Grażyna Pietrzak-Porwisz
Metonimia w ujęciu kognitywnym
Prace Językoznawcze 8, 29-39
2006
G raży n a P ie trz a k -P o rw isz K ra k ó w
Metonimia w ujęciu kognitywnym
Metonymy from a cognitivist point of wiew
The article offers an outline o f metonymy from a linguistic point o f view, with focus on the cognitive theory o f metaphor and metonymy.
Słowa kluczowe: językoznawstwo, metonimia, metafora
Key words: linguistics, metonymy, metaphor
M e to n im ia , p o d o b n ie j a k m e ta fo ra , p o z o sta w a ła p rz e z d łu g ie la ta p o z a c e n tru m z a in te re so w a ń lin g w istó w . O b a z ja w isk a b a d a n o g łó w n ie w ra m a c h d y sc y p lin lite ra tu ro z n aw c z y c h . U w a g ę ję z y k o z n a w c ó w m e to n im ia p rz y c ią g a ła p rz e d e w sz y stk im ja k o je d e n z ro d z a jó w z m ia n z n a c z e n io w y c h i zja w isk o p ro w a d z ą c e do p o lise m ii (m .in. S tern 1965; W ald ro n 1967; A p re sja n 1980; W arren 1992; N u n b e rg 1995).
P rz e ło m w b a d a n ia c h n a d m e to n im ią n a stą p ił w ra z z p o ja w ie n ie m się o rie n ta c ji k o g n ity w n ej w lin g w isty c e . K sią ż k a L a k o ffa i Jo h n so n a M e ta fo r y w n a
szy m ży c iu (1 9 8 8 ), p o św ię c a ją c a je d e n z ro z d z ia łó w m e to n im ii, z a in sp iro w a ła
n ie ty lk o do d a lsz y c h stu d ió w n a d m e ta fo rą, le c z sta n o w iła ta k ż e im p u ls do p o g łę b ie n ia b a d a ń n a d m eto n im ią.
1. Metonimia jako zjawisko kognitywne
P o d o b n ie j a k m eta fo ry , m e to n im ie o k a z a ły się zn a c z n ie p o w sz e c h n ie jsz y m z ja w isk ie m w ję z y k u , n iż sąd z o n o w c z e śn ie j. M e to n im ia n ie cie sz y ła się w p ra w dzie w p o c z ą tk o w e j fazie ro z w o ju se m a n ty k i k o g n ity w n e j ta k d u ży m z a in te re so w a n ie m ja k m e ta fo ra , le c z w o sta tn ic h la ta c h d o strzeżo n o je j ro lę w p ro c e sa c h k o n c e p tu a liz a c y jn y c h . N ie k tó rz y ję z y k o z n a w c y p rz y p u sz c z a ją , że m e to n im ia
m oże m ieć dla procesów po znaw czych i ję zy k o w y ch jesz c z e bardziej fundam entalne znaczenie n iż m etafora (L a k o ff 1987; Taylor 2001; B arcelona 2000a; R adden 2000).
L a k o ff i Jo h n so n (1 9 8 8 ) z w ró c ili u w a g ę n a to , że m e to n im ia , p o d o b n ie ja k m e ta fo ra , je s t c zę śc ią p o to c z n e g o m y śle n ia , m a p o d sta w y d o św ia d c z e n io w e o raz że stru k tu ry z u je n a sz e m y śle n ie i d zia ła n ia (por. G ibbs 1999). K o n c e p tu a ln ą n a tu rę te g o z ja w isk a ilu stru je d o b rze m e to n im ia twarzzaosobę:
W programie pojawiła się now a twarz. Nie widzę żadnych znajomych twarzy.
P o p rz e z tw a rz u z y sk u je m y p o d sta w o w e in fo rm a c je n a te m a t osób. Je śli n ie w id z im y tw a rz y c zło w iek a, n ie p o tra fim y go ro z p o z n a ć , p o n ie w a ż u to ż sa m ia m y w y g lą d z tw arzą. N a p o d sta w ie c e ch tw a rz y o c e n ia m y czy jąś u ro d ę , w ie k czy p rz y n a le ż n o ść do k la s y sp o łe czn e j. Z tw a rz y m o ż e m y w y c z y ta ć czy jeś d o św ia d czen ia, a n a w e t w y c ią g a ć w n io sk i d o ty c z ą c e c h arak teru . M e to n im ia p o ję c io w a
twarz za osobę je s t z a te m c z ę ś c ią n a sz e g o m y śle n ia o lu d z ia c h (por. L akoff, Jo h n so n 1988, 60; R ad d en , K d v e c se s 1999, 18).
P o ję c io w y ch a ra k te r m e to n im ii p rz e ja w ia się m .in . w stru k tu rze k ate g o rii. W a n a liz ie m o d e li m e to n im ic z n y c h L a k o ff (1 9 8 7 , 7 9 -9 0 ) w y k a z a ł, że e lem e n t k a te g o rii m o ż e z a stę p o w a ć c a łą k a te g o rię ; n ie m u si o n n a w e t b y ć nazw an y , p o n ie w a ż p rz e n ie sie n ie m e to n im ic z n e z a c h o d z i ty lk o n a p o z io m ie p o jęc io w y m . Z jaw isk o to ilu stru je p rz y k ła d k a te g o rii ‘m a tk a ’, k tó ra w p ie rw sz y m rz ę d z ie p rz y w o łu je ste reo ty p m a tk i - o p iek u n k i, n a w e t je ś li ta su b k a te g o ria n ie z o stan ie w y m ie n io n a z n a z w y (np. O n szu k a dziew czyny, k tó ra b ę d zie dla n ieg o m a tką ).
T ra d y cy jn ie d e fin iu je się m e to n im ię ja k o re la c ję su b sty tu cji, co zn ajd u je sw o je o d b icie w n o ta c ja c h u ż y w a n y c h d la w y ra ż e n ia re la c ji m e to n im ic z n y c h , m ia n o w ic ie A za B . M e to n im ia to z a stą p ie n ie n a z w y p ew n ej rz e c z y n a z w ą innej rzeczy , k tó ra p o z o sta je z n ią w re la c ji p rz y le g ło śc i. W ta k im u ję c iu np. zd a n ie
B u sh zb o m b a rd o w a ł I r a k z n a c z y ło b y ty lk o ‘a m e ry k a ń sc y p ilo c i z b o m b a rd o w a li
I r a k ’. T y m cza se m w w y p o w ie d z e n iu ty m b a rd z o w a ż n a je s t su g estia, że B u sh a o b a rc z a się o d p o w ie d z ia ln o śc ią za to, co się stało. Z ja w isk a m e to n im ii n ie m o ż n a z a te m o g ra n icz ać do su b sty tu c ji, p o n ie w a ż tw o rz y o n a n o w e z n a c z en ie (por. R ad d e n , K d v e c se s 1999, 19; P a u w e ls 1999, 255).
W stru k tu ra listy c z n y c h b a d a n ia c h n a d m e to n im ią k o n c e n tro w a n o się p rz e d e w sz y stk im n a z a le ż n o śc ia c h p o m ię d z y ele m e n ta m i b io rą c y m i u d z ia ł w p ro c e sie m e to n im ic z n y m . P rz y le g ło ść lo k a liz o w a n o w św iec ie re a ln y m (m .in. N u n b e rg 1995; zob. te ż Z io m e k 1990) lu b ro z u m ia n o j ą ja k o re la c je sem a n ty c z n e p o m ię d zy z n a c z en ia m i słó w (U llm a n n 1962). P o ję c ie p rz y le g ło śc i je s t ró w n ie ż k ry te riu m d e fin ic y jn y m d la m e to n im ii w p ra c a c h k o g n ity w istó w (L ak o ff, Jo h n so n
1988; T aylor 2 0 0 1 ; C ro ft 1993; D irv e n 1993; B la n k 1999; K o c h 1999; F e y aerts 2 0 0 0 ), le c z w ic h k o n c e p c ja c h re la c je sty c z n o śc i u m ie sz c z a się n a p o z io m ie
p o ję c io w y m . L a k o f f i Jo h n so n (1 9 8 8 ) d e fin iu ją j e ja k o aso c ja c je p o ję c io w e łą c z o n e p o to c z n ie z d an y m w y ra ż e n ie m , m a ją c e sw o je źró d ło w d o św iad czen iu . C ro ft (1 9 9 3 ) u m ie sz c z a te z a le ż n o śc i w re p re z e n ta c ja c h w ie d z y e n c y k lo p e d y c z nej w o b rę b ie d o m e n y lu b m a try c y d o m e n 1, B la n k (1999) i K o c h (1 9 9 9 ) w r a m a c h p o ję c io w y c h 2, zaś P a n th e r i T h o rn b u rg (1 9 9 9 ) w sk ry p ta c h 3.
U ż y w a n ie w y ra ż e ń m e to n im ic z n y c h w ję z y k u je s t o d b ic ie m p ro c e só w m eto - n im icz n y ch zac h o d zący ch w system ie p o jęcio w y m . R ad d e n i K övecses (1999, 21) d e fin iu ją m e to n im ię ja k o p ro c e s p o zn a w c zy , w k tó ry m je d e n e le m e n t p o jęcio w y , z w a n y n o śn ik ie m , u m o ż liw ia m e n ta ln y do stęp do d o c e lo w e g o e le m e n tu p o ję c io w e g o w o b ręb ie tej sam ej d o m e n y lu b w y id e a liz o w a n eg o m o d e lu k o g n ity w n e g o (IC M )4. D e fin ic ja ta n a w ią z u je do L a n g a c k e ro w s k ic h k o n c e p c ji stre fy aktyw nej
(a ctive zo n e ) o raz k o n c e p tu a ln e g o p u n k tu o d n ie sie n ia (re feren ce-p o in t) (L a n g a c
k e r 1993, 2 9 -3 5 ). W edług L a n g a c k e ra k o n stru k c je m e to n im ic z n e u m o ż liw ia ją p o łą c z e n ie d w ó c h w a ż n y c h c z y n n ik ó w k o g n ity w n y c h : d ą ż e n ia do o sią g n ię c ia p re c y z ji w k o m u n ik a c ji o ra z n a tu ra ln e j sk ło n n o śc i do w y ró ż n ia n ia rz e c z y n a j isto tn ie jsz y c h p o z n a w c z o . M o ty w a c ję d la p rz e n ie sie ń m e to n im ic z n y c h s ta n o w ią sto so w an e w k o m u n ik a c ji ję z y k o w e j o g ó ln e strate g ie k o g n ity w n e g o w y ró ż n ie n ia, k tó re sp raw iają, że dla p o trz e b danej sy tu acji k o m u n ik a c y jn e j w y b ie ra się cało ść z a m ia st czę ści (lub o d w ro tn ie ), p o ję c ie k o n k re tn e z a m ia st ab stra k c y jn e g o lub o so b o w e z a m ia st n ie o so b o w e g o (L a n g a c k er 1993, 30).
W y b ó r n o śn ik a m e to n im ic z n e g o je s t z atem m o ty w o w a n y cz y n n ik a m i k o m u n ik a c y jn y m i i k o g n ity w n y m i. S to so w an e w k o m u n ik a c ji ję z y k o w e j p re fe re n cje p o z n a w c z e d e te rm in o w a n e są d o św ia d c z e n ie m fiz y c z n y m i k u ltu ro w y m o raz se le k ty w n o śc ią p e rc e p c y jn ą. P rz y k ła d o w e p re fe re n cje k o g n ity w n e w p ły w a ją c e n a w y b ó r n o śn ik ó w m e to n im ic z n y c h w ra z z m e to n im ia m i, k tó re je ilu stru ją , p rz e d sta w io n e z o sta ły w p o n iż sz e j ta b e li (por. R ad d en , K ö v ecses 1999, 44-50).
1 Domena to spójny obszar pojęciowy w przestrzeni semantycznej (Langacker 1987; Lakoff 1987). Matryca domen (domain matrix) definiowana jest jako cała struktura wiedzy aktywowanej w wielu domenach, będąca tłem pojęciowym dla danego znaczenia (Croft 1993, 348).
2 Koncepcja ram semantycznych (frames) została rozwinięta przez Fillmora (1985), u którego termin ten ma podobne znaczenie, jak domena w rozumieniu Langackera. Według Taylora (2001, 127-128) rama obejmuje całą sieć wiedzy zawartej w różnych domenach, kojarzonych z daną for mą językową.
3 Termin „skrypt” (Schank, Abelson 1977) odnosi się do następstwa w czasie i związków przyczynowych łączących zdarzenia i stany w obrębie pewnych ram czynnościowych. W porówna niu z ramami, które są statycznymi układami wiedzy, skrypty mają charakter bardziej dynamiczny (Taylor 2001, 128).
4 Koncepcję wyidealizowanych modeli kognitywnych (Idealized Cognitive Model, skrót ICM) rozwinął Lakoff (1987) opisując sposoby strukturyzowania doświadczenia oraz problemy związane z kategoryzacją. ICM-y to reprezentacje pojęciowe, które funkcjonują jako tło interpretacyjne zja wisk językowych. Odgrywają one podobną rolę jak domeny, uwypuklając złożoność relacji pomię dzy domenami semantycznymi a doświadczeniem. Wyidealizowane modele kognitywne wyodręb niane są na podstawie określonych modeli kulturowych, światopoglądowych i poznawczych. Nie są oparte bezpośrednio na rzeczywistości pozajęzykowej, lecz na tym, jak człowiek jej doświadcza.
PREFERENCJE KOGNITYWNE METONIM IE
OSOBOW Y PRZED NIEOSOBOW YM Jakiś M ercedes rozbił mi tył.
^fem Kossaka.
KONKRETNY PRZED ABSTRAKCYJN YM m ózg za ‘intelekt’ ręka za ‘kontrolę’
W IDOCZNY PRZED NIEW IDOCZNYM uratow ać sk ó rę za ‘uratow ać życie’ Czuć tu kotem.
INTERAKCYJNY PRZED NIEINTERAK CYJNYM sią ść za kierow nicą za ‘prow adzić sam ochód’ CA ŁOŚĆ PRZED CZĘŚCIĄ zatankować sam ochóg
POLICZALNY PRZED NIEPOLICZALNYM je ś ć kurczaka TYPO W Y PRZED NIETYPOW YM ju d a sz, ksantypa WAŻNY PRZED MNIEJ WAŻNYM scena za ‘teatr’
m ieć dach nad głow ą POCZĄTKOW Y LUB KOŃCOW Y PRZED
ŚRODKOW YM
p ó jś ć do ołtarza
p o d p isa ć um owę za ‘zawrzeć um ow ę’
2. Metonimia a metafora
K ry te ria o d ró ż n ia n ia m e to n im ii o d m e ta fo ry b y ły za w sz e je d n y m z c e n tra l n y c h z a g a d n ie ń te o rii m etafo ry . Z aró w n o m eta fo ra , ja k i m e to n im ia u s ta n a w ia ją re la c ję p o m ię d z y d w o m a p o ję c ia m i, p rz y cz y m d o c h o d z i do z a stą p ie n ia je d n e j n a z w y drugą. W k la sy c z n y c h p o e ty k a c h m e to n im ia fig u ro w a ła ja k o je d e n z r o d z a jó w m e ta fo ry (zob. Ś w ią te k 1998, Z io m e k 1990), zaś w k o n c e p c ja c h w s p ó ł c z e sn y c h u z n a je się j e za o d rę b n e z jaw isk a , ja k o że u p o d sta w ic h u ż y c ia le ż ą ró ż n e m e c h a n iz m y (m .in. U llm a n n 1962; J a k o b so n 1971; L akoff, T u rn er 1989; C ro ft 1993; B a rc e lo n a 2 0 0 0 a; K o v e c se s 2 0 0 2 ; D irv en , P o rin g s 2002).
Je sz c z e z tra d y c ji re to ry c z n ej w y w o d z i się ro z ró ż n ie n ie, że m e ta fo ra o p iera się n a p o d o b ie ń stw ie , a m e to n im ia n a p rz y le g ło śc i. W m e ta fo rz e d o m e n a ź ró d ło w a i d o c e lo w a p o z o s ta ją w re la c ji p o d o b ie ń stw a , ro z u m ia n e g o ja k o re z u lta t z a o b se rw o w a n y c h w św iecie re a ln y m a n a lo g ii p o m ię d z y d w o m a z ja w isk a m i lub będącego w yłącznie efektem procesów pozn aw czy ch (zob. K ovecses 2002, 67-76). P rz e n ie sie n ie m e ta fo ry c z n e m a ch a ra k te r a so c ja c y jn y i je s t w y n ik ie m s u b ie k ty w n ej in te rp re ta cji rz e c z y w isto śc i p rz e z u ż y tk o w n ik ó w ję z y k a . P o m ię d z y d o m e n ą ź ró d ło w ą i d o c e lo w ą m e ta fo ry p a n u je d u ży d y stan s p o jęcio w y , p rz y cz y m p ie rw sz a je s t n a jc zęściej k o n k re tn a , d ru g a a b strak cy jn a. N a to m ia s t p o ję c ia o b ję te p ro c e se m m e to n im ic z n y m s ą ściśle ze s o b ą p o w ią z a n e i p o z o s ta ją w o b ręb ie tej sam ej stru k tu ry k o n c e p tu a ln e j - dom eny, m a try c y d o m en , cz y w y id e a liz o w a n e g o m o d e lu k o g n ity w n e g o .
K o le jn a ró ż n ic a p o m ię d z y m e to n im ią a m e ta fo rą d o ty c z y ro li, j a k ą o d g ry w a ją o ne w p ro c e sie k o m u n ik a c ji. E fe k te m m e ta fo ry z a c ji je s t ro z u m ie n ie je d n e go p o ję c ia p rz e z p ry z m a t in n eg o , co o siąg a się za p o m o c ą sy ste m a ty c z n y c h o d w z o ro w a ń e le m e n tó w z je d n e j d o m e n y do in n ej. M e to n im ia p e łn i zaś p rz e d e w sz y stk im fu n k c je refe re n c y jn e . E fe k te m p rz e su n ię c ia re fe re n cy jn e g o je s t w y ek sp o n o w a n ie n ajb a rd zie j w y ra z iste g o a sp e k tu danej stru k tu ry p o jęcio w ej. C ro ft (1993, 348) m ó w i w ty m k o n tek ście o p ro cesie z m ia n y h ierarch ii d o m en (dom ain-
h ig h lig h tin g ), w w y n ik u k tó re g o w y su w a się n a p ie rw sz y p la n d o m e n ę d ru g o p la
n o w ą. B a rc e lo n a (2 0 0 0 a, 4) n a z y w a to zja w isk o a k ty w a c ją d o m e n y (a ctiva tio n ), zaś B a rtsc h (2 0 0 2 , 50) z m ia n ą p e rsp e k ty w y (a s h ift in p e rsp e c tiv e ).
C h o ć lin g w iśc i z g a d z a ją się co do teg o , że m e to n im ia p e łn i fu n k cje re fe re n cy jn e (m .in. L ak o ff, Jo h n so n 1988; L a k o ff 1987; L a n g a c k e r 1993; C ro ft 1993; G o o ssen s 1995), n ie k a ż d a m e to n im ia p e łn i ro lę p u n k tu o d n iesien ia. N ie z a le żn ie o d a k tu re fe re n cji w y s tę p u ją np. o p arte n a ste re o ty p a c h m e to n im ic z n e p ro to ty p y , czeg o d o w o d z i w s p o m n ia n y ju ż m o d e l m a c ie rz y ń stw a z m a tk ą - o p ie k u n k ą ja k o m e to n im ic z n y m c e n tru m (por. L a k o ff 1987, 79-86). P o z a ty m n ie k tó re m eto n i- m ie sto so w an e s ą w fu n k cji p re d y k a ty w n e j. N a le ż ą do n ic h o d w z o ro w a n ia ty p u czę ść c i a ł a z a o so b ę (O na to tylko ła d n a b u zia ; P o trze b u je m y r ą k do p r a c y ) i c z ę ść c i a ł a z a jej fu n k c ję (A le ż on m a g ło w ę !; Te d zie c i p o tr z e b u ją s iln e j
r ę k i)5. S zero k o ro z p o w sz e c h n io n y p o g lą d , że m e to n im ia to w y łą c z n ie re la c ja
su b sty tu c ji, je s t w y n ik ie m tra d y c y jn e g o p rz y p isy w a n ia m e to n im io m u ż y ć re fe re n c y jn y c h , a m e ta fo ro m p re d y k a ty w n y c h 6. N ie m n ie j je d n a k m e to n im ie b ard ziej n a d a ją się do p e łn ie n ia ro li p u n k tu o d n iesien ia, p o n ie w a ż k o n stru o w a n e s ą w o b ręb ie je d n e j stru k tu ry p o ję c io w e j, a re la c ja in k lu z ji p o m ię d z y d o m e n a m i sp ra w ia, że n ie m o ż n a p rz e n o sić stru k tu ry je d n e j d o m e n y do drugiej.
3. Klasyfikacja metonimii
W ed łu g L a k o ffa (1 9 8 7 ) o ra z R a d d e n a i K d v e c se sa (1 9 9 9 ) k o n stru k ta m i, k tó re n ajle p iej m o g ą u c h w y c ić isto tę m e to n im ii, s ą w y id e a liz o w a n e m o d e le k o g n ity w n e (IC M -y ). Z a w ie ra ją one n ie ty lk o w ie d z ę e n c y k lo p e d y c z n ą n a te m a t o k re ślo n y c h d om en, ale są ró w n ie ż cz ę śc ią m o d e li k u ltu ro w y c h . IC M -y n ie są o g ra n ic z o n e ani do św ia ta re a ln e g o , ani do k o n c e p tu a liz a c ji, c z y sam eg o ję z y k a ,
5 Predykatywne użycia metonimii są możliwe, gdy efektem relacji metonimicznej jest charak terystyka odwzorowywana z domeny źródłowej do docelowej. Często osiąga się to eksplicytnie za pomocą przymiotnika, który precyzuje, o jaki chodzi aspekt (potrzebować silnej ręki). Parametry zacja taka nie jest konieczna w przypadku takich wyrażeń, jak Ależ on ma głowę!, bowiem inter pretację reguluje tu konwencja językowa.
6 Również metafory mogą występować w funkcji referencyjnej, np. Ten osioł nie oddał mi
le c z łą c z ą te z ja w isk a o n to lo g ic zn e. IC M -y i sieć re la c ji p o ję c io w y c h , k tó re je ch a ra k te ry z u ją , d a ją p o c z ą te k a so c ja c jo m w y k o rz y sty w a n y m w p rz e n ie sie n ia c h m e to n im iczn y ch .
D la p ro c e só w m e to n im ic z n y c h z a sa d n ic z e zn a c z en ie m a ro z ró ż n ie n ie p o m ię d z y c z ę ś c ią i cało ścią. P rz y jm u ją c , że w ie d z a u ż y tk o w n ik ó w ję z y k a o św ie- cie z o rg a n iz o w a n a je s t za p o m o c ą u s tru k tu ry z o w a n y c h IC M -ów , k tó re s ą c a ło ściam i z w y ró ż n ia ln y m i c zęściam i, R a d d e n i K o v e c se s (1 9 9 9 , 3 0 -4 3 ) p ro p o n u ją ro z ró ż n ie n ie d w ó c h z a sa d n ic z y c h k o n fig u ra c ji p rz y le g ło śc i p o jęcio w ej: re la c ji p o m ię d z y ca ły m IC M -e m i je g o c z ę śc ia m i o raz p o m ię d z y c z ę śc ia m i w o b ręb ie IC M -u . P ie rw sz y ty p re la c ji p o ję c io w y c h p ro w a d z i do p o w sta w a n ia m e to n im ii, w k tó ry c h u z y sk u je m y d o stęp do części IC M -u p o p rz e z c a ły IC M i o d w ro tn ie , w d ru g iej zaś g ru p ie część IC M -u u m o ż liw ia d o stęp do innej je g o cz ęści (p rzy c zy m cały IC M j e s t o b e c n y w tle). R e la c je p o m ię d z y c a ło śc ią a czę śc ia m i o d n o sz ą się ty p o w o do rzeczy, n a to m ia st re la c je p o m ię d z y c z ę śc ia m i do b y tó w b ę d ą c y c h c z ę ś c ią zd arzeń . N a z d a rz e n ia sk ła d a ją się re la c je i u czestn icy . M e to n im ie
częśćzaczęść o p arte s ą n a in te ra k c ja c h p o m ię d z y re la c ją a je j u c z estn ik am i. W y ró żn ien ie ta k ic h k o n fig u ra c ji u m o ż liw ia p e łn ą k la sy fik a c ję w ię k sz o śc i m e to n im ii p rz e d sta w ia n y c h w d o ty c h c z a so w y c h ty p o lo g ia c h , o d z w ie rc ie d la ją c y c h n a jb ard ziej z a k o rz e n io n e w ję z y k u p rz e n ie sie n ia m eto n im ic z n e . P o n iż sz a k la sy fik a c ja o b ejm u je k o n stru k c je n a jb ard ziej c h a ra k te ry sty cz n e d la ję z y k a p o l skiego.
3.1. Metonimie
c z ę ś ć z a c a ł o ś ć i c a ł o ś ć z a c z ę ś ćW
ICM rzeczy i jej części
R z e c z y 7, a z w ła sz c z a o b ie k ty fizy c zn e, o d b ie ra n e s ą ja k o g e sta lty z w y ra ź n ie za ry so w a n y m i g ra n ic a m i i c z ę śc ia m i8.
c a ł a r z e c z z a część: A m e r y k a za ‘S ta n y Z je d n o c z o n e ’
c zę ść z a c a ł ą rz e c z : d a c h za ‘d o m ’; ż a g ie l z a ‘s ta te k ’
M e to n im ia część za całość k la sy fik o w a n a je s t w w ię k sz o śc i ty p o lo g ii p o d n a z w ą „ sy n e k d o c h a ” . S zero k o ro z p o w sz e c h n io n e s ą sy n e k d o c h y część ciałaza osobę:
7 Langacker definiuje rzecz jako obszar w jakiejś domenie (Langacker 1998, 56).
8 Metonimia c a ł o ś ć z a c z ę ś ć występuje często w wypowiedziach językowych, które Langacker
opisuje jako strefę aktywną, obejmującą część uczestniczącą bezpośrednio w danej relacji. Przykła dowo w wyrażeniach on mnie uderzył, trzeba umyć samochód ma miejsce dysproporcja pomiędzy członami relacji (profile discrepancy) - wyprofilowane całości on i samochód zastępują części strefy aktywnej ‘jego pięść’ i ‘karoseria samochodu’ (Langacker 1993, 31).
J e st w tej k la sie p a rę m ą d ry c h głów. P o trz e b u je m y r ą k do p ra cy.
N a p re m ie rz e b y ło sp o ro n o w yc h twarzy.
R ó w n ie ż b a rd zie j a b stra k c y jn e p o ję c ia , ta k ie ja k np. ’ro z u m ’ i ’k o n tro la ’ są u jm o w a n e za p o m o c ą m e to n im ii częśćciałazajejfunkcję:
T en to m a g ło w ą !
Te ch ło p a k i p o trz e b u ją s iln e j rąki.
W
ICM tworzywa
IC M te n o b e jm u je p rz e d m io ty , m ateriały , su b sta n c je i ic h w ła śc iw o śc i ro z u m ia n e ja k o części. S u b sta n c je i m a te ria ły m o g ą b y ć k o n c e p tu a liz o w a n e m e to n im ic z - n ie ja k o o g ra n ic z o n e i p o lic z a ln e obiekty. P o d o b n ie o b ie k t m o ż e b y ć k o n c e p tu - a liz o w a n y ja k o su b stan cja.
m a te r ia ł z a rz e c z : N o s z ę ty lk o baw ełną.
W
ICM zdarzenia
Z d a rz e n ia ró w n ie ż in te rp re tu je m y ta k , ja k b y sk ła d a ły się z części. C ałe z d a rz e n ie m o ż e z a stę p o w a ć je d n ą je g o se k w e n c ję i o d w ro tn ie. M e to n im ia u w y d a tn ia j e d n ą z faz te m p o ra ln y c h w cały m c ią g u zd a rzeń , np. zd a rz e n ie p o c z ą tk o w e (por.
sek w en cja z d a r z e n ia z a c a ł e z d a rz e n ie: p ó jś ć do o łta rza z a ‘w z ią ć ś lu b ’ p ó jś ć do u rn za ‘w z ią ć u d z ia ł
w w y b o ra c h ’
W
ICM kategorii i elementu kategorii
RZECZ zawłaściwość:
stół z a sta w io n y p o r c e la n ą C zuć tu kotem .
L a k o ff 1987, 78-79).
KATEGORIA ZA ELEMENT KATEGORII! ta b le tk a z a ‘ta b le tk ę p rz e c iw
b ó lo w ą ’
ELEMENT KATEGORII ZA KATEGORIĘ! N ie sa m y m c h leb em cz ło w ie k żyj e .
LICZBA POJEDYNCZA ZA LICZBĘ MNOGĄ: Ta ku rtka św ietnie się sprzedaje.
P a ją k m a o sie m odnóży.
LICZBA MNOGA ZA LICZBĘ POJEDYNCZĄ: Chłopaki nie p ła czą za ‘nie p łacz’
W
ICM kategorii i cechy
ELEMENT KATEGORII ZA TYPOWĄ CECHĘ:
cechazakategorię:
ju d a s z , d ru g i E in stein , ksa n typ a b ia li z a ‘b ia ły c h lu d z i’; ś m ie r teln i za ‘lu d z i’
3.2. Metonimie
c z ę ś ć z a c z ę ś ćW
ICM czynności
c z y n n o ść z a o b iek t: L o t j e s t opóźniony.
sposób w y k o n y w an ia czy n n o ści z a czy n n o ść : sk r z y k n ą ć się, ze zo w a ć
in s tr u m e n t z a a g e n s a : p ió r o za ‘a u to ra ’, sza b la za
‘s z e rm ie rz a ’
W
ICM przyczynowości
PRZYCZYNA ZA SKUTEK: SKUTEK ZA przyczynę:W
ICM wytwarzania
PRODUCENT ZA PRODUKT: AUTOR ZA dzieło: WYNALAZCA ZA WYNALAZEK: ODKRYWCA ZA ODKRYCIE: INSTRUMENT ZA DŹWIĘK: MIEJSCE PRODUKCJI ZA PRODUKT:zd ro w a cera p o t z a ‘p racę, tr u d ’ S y n je s t m o ją radością. M a m stra d iv a riu sa . W filh a rm o n ii g ra ją M o za rta . ren tg en m ie ć A lzh e im e ra sły c h a ć trą b kę ca m em b ert, k a szm ir
W
ICM kontroli
KIERUJĄCY ZA WYKONAWCĘ:INSTYTUCJA ZA OSOBY ODPOWIEDZIALNE:
W
ICM posiadania
właścicielzawłasność: OSOBA ZA nazw ę:
NAZWA POTRAWY ZA KONSUMENTA: NAZWA CHOROBY ZA PACJENTA:
W
ICM zawartości
POJEMNIK zazawartość: zawartośćzapojemnik:W
IC M lo k a liz a c ji MIEJSCE ZA mieszkańców: MIEJSCE ZA instytucję: H itle r z b o m b a rd o w a ł W arszaw ę. U niwersytet nie poprze tej propozycji.U N o w a k a b y ło w ła m a n ie 9. N ie m a m n ie n a liście.
S c h a b o w y p ro si o rach u n e k . W y ro stek id z ie dziś do dom u.
Z ja d łe m c a ły ta le rz .
Z u p a stoi n a stole.
C a łe m ia sto się b aw iło . Ł ó d ź o rg a n iz u je k o n fe re n c ję.
9 Metonimia ta jest bardzo zakorzeniona i mało zauważalna. Inne przykłady: stoję tutaj - ’tutaj stoi mój samochód’, złapałem gumę, masz przebitą oponę.
i n s ty tu c ja z a miejsce: Z a p a rk o w a łem p rz e d szko łą .
m iejsce z a w y d a rz e n ie : N ig d y nie zap o m n im y W orld Trade C enter.
W
ICM znaku
z n a k z a rz e c z : w o jn a d w ó ch ró ż
4. Podsumowanie
N in ie jsz a a n a liz a o p a rta je s t n a k o n c e p c ji m e to n im ii za p ro p o n o w a n ej p rz e z R a d d e n a i K 5 v e c se sa (1 9 9 9 ), k tó rz y ro z w in ę li, zaró w n o o d stro n y teo re ty c z n ej, j a k i m e to d o lo g ic z n e j, k o g n ity w n e u ję c ie m e to n im ii za in ic jo w a n e p rz e z L a k o ffa
i jo h n s o n a (1988).
W te o rii k o g n ity w n ej m e to n im ia n ie je s t je d y n ie ch w y te m re to ry c z n y m i n ie o g ra n ic z a się do k o n stru k c ji ję z y k o w y c h - ro z p a try w a n a je s t, p o d o b n ie ja k m e ta fo ra , ja k o zja w isk o p o jęcio w e. R e la c ja p rz y le g ło śc i, b ę d ą c a w a ru n k ie m o d w z o ro w a n ia m e to n im ic z n e g o n ie o p ie ra się w y łą c z n ie n a o b ie k ty w n y m z w ią z k u p o m ię d z y d esy g n a ta m i, le c z m a ch a ra k te r a so c ja c y jn y i m o ż e o d n o sić się ró w n ie ż do p o ję ć a b stra k cy jn y ch . P rz e n ie sie n ia m e to n im ic z n e są w y n ik ie m sto so w a n y c h w k o m u n ik a c ji stra te g ii k o g n ity w n y c h , a ic h efe k te m je s t w y ró ż n ia n ie n ajb ard ziej w danej sy tu a c ji isto tn y c h e le m e n tó w stru k tu r p o ję c io w y c h . P o s łu g u ją c się np. m e to n im ia m i p ó jś ć do u rn ( ‘w z ią ć u d z ia ł w w y b o ra c h ’) i m ie ć
d a ch n a d g ło w ą ( ‘m ie ć g d z ie m ie s z k a ć ’), p o d k re śla m y n ajb a rd z ie j w y ra z iste
a sp e k ty o p isy w a n y c h sytuacji.
W e w c z e śn ie jsz y c h ty p o lo g ia c h k la sy fik o w a n o m e to n im ie w e d łu g ro d z a jó w p rz y le g ło śc i (np. m e to n im ie sp acjaln e , te m p o ra ln e i k a u z a ln e - U llm a n n 1962) lub w e d łu g ty p ó w p rz e su n ię ć re fe re n cy jn y c h : p o je m n ik - z a w arto ść , część - cało ść, p ro d u c e n t - p ro d u k t itp. (m .in. W ald ro n 1967; L ak o ff, Jo h n so n 1988; F ass 1997). B ra k je d n o lity c h k ry te rió w spra w iał, że te sam e m e to n im ie o k re śla n e b y ły ró ż n ie w ró ż n y c h k la sy fik a c ja ch .
W y ró żn ia n ie p rz e su n ię ć ty p u k o n k re t - ab stra k t sp raw iało , że m o ż n a b y ło do je d n e j g ru p y za lic z y ć w ię k sz o ść o d w z o ro w a ń m e to n im ic z n y c h . D o k o n a n e p rz e z R a d d e n a i K 5 v e c se sa (1 9 9 9 ) ro z ró ż n ie n ie trz e c h g łó w n y c h ty p ó w m e to n i m ii: całość za część, część za całość i część za część, ro z p a try w a n y c h w ra m a c h tej sam ej stru k tu ry p o jęcio w ej (IC M ), u m o ż liw iło sy ste m a ty z a c ję d o ty c h cza so w y c h tak so n o m ii.
Literatura
Apresjan J. (2000) [1980]: Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka. Tłum. Z. Kozłow ska i A. Markowski. Ossolineum. Wrocław - Warszawa - Kraków.
Barcelona A. (red.) (2000): Metaphor and Metonymy at the Crossroads. A Cognitive Perspective. Mouton de Gruyter. Berlin - New York.
Barcelona A. (2000a): Introduction. The cognitive theory o f metaphor and metonymy. [W:] A. Barcelona (red.), s. 1-28.
Bartsch R. (2002): Generating polysemy: Metaphor and metonymy. [W:] R. Dirven, R. Pörings (red.), s. 49-74.
Blank A. (1999): Co-presence and Succession: A Cognitive Typology of Metonymy. [W:] K. U. Panther, G. Radden (red.), s. 169-192.
Croft W. (1993): The role o f domains in the interpretation o f metaphors and metonymies. „Cognitive Linguistics” 4-4, s. 335-370.
Dirven R. (1993): Metonymy and metaphor: Different mental strategies o f conceptualisation. „Leuvense Bijdragen” 82, nr 1, s. 1-28.
Dirven R., Pörings R. (red.) (2002): Metaphor and Metonymy in Comparison and Contrast. Mouton de Gruyter. Berlin - New York.
Fass D. (1997): Processing Metonymy and Metaphor. Ablex Publishing Corporation. Greenwich - London.
Feyaerts K. (2000): Refining the Inheritance Hypothesis: Interaction between metaphoric and
metonymic hierarchies. [W:] A. Barcelona (red.), s. 59-78.
Fillmore Ch. J. (1985): Frames and the semantics o f understanding. „Quaderni di Semantica”. VI, s. 222-254.
Gibbs R. W. Jr. (1999): Speaking and Thinking with Metonymy. [W:] K. U. Panther, G. Radden (red.), s. 61-76.
Goossens L. (1995): From Three Respectable Horses’ Mouths. Metonymy and Conventionaliza
tion in a Diachronically Differentiated Data Base. [W:] L. Goossens, P. Pauwels, B. Rudzka-
Ostyn, A.-M. Simon-Vanderbergen, J. Vanparys (red.): By Word o f Mouth. Metaphor, Meto
nymy and Linguistic Action in a Cognitive Perspective. Benjamins. Amsterdam - Philadel
phia, s. 175-204.
Jakobson R. (1971) [1956]: Two aspects o f language and two types o f aphasis disturbances. [W:] R. Jakobson, M. Halle: Fundamentals o f Language. Mouton de Gruyter. The Hague- Paris, s. 67- 96.
Koch P. (1999): Frame and Contiguity: On the Cognitive Bases o f Metonymy and Certain Types
o f Word Formation. [W:] K. U. Panther, G. Radden (red.), s. 139-168.
Kövecses Z. (2002): Metaphor. A Practical Introduction. Oxford University Press. Oxford - New York.
Lakoff G. (1987): Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind. University of Chicago Press, Chicago - London.
Lakoff G., Johnson M. (1988): Metafory w naszym życiu. Tłum. i wstęp T. P. Krzeszowski. PWN. Warszawa.
Lakoff G., Turner M. (1989): More than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor. University of Chicago Press. Chicago - London.
Langacker R. W. (1987): Foundations o f Cognitive Grammar. T. 1: Theoretical Prerequisites. Stanford University Press. Stanford.
Langacker R. W. (1993): Reference-point constructions. „Cognitive Linguistics” 4-1, s. 1-38. Langacker R. W. (1998): Wstęp do gramatyki kognitywnej. Tłum. O. i W. Kubińscy.
[W:] W. Kubiński. R. Kalisz, E. Modrzejewska (red.): Językoznawstwo kognitywne. Wybór
Nunberg G. (1995): Transfers o f meaning. „Journal of Semantics” 12, s. 109-132.
Panther K. U., Radden G. (red.) (1999): Metonymy in Language and Thought. Benjamins. Am sterdam - Philadelphia.
Panther K. U., Thornburg L. (1999): The Potentiality fo r Actuality Metonymy in English and
Hungarian. [W:] K. U. Panther, G. Radden (red.), s. 333-360.
Pauwels P. (1999): Putting Metonymy in its Place. [W:] K. U. Panther, G. Radden (red.), s. 255-273. Radden G. (2000): How metonymic are metaphors? [W:] A. Barcelona (red.), s. 93-108.
Radden G., Kövecses Z. (1999): Towards a Theory o f Metonymy. [W:] K. U. Panther, G. Radden (red.), s. 17-59.
Schank R. C., Abelson R. P. (1977) Scripts, Plans, Goals and Understanding. Erlbaum. Hillsda le, New Jersey.
Stern G. (1965) [1931]: Meaning and Change o f Meaning. Indiana University Press. Blooming ton.
Swiątek J. (1998): W świecie powszechnej metafory. Metafora językowa. Wydawnictwo PAN. Kraków.
Taylor J. R. (2001): Kategoryzacja w języku. Tłum. A. Skucińska. Universitas. Kraków. Ullmann S. (1962): Semantics: An introduction to the science o f meaning. Blackwell. Oxford. Waldron R. A. (1967): Sense and Sense Development. Andre Deutsch. London.
Warren B. (1992): Sense Developments. Almqvist & Wiksell International. Stockholm. Ziomek J. (1990): Retoryka opisowa. Ossolineum. Wrocław - Warszawa - Kraków.
Summary
The article offers an outline of metonymy from a linguistic point of view, with focus on the cognitive theory of metaphor and metonymy. Metonymy is not restricted to language but is a cognitive phenomenon, understood as a conceptual process in which one conceptual entity, the ’target’, is made mentally accessible by means of another entity, the ’vehicle’, within the same conceptual structure. The selection of the metonymic vehicle is governed by a number of cognitive and communicative principles.
Traditional classifications subsumed metonymy under metaphor. In cognitive linguistics me taphor and metonymy are considered to be different cognitive strategies. The former results in understanding one concept in terms of another, the latter in highlighting the most relevant aspect of a conceptual structure.
The metonymic relationships are classified - as proposed by Radden & Kovecses (1999) - under two general conceptual configurations: 1. whole ICM and its parts 2. parts of an ICM. The following typology of metonymies includes the most typical metonymic constructions in Polish.
