w tych powieściach, to nie zapomina jednak zaznaczyć, że ich sukces można wyjaśnić jedynie ścisłym związkiem tego nowego gatunku literackiego z nową publicznością. W okresie publikacji omawianych utw orów poszerza się bowiem krąg czytelników, który — z powodu niedostatecznego w ykształcenia i wygórowanej ceny książek (egzemplarz Toma Jonesa kosztował więcej niż tygodniowe w ynagro­ dzenie chłopa) — miał dotąd bardzo wąski zasięg. Na tę ewolucję w pły­ nęło bardzo wiele czynników (biblioteki wędrowne, zastąpienie dotych­ czasowego patronatu przez działalność księgarzy, nauczanie w sierociń­

8 W sw ej p racy T h e L ib e r a l Im a g in a tio n . E ssa y s o n L ite r a tu r e an d S o c ie ty (S eek er—W arburg, L ondon 1/951) L. T r i l l i n g starał się w y k r y ć k o rela cję m ięd zy n ie sta ło ść ią sp o łeczeń stw a a n ie s ta ło ś c ią ch a ra k teró w p ostaci: „P rzyk rości, jakich doznają p o sta cie S n u n o c y le tn ie j i C h ristop h er S ly [z p rologu P o sk ro m ie n ia z ło ś ­

n ic y ] zdają s ię w sk a zy w a ć, że sp o tk a n ie osób o k rań cow o o d m ien n ej p ozycji sp o­

łecz n e j i a w a n s jed n o stk i z n iższy ch w a r stw za w sze su g e r o w a ły S zek sp iro w i jakiś zasad n iczy brak sta ło ści z m y s łó w i ro zu m u ” (s. 210.).

9 I. W a t t , T h e R ise o f th e N o v e l. U n iv e r sity o f C a lifo rn ia P ress, B erk eley 1957, s. 11.

SO C J O L O G IA L IT E R A T U R Y : K IL K A E T A P Ó W .., 275

cach, obniżenie ceny książek, a szczególnie powieści). Głównym jednak celem W atta było wykazanie, że trzej badani powieściopisarze znajdo­ wali się, z punktu widzenia ideologicznego, w samym centrum spraw nurtujących nową publiczność, klasę średnią.

P o n iew a ż n a le ż e li do lo n d y ń sk ieg o m ieszcza ń stw a k u p ieck ieg o , w y s ta r ­ czyło im ty lk o trzy m a ć się w ła sn y c h norm fo rm y i treści, aby m ieć p ew n o ść, że d zieła ich sp od ob ają s ię szerok iej p u b liczn o ści (...), n a jw a żn iejsze jest n ie to, że D e fo e i R ich ard son z a sp o k a ja li n o w e p o trzeb y sw y c h czy teln ik ó w , le c z to, że p o tra fili w y r a z ić potrzeb y od w e w n ą tr z u .

W ten sposób D e fo e zap oczątk ow ał te n d e n c ję o w ie lk im zn aczen iu w d z ie ­ d zinie p o w ieści: p o d p o rzą d k o w u ją c c a łk o w ic ie fa b u łę stru k tu rze op ow iad an ia au tob iograficzn ego, stw ierd za on ró w n ie sta n o w czo p rym at in d y w id u a ln eg o d ośw iad czen ia w ty m gatu n k u litera ck im , jak D esca rtes u czy n ił to w filo z o fii sw o im „C ogito ergo s u m ” n .

Może jednak ktoś powiedzieć, że chodzi tu przede wszystkim o stu ­ dium „literackie”. Naszym zdaniem jednak autor rozpatruje swój przed­ miot z socjologicznego punktu widzenia. Z drugiej strony należy też przyznać, że jeśli sami specjaliści w dziedzinie literatu ry nie potrafili wyzyskać tego, co socjologia mogła im dostarczyć, to również i socjo­ logowie długo nie w ykazywali poważniejszego zainteresowania literatu rą. W tej sytuacji uzasadnione jest zdziwienie, którem u dał w yraz L. Lö­ w enthal w roku 1961 w Literatur und Gesellschaft, stw ierdzając ze smutkiem:

jest rzeczą sy m p to m a ty czn ą , że n ie m a jeszcze do dziś {w S tan ach Z jed n oczo­ nych) żad n ej p ełn ej i ak tu aln ej b ib lio g r a fii 'socjologii litera tu r y i s z t u k i13.

W ogromnej liczbie am erykańskich prac socjologicznych można by oczywiście znaleźć bardzo wiele „uw ag” na tem at literatury, lecz wszyst­ kie one nie kom pensują bezspornego ubóstwa, jakie na ogół można stwierdzić. Można też przytoczyć wiele syntez teoretycznych z dziedziny literatury, a szczególnie podręcznik René W elleka i A ustina W arrena

Theory of Literature. W rozdziale IX, zatytułow anym Literature and Society, autorzy poddają pobieżnej krytyce między innym i poglądy

Taine’a i kilku radzieckich m arksistów m echanistycznych14, jak Grib

11 Ib id e m , s. 59. 12 Ib id e m , s. 15.

13 L. L ö w e n t h a 1, L ite r a tu r u n d G e se llsc h a ft. L u ch terh an d , N eu w ied 1964, s. 244. W yd. am eryk ań sk ie: L ite r a tu r e , P o p u la r C u ltu r e an d S o c ie ty . P ren tic e H a ll 1961. [Zob. w ty m ż e z e szy cie s. 247, p rzyp is 1.]

14 R. W e 11 e к, A . W a r r e n , T h e o r y o f L ite r a tu r e , H arcou rt B race, N ew

Y ork 1942. J est fa k tem zn a m ien n y m , że k r y ty c y atak u ją n a jczęściej au torów n a j­ b ardziej m e c h a n isty czn y ch — raczej G riba i Sm irn ow a n iż G ram sciego czy L u ­ k acsa — aby w y k a za ć fa łsz y w o ść w sz e lk ie j m eto d y so cjo lo g icz n e j. M am y tu zn ow u do czy n ien ia z n a zb y t częsty m z ja w is k ie m m a n ich eisty czn y ch k la sy fik a cji.

i Smirnow, lecz niestety nie uw zględniają innych orientacji w k rytyce socjologicznej, nie w nikają w istotę rzeczy i nie dostarczają pojęciowych narzędzi dla prawdziwej socjologii literatu ry . O trzym ujem y więc p rze­ ważnie tylko ogólne uwagi, które nie m ają praktycznego znaczenia, cho­ ciaż są słuszne. Wielu autorów zdaje się ograniczać do takich n a p rzy ­ kład ogólnych sformułowań:

R ów n ież i so cjo lo g ia w ie d z y p om aga śled zić h isto rię in te le k tu a ln ą , w s k a ­ zując, w jak i sp osób litera tu r a m o że o d d zia ły w a ć na sp o łeczeń stw o . S y ste m ten n ie tw ierd zi jed n ak , jak ju ż zostało p o d k reślo n e, że każda m y ś l je st sp o ­ łecz n ie zd eterm in ow an a 15.

Badania te są więc zbyt często fragm entaryczne, a w każdym razie nie zastępują poważnych studiów konkretnych, takich jak Literature and

the Image of Man L. Löwenthala, dzieła zbyt rzadkiego w swoim ro­

dzaju. Löwenthal jednak — zaznaczmy to już teraz — jest autorem opierającym się na tradycji socjologii niemieckiej. W spółpracował on od 1926 roku we Frankfurcie z Th. W. Adorno i z M. H orkheimerem, któ­ rym zresztą dedykowana jest jego książka 16. Szczególnie ważne są roz­ działy poświęcone Cervantesowi, Szekspirowi i Molierowi. Löw enthal zwraca uwagę na głębokie pokrewieństwo myślowe między francuskim dram aturgiem a filozofem Gassendim i precyzuje:

Z w y ją tk ie m M izantropa żad n a M o liero w sk a p ostać n ie d om aga się p raw a

i n ie b ierze n a sie b ie p ełn ej o d p o w ie d z ia ln o śc i za stw o r z e n ie św ia ta zgod n ego z p o stu la ta m i w ła sn e g o rozum u, jak c z y n iły to p o sta c ie S zek sp ira i C erv a n - tesa. W yraźn ie p o ja w ia się tu taj c a łk o w ic ie n ow a ton acja. P oza p rzeja w a m i p ew n ej zry tu a lizo w a n ej u le g ło śc i ża d n a g łó w n a p ostać M oliera n ie działa pod w p ły w e m pobuidék, k tó re m ia ły b y ja k ik o lw ie k zw ią zek ze sp ra w a m i lub id e o ­ lo g ią P a ń stw a i, poza M izantropem , n ik t n ie pogrąża się tu w ża ło b ie i ro zp a ­ czy w y n ik a ją c e j z w y o b c o w a n ia w o b ec p rzy jęty ch o b yczajów sp o łeczeń stw a .

Löwenthal pisze dalej:

S p o łeczeń stw o k la s śred n ich w c h o d z i w okres zd row ego rozsąd k u i p r z y ­ sto so w a n ia się 17.

K. Burkę, którem u są dość odległe problem y i metody W atta czy Löw enthala — bliższy jest on bowiem formalizmowi, uzupełnionem u własną filozofią — pragnie zbadać język literacki w najszerszym zna­

15 A . K e r n, T h e S o c io lo g y o f K n o w le d g e in th e S tu d y o f L ite r a tu r e . „The S w a n e e R e v ie w ” v o l. 50, 1942, s. 513.

16 T rzeba zresztą stw ierd zić, że ró w n ie ż I. W att n ie m a fo rm a cji a m ery k a ń ­ sk iej, lecz a n g ielsk ą (C am bridge), p o d o b n ie jak i G. T h om son . Por. prace G. T h o m s o n a : M a r x ism an d P o e tr y . N e w Y ork 1946; oraz A e s c h y lu s an d A th e n s :

A S tu d y in th e S o cia l O rigin o f D ra m a . L on d on 1941.

17 L. L ö w e n t h a l , L ite r a tu r e a n d th e Im a g e o f M an. S o c io lo g ic a l S tu d ie s

o f th e E u ro p ea n D ra m a an d N o vel. 1600— 1900. T h e B eacon P ress, B oston 1957,

SO C J O L O G IA L IT E R A T U R Y : K I L K A E T A P Ó W ... 277

czeniu, język, jaki został ukształtow any w codziennym porozumiewaniu się:

W m iarę gd y sy tu a c je sta ją się ty p o w e i p ow ta rza ją się w danej stru k ­ tu rze sp o łeczn ej, lu d ż ie tw o rzą d la n ich n a z w y oraz w y p r a c o w u ją p e w n ą stra ­ te g ię , ab y im sp rostać 18.

Taka sytuacja zachodzi w przypadku najbardziej wyrafinowanej for­ my sztuki literackiej, to jest przysłowia — w ytw oru skomplikowanej cywilizacji, używanego w pojedynkach słownych. Na teorię B urke’a w płynęła niestety niekorzystnie zasada dram atyzacji stosunków m iędzy­ ludzkich, poprzez którą chce on wyjaśnić język jako strategię kom uni­ kacji:

C zy m że iwięc m ia ły b y być t e k a teg o rie socjologiczn e? Sądzę, że u jm o w a ­ ły b y on e d zieła sz tu k i jak o p e w n e s tr a te g ie p o zw a la ją ce rozróżnić w ro g ó w i sp rzy m ierzeń có w , u sp o łeczn ia ć straty, bhronić się przed „złym o k iem ” i za ­ p e w n ić o c z y szczen ie i p rzy sto so w a n ie (..). T a k ie fo rm y sztu k i jak tra g ed ia , k o m e d ia lu b sa ty ra b y ły b y tra k to w a n e jak o e k w ip u n e k ży cio w y p o zw a la ją cy o cen ia ć sy tu a c ję na ró ż n e sp o so b y i sto so w n ie do różn ych p o s t a w 19.

Ta ciągła skłonność do filozofowania bardzo szkodzi pracom B urke’a. które skądinąd zaw ierają wiele trafnych intuicji.

Odróżnialiśmy niejednokrotnie sytuację k ry ty k i socjologicznej w Niem­ czech od sytuacji w innych krajach. Jakaż więc jest ta sytuacja? 20 Z naj­ dujem y tu tradycję filozoficzną i socjologiczną, skierowaną w znacznie większym niż gdziekolwiek stopniu ku socjologii literatury. W kraju tym dziedzictwo filozoficzne Hegla i M arksa trw ało przez wszystkie pokolenia i długo można by wyliczać ich kontynuatorów . We wspomnianej właśnie tradycji należy umieścić pewnych autorów marksistowskich, takich jak F. M ehring, k tó ry w ten sposób określa swą koncepcję związków zacho­ dzących między stru k tu ram i społecznymi a dziełami literackimi:

A k ty w n y m w sp ó łc z y n n ik ie m je s t ró w n ie ż d zied zictw o id eologiczn e, i teg o m a teria lizm h isto ry czn y n ig d y n ie n eg o w a ł, le c z o d d zia ły w a n ie o w e g o d zie­ d z ic tw a p od ob n e jest d zia ła n iu słoń ca, d eszczu lu b w ia tr u na drzew o, k tó reg o

18 C yt. za: D u n c a n , op. cit., s. 84.

19 К . B u r k e , T h e P h ilo s o p h y o f L ite r a tu r e F orm . S tu d ie s in S y m b o lic A c ­

tion. L o u isia n a S ta te U n iv e r sity P ress, B aton R o u g e 1941, s. 293 (cy tu je D u n c a n ,

op. cit., s. 226). Zqb. rów n ież: К . В u г к е, A G ra m m a r o f M o tiv e s. P ren tice H all, N ew Y ork 1945.

20 G. W. P l e c h a n o w , ch o cia ż b y ł „ojcem m ark sizm u ro sy jsk ieg o ”, w y w a r ł p e w ie n w p ły w w całej E uropie. J eg o p ra ce na te m a t lite r a tu r y — L a L itté r a tu r e

d r a m a tiq u e e t la p e in tu r e en F ran ce au X V I I I e siè c le d u p o in t d e v u e so c io lo g i­ q u e (1905) — g rzeszą n ie s te ty cia sn y m so cjo lo g izm em , k tó r y p o w a żn ie obniża ich

korzen ie tk w ią w tw a rd ej ziem i, jak k o rzen ie d zieła tk w ią w w a r u n k a c h m a teria ln y c h , w sposobach p rod u k cji ek on om iczn ej, w sy tu a c ji s p o łe c z n e j 21.

Opierając się na tej idei, M ehring stara się obalić w swoim głównym dziele Die Lessing-Legende „legendę”, według której Lessing m iał być ściśle związany z dworem F ryderyka II. W analizie swej zwraca on szcze­ gólną uwagę na przeciwstawienie się Lessinga dworowi pruskiem u i in­ te rp retu je „legendę” jako nieświadomy fałsz, jako nadbudow ę ideolo­ giczną rozwoju ekonomiczno-politycznego: przym ierza mieszczaństwa niemieckiego z państw em pruskim w ciągu XIX wieku i jego pragnienia „pogodzenia swej realnej teraźniejszości z idealną przeszłością i uczy­ nienia z ery k u ltu ry klasycznej — ery Fryderyka Wielkiego” 22.

Taki sposób upraw iania socjologii literatu ry nie jest jedyny. Po­ cząwszy od D iltheya i poprzez tradycję kantowską pojawia się inna metoda: zastosowanie pojęcia form y do społeczeństwa i jego tworów kulturow ych.

Prace G. Lukacsa znajdują się właśnie u zbiegu tych dwu inspiracji; reprezentują one najpierw orientację kantowską, następnie heglowską i m arksistow ską i stanowią najpełniejszy corpus socjologii literatury, jaki współcześnie można związać z jednym autorem. Z jego bogatego dorobku wybierzemy przykładowo tylko dwie prace, należące do pierw ­ szego okresu: Dusza i form y oraz Teoria powieści 23. W ydaje się bowiem, że w nich właśnie stosuje Lukacs metodę najbardziej elastyczną, naw et jeśli niekiedy, szczególnie w pierwszej części Teorii powieści, wypowiada zbyt pospiesznie poglądy o w yraźnie filozoficznym charakterze. Lecz dla socjologii literatu ry istotne jest przede wszystkim to, że Lukacs od­ kryw a w tym okresie pojęcie „form y” i „stru k tu ry znaczącej”. Rozumie on „form y” jako uprzyw ilejow ane sposoby kontaktu duszy ludzkiej z absolutem. Są to form y bezczasowe, „esencje”, jak na przykład „wizja tragiczna”, którą uważał wówczas za jedyną prawdziwą i autentyczną wizję.

Wizję tragiczną pojm uje on jako próbę życia według zasady „wszyst­ ko albo nic”. Postaciom tragicznym obca jest nieadekwatność myśli i czynu, m ają one świadomość swej woli i jej granic. G dyby ich czyny nie były zgodne z wypowiedziami, znalazłyby się te postacie w sytuacji komicznej.

W swym ciągłym poszukiwaniu wizji świata Lukacs bada określony

21 F. M e h r i n g : Ä s th e tis c h e S tr e ifz ü g e . „N eu e Z eit” X V II, I, 1898— 1899; Z u r L ite r a tu r g e s c h ic h te , [B erlin 1930] II, s. 264— 255.

22 F. M e h r i n g , D ie L e s s in g -L e g e n d e . D ietz, S tu ttg a rt 1893; cyt. za: M. L ö - w y w w y d . D ietza (B erlin 1926, s. 8).

23 G. L u k a c s : D ie S e e le u n d d ie F orm en . F leisch el, B erlin 1911; L a T h é o rie

S O C JO L O G IA L IT E R A T U R Y : K IL K A E T A P Ó W ... 279

gatunek literacki: esej. Zastanaw ia się on, w jakim stopniu ta form a pośrednia między literatu rą a filozofią odpowiada konkretnej wizji świa­ ta. Z filozofii esej zapożycza problem atykę całości, problem atykę w ar­ tości w ogóle, w oderwaniu od rzeczy jednostkowych. Natom iast podob­ nie jak literatu ra — esej przedstaw ia w ypadki konkretne i stara się dać na nie odpowiedź. Czym więc jest ta forma, która znajduje się na pogra­ niczu tego, co szczegółowe, i tego, co ogólne? Lukacs wykazuje, że esej, pisany zawsze „z okazji czegoś”, jest z samej swej n atu ry form ą pro­ blematyczną, poprzez którą autor szuka odpowiedzi na wielkie zagad­ nienia życia, lecz zawsze w związku z konkretnym wypadkiem.

Wraz ze swoją Teorią powieści Lukacs porzuca dziedzinę form czy­ stych, aby je powiązać ze światem. Jego stanowisko kantowskie przeo­ braża się w heglowskie. Powieść jest według niego form ą literacką , charakterystyczną dla świata, w którym człowiek nie czuje się ani ze­ spolony z otaczającą go rzeczywistością (jak w średniowieczu lub w sta­ rożytności greckiej, którą Lukacs niesłusznie uważa za pewnego rodzaju złoty wiek wspólnoty ludzkiej), ani całkowicie jej obcy. W powieści jak i w każdym utw orze epickim istnieje pewna wspólnota, ale powieść — w przeciwieństwie do epopei — uwzględnia również głęboki konflikt między człowiekiem a światem, między jednostką a społeczeństwem.

K arl Mannheim, który spokrew niony był z Lukacsem tą samą tra ­ dycją i wiele skorzystał z jego przyjaźni, jest być może autorem, którego nazwisko w umyśle czytelników wiąże się najbardziej bezpośrednio z socjologią wiedzy. Założył on bowiem — i redagował przez wiele lat — serię „The International L ibrary of Sociology and Social Reconstruction”, w której wydał wiele prac z zakresu socjologii poznania i ogłosił własną książkę Essays on Sociology of Knowledge 24 oraz prace S. Ossowskiego, G. Mischa, H. A. Hodgesa, A. Belgame’a i innych. Ale znany stał się przede wszystkim dzięki swej najważniejszej książce Ideologie und Uto­

pie 25. W tym klasycznym już dziele M annheim dokonuje interesującego

rozróżnienia między postępową form ą fałszywej świadomości, utopią, a jej formą konserw atyw ną. Następnie rozróżnia utopie liberalne — na przykład utopie „oświeceniowe” w XVIII wieku — od chiliazmu, zespołu utopii typowych na ogół dla „lum penproletariatu”. Ideologia konserw a­ tywna, przeciwstawna tym dw u formom postępowym, kładzie nacisk na rzeczywistość, po prostu dlatego, że ona „jest”, w opozycji do przyszłości, która „powinna być”.

24 K. M a n n h e i m , E ssa y s o n S o c io lo g y o f K n o w le d g e . L on d on 1952. „T he In tern a tio n a l L ibrary of S o c io lo g y and S o cia l R eco n stru ctio n ”.

25 K. M a n n h e i m , I d e o lo g y an d U to p ia : A n I n tro d u c tio n to th e S o c io lo g y

Jeśli chodzi ściśle o literaturę, M annheim nie prow adził jednak kon­ kretnych badań, które można by porównać z badaniam i Lukacsa.

Kiedy Lukacs powrócił na W ęgry po dłuższym pobycie w Związku Radzieckim, a M annheim wyemigrował do Anglii, w okresie powojen­ nym socjologia literatu ry rozwijała się w Niemieckiej Republice Fede­ ralnej, wokół Szkoły Frankfurckiej.

Prace Th. W. Adorno i M. H orkheim era pozostawiły trw ały ślad na pierwszej generacji badaczy, którzy w marksistowsko-heglowskiej m eto­ dzie znaleźli dla swych badań narzędzie spraw ne i zarazem owocne. Należy wymienić tutaj przede wszystkim ich wspólną pracę D ialektik

der Aufklärung, wydaną w Holandii w 1947 roku, zaw ierającą analizę

procesu autodestrukcji, począwszy od ideałów „oświeceniowych” do fa­ szyzmu:

N ie u le g a d la nas żadnej w ą tp liw o ś c i — i w ty m tk w i n a sza p e titio p rin -

c ip ii [p rzyjęcie za p r z e sła n k ę zd an ia n ie d ow ied zion ego] — że w o ln o ść w g ra ­

n icach sp o łeczeń stw a n ieod łączn a jest od m y śle n ia o św ieco n eg o . S ąd zim y jed ­ n a k , iż d o w ie d liśm y ró w n ie w y ra źn ie, że już sam o p o ję c ie te g o m y ślen ia — w stop n iu n ie m n iejszy m niż k o n k retn e form y h isto ry czn e, in sty tu cje sp o ­ łecz n e , z k tó ry m i jest ono zesp olon e — za w iera zarod k i reg resji, dokonującej się d zisiaj w sz ę d z ie 26.

Znaczna część dorobku Th. W. Adorno, dotyczącego socjologii litera­ tury, składa się z dużej liczby niewielkich esejów, zebranych głównie w trzech tom ach Noten zur Literatur i w Prismen. K u ltu rkritik und

Gesellschaft 27. Ta ostatnia książka zawiera esej pt. Aldous H uxley und die Utopie. Traktując o utopijnych koncepcjach Nowego wspaniałego świata, Adorno pisze:

P o sta w a (H u x ley a ) m im o w o li zb liża się do p o sta w y w ielk o b u rżu a zy jn ej, za p ew n ia ją cej głośn o, że p op iera ek on om ię zysk u n ie dla w ła sn e j korzyści, le c z z m iło ści do lu d z i28.

Według Adorno ludzie nie są jeszcze dojrzali do socjalizmu, cóż bo­ wiem zrobiliby z wolności, którą by im przyznano? Sądzi on jednak, że tego rodzaju praw dy są zrozumiałe nie tyle z pu n k tu widzenia użytku, jak i można z nich uczynić, ale dlatego, że są puste, w tej mierze, w ja­ kiej reifikują to, co nazyw ają „człowiekiem”, trak tu jąc go jako pewną „daną” i hipostazując zresztą jego obserwatora. „Taka zimna obojętność należy do samej istoty system u H uxleya” 29.

26 Th. W. A d o r n o , M. H o r k h e i m e r , D ia le k tik d e r A u fk lä ru n g . Querido, A m sterd am 1047, s. 7. 27 Th. W . A d o r n o : N o te n zu r L ite r a tu r . F ra n k fu rt 1958— 1065 (3 vol.i; P r is m e n : K u ltu r k r itik u n d G e se llsc h a ft. M ün ch en 1963. 28 A d o r n o , P rism e n , s. 116. 29 A d o r n o , P rism e n , s. 116.

S O C JO L O G IA L IT E R A T U R Y : K IL K A E T A P Ó W ... ₂₈₁

U podstawy stanowiska Huxley a — mimo jego oburzenia na zło — istnieje konstrukcja historii, „która ma czas” . Powieść H uxleya przesuwa odpowiedzialność za winę z teraźniejszości w przyszłość, składając ją na to, czego jeszcze nie ma. Ideologia w ielkoburżuazyjna m a czas i rozsze­ rza trw anie teraźniejszości poprzez fikcję przyszłości.

K arierę naukową W. Benjamina — bardzo zbliżonego w swych po­ glądach, jeśli nie w stylu, do Adorno — przerw ała tragicznie wojna, lecz był on już autorem pewnej liczby esejów z zakresu kry ty ki histo­ rycznej, społecznej i estetycznej, między innym i Das K u n stw erk im Z eit­

alter seiner technischen Reproduzierbarkeit, w którym przedstawił ory­

ginalne refleksje na tem at przeobrażeń sztuki od momentu, w którym jej w ytw ory mogły być reprodukowane metodami technicznymi. Dzieła sztuki, które ongiś istniały tylko w jednym egzemplarzu, weszły dziś w okres standaryzacji:

Zaznacza się w ię c w d zied zin ie in tu icji zja w isk o p od ob n e do teg o , jakim jest sta ty sty k a w p łaszczyźn ie teorii. P rzy sto so w a n ie r z e czy w isto ści do m as i zw iązan e z tym p rzy sto so w a n ie m as do rze c z y w isto śc i sta n o w ią proces o ogrom nym znaczeniu, zarów no dla m y ś li jak i dla in tu ic ji 30.

Problem atyka socjologiczna poszerza się więc, aby uwzględnić rów­ nież w arunki m aterialne, w których dzieła k u ltu ry rozw ijają się i docie­ rają do odbiorców — ze względu na to, jak w arunki te m odyfikują same sposoby myślenia twórców. Ale bliższa analiza tego zagadnienia wykro­ czyłaby poza skromne ramy, jakie zakreśliliśm y sobie, i wymagałaby zbadania problem u odbiorcy, smaku i stru k tu r dystrybucji tworów kul­ tury. Takie badania prowadzili w Niemczech przede wszystkim L. Schü- cking w Die Soziologie der literarischen G eschm acksbildungn i E. A uer­ bach w Das französische Publikum des X V II. Jahrhunderts 32. Auerbach nie ograniczył się jednak do tego aspektu analizy „socjologicznej”. W swoim głównym dziele Mimesis 33 kreśli rozległy fresk realizm u w li­ teraturze zachodniej — a szczególnie w literatu rze francuskiej — od Homera do Virginii Woolf. Auerbach stara się w ykryć prawo rozwoju pojęcia realizmu i tę wielokrotnie już podejmowaną próbę wzbogaca dużym plonem nowych koncepcji. Praca jego m a wszakże charakter

30 W. B e n j a m i n , D as K u n s tw e r k im Z e ita lte r se in e r te c h n isc h e n R e p ro ­

d u z ie r b a r k e it. Suhrkam p, F ran k fu rt 1963. P rzek ład fr a n c u sk i M. de G a n d i l l a c

w : O e u v re s c h o is ie s, Ju lliard , Paris 1959. s. 202.

31 L. S c h ü c k ' i n g , D ie S o zio lo g ie d e r lite r a r is c h e n G e sc h m a c k sb ild u n g .

T eubner, L eip zig 1931.

32 E. A u e r b a c h , D as fra n zö sisch e P u b lik u m d es X V II. J a h rh u n d e rts. M ün­ chen 1933.

33 E. A u e r b a c h , M im esis. D a r g e s te llte W ir k lic h k e it in d e r a b en d lä n d isch en

bardziej ambitny: zawiera bardzo dokładną analizę krytyczną, która wykazuje, w jaki sposób przeobrażenia rzeczywistości społecznej i odpo­ wiadające im przeobrażenia w myśleniu i odczuwaniu znajdują odbicie nie tylko w treści dzieł literackich, lecz również w ich stru k tu rze for­ malnej, stylu, a naw et stru k tu rze syntaktycznej. W ten sposób A uerbach otw arł drogę badaniom odnoszącym się do problem u form na wszystkich poziomach przejawów społecznych — badaniom, które będą stanowić przedmiot socjologii literatury.

Studia E. Kohlera, nowsze i mające w większym stopniu charakter socjologiczny i dedukcyjny — zebrane częściowo w książce Trobador-

lyrik und höfischer Roman — trak tu ją szczegółowo o francuskiej lite­

raturze średniowiecznej. Można zauważyć nieustanne wzajemne oddzia­ ływanie między literatu rą a społeczeństwem XII wieku: literatu ra objaśnia społeczeństwo, które z kolei służy jej jako fundam ent. Jest to epoka wielkich wstrząsów, w której społeczeństwo poszukuje nowego porządku — ideału dworskiego — i w której zanika pieśń rycerska

[chanson de geste], zaw ierająca „koncepcję życia jeszcze jednolitą i praw ­

dę, jedną i niezmienną, mającą zawsze ch arakter obowiązujący” 34. Pieśń rycerska spełniła swe zadania wobec skupionego w obrębie Kościoła społeczeństwa średniowiecznego, w którego oczach wszelka historia re ­ dukowała się do historii zbawienia. Około 1160 roku, wraz z legendą o królu A rturze, narodził się romans dworski, nadając w ten sposób nowemu społeczeństwu feudalnem u „historyczne” uzasadnienie jego egzystencji. Lecz dla zabezpieczenia swej trw ałości to nowe społeczeń­ stwo potrzebowało wspólnego ideału, który ukryw ałby rzeczywisty roz­ dział między wyższą a niższą arystokracją, w ynikający przede w szyst­ kim z różnic m ajątkowych. Ta sytuacja, która elementom hierarchicznie odrębnym m iała zapewnić jakąś zwartość, znajduje — zdaniem K ohle­ ra — w yraz w poetyckim paradoksie „wyrzeczenia się realizacji” w m i­ łości dworskiej — wyrzeczenia, które można by rozumieć jako „subli- m owaną projekcję braku dóbr wśród drobnej szlachty, a zatem projekcję konkretnej sytuacji społeczno-ekonomicznej” 35.

Gdyby się chciało na zakończenie scharakteryzow ać schematycznie sytuację socjologii literatu ry w Niemczech, można by powiedzieć, że rozwinęła się ona znacznie szybciej, a przede wszystkim objęła teren o wiele bardziej rozległy niż w innych krajach, dzięki temu, że była wyposażona przez wspomagającą ją tradycję filozoficzną w pojęcia n a j­ bardziej operatyw ne dla jej programu.

34 E. K ö h l e r , T r o b a d o r ly r ïk u n d h ö fisc h e r R o m a n . R iitten und L o en in g ,

B erlin 1962, e. 9.

35 I b id e m , s. 7. Zob. ró w n ież M. W a l t z , R o la n d s lie d — W ilh e lm s lie d —A le x m s -

S O C JO L O G IA L IT E R A T U R Y : K IL K A E T A P Ó W .., 283

Pod wpływem Comte’a i D urkheim a francuska tradycja socjologiczna podążyła w w yraźnie odmiennym kierunku. Istnieje jednak prekursor, którego socjologia literatu ry mogłaby wydobyć z zapomnienia: J. M. G uy- au. Odrzucono nieodwołalnie — i słusznie — jego tzw. doktrynę este- tyczno-etyczną, nie dostrzegając metodologicznego znaczenia, jakie m ają niektóre rozdziały, poprzedzające jego konkretne analizy w U A rt du

point de vue sociologique. Guyau znalazł się wobec dwu przeciw staw ­

nych stanowisk teoretycznych: naturalizm u historycystycznego Taine’a i idealizmu romantycznego.

W ybierając drogę oryginalną, unika on ślepej uliczki Taine’a, pole­ gającej na sprowadzaniu każdego fragm entu dzieła do określonego fak tu historycznego, od którego jest on rzekomo ściśle uzależniony. Przeciwnie, proponuje, aby dzieło rozpatrywać jako całość, jako system, oraz „w y­ kryw ać fakty wyraziste, znamienne dla określonego praw a — fakty, któ­ re w bezładnej masie zjawisk stanowią punkty orientacyjne i mogą być połączone linią, tworzyć w yraźny rysunek, figurę, system ” 36.

Stw ierdzając w ten sposób, od roku 1889, stru k tu raln y charakter k ry ­ tyki, Guyau ostrożnie uświadamia socjologowi, że sama jego praca stw a­ rza częściowo swój przedmiot, dokonując arbitralnej segmentacji, zwią­ zanej z przyjętym systemem wartości. Nie można w yraźniej podważyć słynnej W ertfreiheit [wolność od wartościowania], z powodu której na początku stulecia tyle wypisano atram entu. Ale to podstawowe stw ier­ dzenie pociąga za sobą inne, odnoszące się bardziej bezpośrednio do socjologii literatury.

Jeżeli bowiem sposób postępowania k ry ty ka wiąże się zawsze z okre­ ślonym systemem wartości, to zależność ta a fortiori istnieje również w w ypadku pisarza. Problem wartości prowadzi więc nieuchronnie do problem u działania, i Guyau określa bardzo dokładnie n atu rę związków łączących obie te dziedziny:

G en iu sze k o n tem p la cji i sztu k i p o stęp u ją tak sam o {jak g en iu sze czyn u ), b o w ie m rzekom a k o n tem p la cja jest w ła ś n ie czy n em sp ro w a d zo n y m do s w e g o p ie r w sz e g o sta d iu m i u trzy m a n y m w d z ie d z in ie m y ś li i w y o b r a ź n i37.

Geniusz znajduje więc swój wyraz w zdolności antycypow ania tego czynu, dostarczania czytelnikowi „pewnego rodzaju w ew nętrznej wizji możliwych form życia” 38. Z tej koncepcji dzieła w ynika oczywiście, że sposobu zrozumienia go nie należy szukać poza nim, lecz w nim samym, w tej mierze, w jakiej w yraża ono to możliwe życie w pewnym syste­ mie; G uyau kry ty k u je tu bardzo w yraźnie zarówno brak niuansów w re ­

36 J. M. G u y a u , L ’A r t du p o in t de v u e so cio lo g iq u e. A lca n , P aris 1906, s. 65. 37 I b id e m , s. 44.

prezentow anej przez Taine’a metodzie w yjaśniania „środowiskowego”, jak również i psychologię. Dla niego ważne jest przede wszystkim spo­ łeczeństwo, lecz tylko o tyle, o ile ujaw nia się w strukturze dzieła jako pewien system punktów orientacyjnych:

T a in e zaikłada, że środ ow isk o tw o r z y ‘jed n o stk ę gen ia ln ą ; n a le ż y sądzić, że jed n o stk a g en ia ln a stw a r z a n o w e śro d o w isk o lu b n o w y stan śro d o w isk a . T e d w ie d ok tryn y są d w om a isto tn y m i sk ła d n ik a m i praw d y; d ok tryn a T a in e ’a sto su je s ię jed n a k b ardziej do zw y k łe g o ta le n tu n iż d o gen iu sza, to zn aczy do in ic ja ty w y . N ie rozu m iem y przez to b y n a jm n iej in ic ja ty w y i in w e n c ji n ie ­ ogran iczon ej, in w en cji, która b y ła b y tw o rzen iem e x n ih ilo ; lecz m a m y na m y ś li n o w ą sy n tezę fa k tó w uprzed n io ju ż is tn ie ją c y c h , p rzy p o m in a ją cą k o m b i- . n ację ob razów w k a le jd o s k o p ie 39.

Guyau okazał się jednak całkowicie niezdolny do zastosowania swej teorii w konkretnej analizie krytycznej. Jego studia nad Hugo lub L a­ m artine’em w znacznie większym stopniu są w yrazem jego własnej filo­ zofii niż kry ty k i socjologicznej, co tłum aczy oczywiście zapomnienie, w jakie popadł ich autor. Obserwacja, w jaki sposób kształtuje się socjo­ logia literatu ry w płaszczyźnie teoretycznej, przynosi jednak pew ną ko­ rzyść, a w tym zakresie teoria Guyau może i dziś jeszcze mieć dla nas wartość.

Niezależnie od teorii Guyau, które niestety pozostały bezowocne, for­ mował się u progu naszego wieku pew ien model analizy, który miał cał­ kowicie przeobrazić badania nad historią literatu ry średniowiecznej: cho­ dzi o pracę J. Bédiera Les Légendes épiques 40. Bédier chciał wykorzenić uporczywy przesąd, jakoby francuskie pieśni rycerskie [chansons de ges­

te] pochodziły z VII, VIII, IX, X wieku, to znaczy z epoki współczesnej

wielkim wydarzeniom, o których opowiadają. Przeciw staw iając się arbi­ tralnym konstrukcjom Grimma, Bédier wykazał, że pieśni rycerskie po­ chodzą z XI wieku, z epoki najstarszych posiadanych rękopisów, że ognis­ kam i ich były świątynie, miejsca pielgrzym ek i jarm ark i i że wreszcie, jako legendy opierające się na pewnej podstawie historycznej, zakładają one udział klerków. Dzięki stw ierdzeniu zgodnych lokalizacji geograficz­ nych w ykazał on, że właśnie szlaki pielgrzym ek dostarczyły k rajobra­ zów opisanych w pieśniach i że poza tym i ściśle określonymi traktam i nie jest im znana reszta kraju. Jednak pielgrzymi, klerkow ie i żongle­ rzy to jeszcze za mało, by wyjaśnić pow stanie pieśni rycerskich; wszyst­ kich twórców epopei (pielgrzymów, klerków, żonglerów, rycerzy, miesz­ czan, chłopów i poetów) należy umieścić w okresie w ypraw krzyżowych, w Hiszpanii XI wieku i w Ziemi Świętej XII wieku, pośród zm ieniają­

39 Ib id e m , ś. 42.

40 J. B é d i e r , L e s L é g e n d e s ép iq u es. R e c h e rc h e su r la fo r m a tio n d es ch a n ­

S O C JO L O G IA L IT E R A T U R Y : K IL K A E T A P Ó W ... 285

cych się idei i uczuć, tworzących podstawę społeczeństwa feudalno-ry- cerskiego.

Bédier stanowi również dobitny przykład dowodzący, jak poważne rezultaty mogą osiągnąć badania historycznoliterackie, uwzględniając realne w arunki powstania dzieł, rozpatryw anych dotychczas w sposób zbyt abstrakcyjny.

Badaniom G. Lansona nie przyświecały z pewnością te same intencje i może wywoła zdziwienie fakt, że figuruje on tu taj wśród prekursorów socjologii literatury. Należy jednak pamiętać, że nie tylko dał on teore­ tyczne dowody swego zainteresowania socjologią i jej zastosowaniem w krytyce literackiej, lecz sformułował również szereg owocnych hipó- tez, których nie przestano zgłębiać. W odczycie pt. Historia a socjologia mówi:

„Ja” p o ety jest to zarazem „ja” gru p y, lic z n ie jsz e j — gd y w y p o w ia d a się g ło sem M u sseta, szczu p lejszej — g d y m ó w i V ig n y , gru p y r e lig ijn ej — gd y id’A u b ign é, gru p y p o lity czn ej — gdy je st to V ictor H ugo, autor L es C h â ti­

m e n ts 41.

Dobrze świadom związków, jakie istnieją między pracą umysłu a grupami, Lanson szkicuje naw et pewną socjologię k ry ty k i literackiej:

Cóż sta n o w i p o d sta w ę sąd ów B o ilea u o H om erze czy R on sard zie, je ś li n ie obraz H om era czy R onsarda w św ia d o m o ści zb iorow ej, w św ia d o m o ści o k r e ś­ lo n ej gru p y fra n cu sk iej X V II w iek u ? D ogm atyzm b o w iem ch ro n i się przed zarzu tem u o g ó ln ia n ia sw y c h in d y w id u a ln y ch im p resji ty lk o p rzez n a d a n ie sw e j d ok tryn ie charakteru sp ołeczn ego 42.

Trzeba tu taj koniecznie zwrócić uwagę na to, w jaki sposób Lanson uzasadnia im plicite metodę, którą rzeczywiście zastosował, opierając ją ostatecznie na poznaniu socjologicznym. Jeśli badał biografię, to dlatego, aby odkryć jej udział w świadomości zbiorowej:

S p ro w a d ziliśm y tę osob ow ość — częścio w o (w gran icach n aszej w ied zy ) — do r o li o gn isk a sk u p ia ją ceg o p ro m ien ie p och od zące z życia zb iorow ego, k tóre ją o ta c z a 43.

Z nazwiskiem L. F ebvre’a opuszczamy znowu badaczy literatu ry, aby odnaleźć literatu rę w centrum zainteresowań historyka, pragnącego w większym stopniu niż każdy inny „postawić, na przykładzie człowieka o szczególnej żywotności, zagadnienie stosunku między jednostką a zbio­ rowością, między inicjatyw ą osobistą a koniecznością społeczną, co jest być może głównym problem em historii” 44. Taki przynajm niej cel zapo­

41 G. L a n s o n , L ’H isto ire e t la so cio lo g ie. „R evu e de m éta p h y siq u e et de m o r a le ”, 1904, s. 627— 628.

42 Ib id e m , s. 629. 43 Ib id e m , s. 630— 631.

wiada przedm owa do książki Un destin: M artin Luther, naw et jeśli wi­ doczna jest pewna niezgodność między intencją a realizacją, przy n aj­ mniej w płaszczyźnie ściśle socjologicznej.

Spraw a książki A utour de l’Heptaméron jest nieco odmienna. W każ­ dym razie L. Febvre zamierza w niej wyjść poza fałszywe argum enty, jakie nagrom adziła kry ty k a w związku z M ałgorzatą z N aw arry, nadu­ żywając epitetów równie pospiesznych co powierzchownych, jak np. ,,hi- pokrytka” — określeń, które bardziej przynależą do „psychologii gazety porannej” 45 niż do analizy historycznej. S tara się on wykazać, że sprzecz­ ności między wesołością „galijską” a aspektem głęboko chrześcijańskim

H eptam eronu nie należy tłumaczyć ani rzekom ą w ew nętrzną dialektyką

dzieła, ani dwulicową osobowością autorki, lecz trudnym współistnieniem religii chrześcijańskiej z moralnością dworską w epoce Franciszka I. K lu­ cza do problem u Heptam eronu trzeba więc szukać w „stosunku wierzeń religijnych do koncepcji, instytucji, moralności określonej epoki: zagad­ nienie, które nie należy już do historii lite ra tu ry ” 46. Można tylko pod­ pisać się pod tą uwagą, naw et jeśli sama analiza nie osiąga jeszcze w peł­ ni socjologicznego charakteru, gdyż L. Febvre nie przestaje być przede wszystkim historykiem.

Podobnie jest z Le Problème de Vincroyance au X V Ie siècle. La Reli­

gion de Rabelais 47, najsłynniejszą pracą tego krytyka, któ rą tylko wy­

mieniamy, chociaż obchodzi ona bardzo bezpośrednio również socjologa literatury. Faktem jest jednak, że od czasów Taine’a nie podjęto we Francji praw dziw ych badań z zakresu socjologii literatury. Wśród „lite­ ratów ” w ielu autorów miało interesujące koncepcje, lecz brak w ich pracach należytej ścisłości. Wśród socjologów trudno nie wymienić Halbwachsa, tak dalece jego umysłowość w ydaw ała się powołana do za­ początkowania badań socjologicznych literatu ry , pozostały one jednak obce jego konkretnym zainteresowaniom. Trzeba wspomnieć tu znowu o Niemczech, skąd przybył B. Groethuysen, który napisał w języku fran ­ cuskim po 1920 roku pierwszą pracę w duchu socjologicznym, nie zwią­ zaną ściśle z literatu rą, lecz poświęconą esprit bourgeois 48. G roethuysen nie omieszkał zresztą powiązać owego „ducha mieszczańskiego” z pomni­ kiem literackim , jakim jest Encyklopedia. Cóż bardziej sugestywnego pod tym względem od kilku stronic M ythes et Portraits? Przy pomocy

45 L. F e b v r e , A u to u r d e l’H e p ta m é ro n . A m o u r sa cré, a m o u r p ro fa n e. G al­ lim ard, P aris 1944, s. 223.

46 I b id e m , s. 14.

47 L. F e b V r e, L e P r o b lè m e d e l’in c ro y a n c e au X V I e siè c le . L a Religion, de

R a b ela is. A lb in M ich el, P aris 1952.

43 B. G r o e t h u y s e n , L e s O rig in es d e l’e s p r it b o u rg eo is e n F rance. I. L ’É glise e t la bo u rg eo isie. P aris 1927; w y d . 7: 1956.

S O C JO L O G IA L IT E R A T U R Y : K IL K A E T A P Ó W ... 287

term inu l’avoir scientifique [posiadanie naukowe] potrafił on bardzo precyzyjnie przedstawić nadejście — na przełomie epoki renesansu i cza­ sów nowożytnych — własnościowego stosunku do wiedzy:

W ła śn ie zm y sł p osiad an ia różni w sposób isto tn y E n c y k lo p e d ię od O rb is

p ictu s, w k tórym ongiś pod różn icy okresu ren esa n su n o to w a li c ie k a w e sp o ­

strzeżen ia, ja k ie n a su w a ły im się podczas p ereg ry n a cji (...). (C zło w iek r e n e ­ sansu) p o zo sta w a ł aw an tu rn ik iem , czło w ie k iem b ez zasad i b ez w ła sn o ś c i (...). D latego n ie m ó g ł on jeszcze p o w ied zieć „nasza w ie d z a ” (...). T en sta n u le g n ie zm ia n ie, g d y n ad ejd zie m ieszcza ń stw o i u tr w a li s w o je p ra w n e i n a u k o w e p an ow an ie nad rzeczam i. P oczątk ow o odróżnia ono tr o s k liw ie — w s z e c h str o n ­ n ie z esta w ia ją c opinie i w y w a ż a ją c ra cje — to, co w ie , od tego, czego n ie w ie , uw ażając, że p o siad a ty lk o to, co w ie n ap raw d ę i co m oże u m ie śc ić w u p orząd ­ kow an ym ciągu w ied zy lu d z k ie j 49.

Nie powinno się też lekceważyć pracy Morales du Grand siècle P. Bé- nichou. A utor stara się pokazać przede wszystkim zwiążek moralności korneliańskiej ze szlachtą dworską okresu Ludwika XIV. Moralność ta — powiada — przeważnie nie wymagała tłum ienia natury; należy ją umieś­ cić raczej w ramach tradycji szlacheckiej, odziedziczonej po feudalizmie. Jedynym obowiązkiem jest być godnym siebie, to znaczy usunąć wszel­ ką niepewność co do samego siebie, słowem — być świadomym samego siebie. Ale heroizm ten zakłada istnienie kogoś, kto by go uznał. Tym ­ czasem lud Rzymu lub Bitynii, który mógłby być możliwym interloku­ torem, nie pojawia się na scenie. Niezbędnego interlokutora znajdzie więc bohater na widowni. Bénichou pokazuje, zrywając w swej analizie ze starą tradycją, że Descartes w swoim Traité des passions poszukuje nie sposobów zniszczenia pragnień wysiłkiem woli, lecz raczej warunków harmonii między popędem a dobrem. Ta harm onia realizuje się na grun­ cie owej najdoskonalszej natu ry — n atury człowieka wielkodusznego 50. Sytuacja jest odmienna, jeśli chodzi o Racine’a. D egradacja dziedzic­ tw a rycerskiego zakreślała mu granice, w obrębie których mógł się w y­ razić jego geniusz. Minął czas arystokratycznego buntu, trium fujący ab­ solutyzm* uczynił go przestarzałym . Dlatego też Racine zastąpił typ bo­ haterki wymownej i wyniosłej — typem cierpiącej w ukryciu ofiary.

49 B. G r o e t h u y s e n , M y th e s e t P o rtr a its, G allim ard , P a ris 1947, s. 91—93. 50 P. B é n i c h o u , M o ra les d u G ran d siècle. P aris 1948, s. 25. Zob. rów n ież S. D o u b r o v s k y , C o rn eille e t la d ia le c tiq u e du h éro s (G allim ard , P a ris 1963) — pracę, w k tó rej autor p rzed sta w ia k o n cep cję bardziej zróżn icow an ą, w sk a z u ją c na p rzejście b o h a tera c a łk o w ic ie a rystok raytczn ego (Cyda) do p o sta w y „ m erk a n ty li- sty c z n e j”: „ w sp ó łza w o d n ictw o p rzek szta łca się w targi, w k tó ry ch on o sa m o jest to w a rem ” (s. 191). D ouibrovsky n a z y w a to w ła śn ie „p rzejściem od o n to lo g ii a r y ­ stok ratyczn ej (autonom ii m onad) do on tologii m on arch iczn ej (b yt przez p a r ty c y ­ p a cję w J ed n y m )” (s. 208). N a te m a t te g o p rzejścia do „ m e r k a n ty liz m u ” w s t o ­ su n k ach m ięd zy lu d zk ich u C o rn eille’a zob. ró w n ież a rty k u ł J. E h r m a n n a L es

S tr u c tu r e s d e V échange dans „C in n a ” („Les T em p s 'M odernes” 1966, nr 246,

Ideał arystokratyczny działa jeszcze na niego fascynująco, lecz epoka nie nadaw ała się już dla jego wcielenia. Cały geniusz Racine’a zrealizował się w obrębie tej sprzeczności.

W Don Juanie Moliera Bènichou widzi rozbrat między m entalnością szlachecką a religią. Libertynizm m oralny, cyniczne w yparcie się starej zasady „noblesse oblige” długo i darem nie przeciw stawianej Don Juano­ wi przez jego ojca, prowadzi do odrzucenia jego adeptów poza wszelką znośną pozycję społeczną, a w skutek tego poza wszelką trw ałą i rzeczy­ w istą niezależność. Don Juan, wielki pan, jest równocześnie istotą zde­ gradowaną i tkw i mocno w epoce, w której dokona się polityczny upadek szlachty. Rodryg i Nikomed są ważnymi wzorami osobowymi, Don Ju an — nie. Od „wyniosłych” [les importants] po „rozwiązłych” [Zes roués] — typ szlachcica gorszącego kroczy przez wiekowy okres monarchii, wielki wyzwaniem, jakie rzuca zastraszonej głupocie ludzi, i swą zdolnością staw iania wyżej przyjemności niż korzyści. W epoce tej Don Juan jest rewolucjonistą, chociaż wciela minione już wartości.

Na koniec — socjologia literatury, tak jak j ą rozumiemy w tym a r­ tykule, znalazła swój najbardziej zw arty w yraz u L. Goldmanna, a więc

i w tym w ypadku w umyśle ukształtow anym przez inne niż nasza tr a ­ dycje. Ten wielokrotnie stw ierdzany fakt mógłby nasuwać pewne wnios­ ki w sprawie socjologii francuskiej epistemologii socjologicznej, ale nie tu miejsce, by rozwinąć to zagadnienie.

Socjologia literatu ry w ujęciu Goldm anna zm ierza do zrozumienia sensu dzieła. Ma ona wyświetlić całą sieć znaczeń, którą analiza w e­ w nętrzna uw ydatnia w dziele przez eksplikację, to znaczy przez w łą­ czenie tej sieci w rozleglejszy zespół znaczący: grupę społeczną. Na takich właśnie badaniach opiera się Le Dieu caché 51. Nie będziemy jednak ana­ lizować tej pracy: w niniejszym num erze „Revue” sam autor przypo­ m ina jej najważniejsze elem enty [La Sociologie de la littérature: situation

actuelle et problèmes de méthode].

W Pour une sociologie du roman Goldmann rozw ija na dwu pozio­ mach problem atykę socjologicznej analizy powieści. Na poziomie n a j­

ogólniejszym stw ierdza on, że f

p rob lem p o w ie śc i p o leg a na tym , aby z tego, co w św ia d o m o ści p o w le śc io p i- sarza jest a b s t r a k c y j n e i e t y c z n e (w a rto ści), u czyn ić is to tn y e l e ­ m en t d zieła , w k tórym ta rzeczy w isto ść m oże istn ieć jed y n ie jako n ieo b ecn o ść n ie stem a ty zo w a n a [une a b sen ce non th é m a tis é e ] (...), lu b , co n a jed n o w y ­

chodzi, jako ob ecność zd egrad ow an a 52.

51 L. G o l d m a n n , L e D ieu caché. É tu d e d e la v is io n tr a g iq u e d a n s les „P e n sé e s” d e P a sca l e t les tr a g é d ie s d e R a cin e. P aris 1956. P rzek ład a n g ie lsk i

P. T h о d y (R outledge, L ondon 1964).

52 L. G o l d m a n n , P ou r une so cio lo g ie du rom an . G allim ard , P aris 1964,

S O C JO L O G IA L IT E R A T U R Y : K I L K A E T A P Ó W .., ₂₈₉

Praca ta zawiera również obszerne studium o powieściach M alraux. W ystępują w nim dwa skiadniki: z jednej strony — konkretna analiza, która wydobywa bardzo koherentną stru k tu rę świata powieściowego Mal­ raux; z drugiej — analiza typu socjologiczno-historycznego, pokazująca przeobrażenia, jakie dokonały się w społeczeństwie, a szczególnie w ka­ pitalizm ie zachodnim w latach 1912—1945, jak również pojawienie się państwowych mechanizmów interw encyjnych i regulacyjnych w zachod­ nim kapitalizmie, co jest głównym następstw em nieustannie pow tarzają­ cych się kryzysów. Te głębokie przeobrażenia miały — zdaniem Gold- m anna — szczególne znaczenie dla społeczeństwa zachodniego w ogóle, a zwłaszcza dla ewolucji ideowej M alraux, którego powieści są w dużej mierze w yrazem tych przemian. Goldmann daje następującą charakte­ rystykę wspom nianych przeobrażeń:

Z anik r e w o lu c y jn y c h p e r sp e k ty w i n a d ziei, narod zin y św ia ta , w k tórym w s z y stk ie w a ż n e d ecy zje za rezerw o w a n e są d la e lity sp ecja listó w (...), zred u ­

k o w a n ie m a sy lu d zk iej do r o li z w y k ły c h p rzed m io tó w działań tej e lity , n ie m a ją cy ch żad n ej rea ln ej fu n k c ji w tw ó r c z o śc i k u ltu r o w e j oraz w d ecy zja ch sp o łeczn y ch , ek on om iczn ych i p o lity czn y ch , tru d n ość d alszego rozw oju tw ó r ­ czości arty sty czn ej w św ie c ie , w k tó r y m n ie m oże o n a zn aleźć op arcia w p o ­ w sz e c h n y c h w a rto ścia ch h u m a n isty czn y ch — oto p ro b lem y , k tó re b ezsp rzecz­ n ie d otyczą zarów n o o sta tn ieg o o k resu tw ó r c z o śc i M alrau x, ja k i ak tu aln ej e w o lu c ji n a szy ch s p o łe c z e ń s tw 53.

U kresu tego pobieżnego przeglądu dziejów socjologii literatu ry stoi­ my znowu wobec pytania postawionego n a początku, pytania pani de Staël: Jakie są związki między lite ra tu rą a społeczeństwem?

Łatwo domyślić się, że podczas naszej wędrówki nie natrafiliśm y n a żadne rozwiązanie usuwające sygnalizowany już tutaj początkowy brak teorii. Próba związania tego snopa w ykraczałaby poza ram y niniejszego artykułu, ponieważ trzeba by wówczas jak gdyby skonstruować całą teo­ rię 54. Natomiast moglibyśmy odsunąć na bok pew ną wiązkę problemów i, jako konkluzję, zaproponować w stępny program badań.

Omawiane wyżej prace — w tym , co stw ierdzają, a bardziej jeszcze w tym, czego nie tw ierdzą — zdają się wskazywać dwa kierunki badań.

Pierw szy z nich — to mikrosocjologiczna analiza grup, w których kształtuje się pew na wizja świata. Przykładem takiej analizy jest a rty ­ kuł o Stendhalu, który znajduje się w tym num erze „Revue” [Geneviève Monilland, Sociologie des romans de Stendhal: premières recherches]. Zasadniczym przedmiotem tych em pirycznych badań, m ających charak­ te r ściśle socjologiczny, w inna być analiza konkretnych mediacji między

53 Ib id e m , s. 179— 180.

54 N arzucam y so b ie zresztą to ogra n icze n ie o ty le , że L. G o l d m a n n rozw ija w m n iejszy m zeszy cie e lem en ty ta k ie j te o r ii [zob. d alej, s. 291 n.].

grupam i a tw órcam i. Mediacje te m ają oczywiście podw ójny aspekt: socjologiczny i psychologiczny. Na pew nym poziomie należą więc one do psychologii genetycznej, ona bowiem tylko pozwala uniknąć nienor­ m alnej dychotomii: czynnik społeczny — czynnik psychologiczny. P race J. P iageta stanow ią może podstawę do takiego opracowania teoretyczne­ go, którego b rak odczuwa się dziś jeszcze.

D rugi kierunek, w jakim powinny pójść badania, to bardziej szcze­ gółowa le k tu ra tekstu. Z w yjątkiem prac A uerbacha analiza pozosta­ w ała dotąd na poziomie całościowego signifié dzieła. Można by starać się pokazać, jakie są możliwości zastosowania techniki w ypracow anej przez semiologów lite ra tu ry i n a jakich podstawach możliwe jest naw iązanie krytycznego i owocnego dialogu.

K iedy oba te podstawowe aspekty badań socjologicznoliterackich zo­ staną w sposób w ystarczający zilustrow ane konkretnym i pracami, będzie można uznać, że osiągnięto należytą ścisłość. Hipoteza, jaką zawsze sta­ nowi pierw sze odczytanie tekstu, będzie zweryfikowana: od góry, przez włączenie w pew ną rozleglejszą rzeczywistość (jak grupa i jej s tru k tu ry myślowe lub w izje świata), oraz od dołu, przez możliwość podciągnięcia pod tę lekturę s tru k tu r semiologicznych tekstu.