Bogusław Żyłko
Wprowadzenie [Uczeni z Tartu i
Moskwy o literaturze : I]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 82/1, 219-221
III.
P
R
Z
E
K
Ł
A
D
Y
U C Z E N I Z T A R T U I M O S K W Y O L I T E R A T U R Z E . I
P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X X X I I , 1991, z. 1 P L IS S N 0031-0514
WPROWADZENIE
Trzydzieści la t rozwoju szkoły naukowej stanowi wystarczająco długi okres, aby można było już z pewnej perspektywy czasu spojrzeć na jej genezę i ew olucję. Tyle mniej w ięcej lat liczy radziecka szkoła sem iotyki kultury nazywana w piś m iennictw ie fachowym „szkołą” bądź „grupą Tartu-M oskwa”. Uformowała się ona na początku lat sześćdziesiątych; pierwszym jej publicznym w ystąpieniem było ogłoszenie m ateriałów z sympozjum na temat strukturalnych badań system ów zna kowych (Sim poziu m po struktu rnomu izuczeniju znakowych sistiem, M oskwa 1962). Szkoła powstawała na peryferiach życia um ysłowego — w znaczeniu zarówno do słownym, jak i przenośnym. Dosłownie, gdyż początkowo była związana z uniw er sytetem w Tartu (dawniej Dorpat), uczelnią o w ielkich tradycjach naukowych, ale zlokalizowaną na zachodnich kresach imperium. Przenośnie — ponieważ form owała się poza nauką oficjalną czy — używ ając języka T. Kuhna — nauką zinstytucjona lizowaną. Naturalnie, z biegiem czasu sytuacja zaczynała się zmieniać (nie bez zna czenia były tu też zm iany polityczne, jakie nastąpiły w ostatniej dekadzie). W każ dym razie zjawisko początkowo peryferyjne zaczęło przesuwać się do centrum, zyskując m iędzynarodowe uznanie i rozgłos. Koncepcjom teoretycznym szkoły tar- tusko-m oskiew skiej poświęcono już w iele prac. Ostatnio w Niemczech na jej tem at ukazały się dw ie książki: Michaela Fleischera (Die sow jetische Semiotik. Theore tische Grundlagen der Moskauer und Tartuer Schule, Tübingen 1989) i Petera Grzyb ka (S tudien zu m Zeichenbegriff der sowjetischen Semiotik, Bochum 1989).
W Polsce szkoła tartusko-m oskiewska znana jest niem al od sam ego swego po czątku i prace jej uczestników cieszą się znaczną popularnością wśród specjalistów . Reprezentanci szkoły brali udział w dużych międzynarodowych konferencjach teore- tycznoliterackich organizowanych w Polsce w latach sześćdziesiątych. M ateriały z tych konferencji zostały opublikowane w kilku opasłych tomach: Poetics. Poetyka. Poetika, Warszawa 1961; Poetics. Poetyka. Poetika (2), The Hague — W arsaw 1966; Sign. Language. Culture, The Hague — Paris 1970. Dzięki tym znanym publikacjom uczeni z Tartu i M oskwy m ogli zaprezentować się szerszej opinii naukowej, w yjść ze sw ego zam knięcia, o którym pisze interesująco Boris Gasparow w zam ieszczonym tutaj tekście. Prace charakteryzujące pierwszy etap działalności radzieckiej szkoły sem iotycznej zostały przedstawione na łamach „Pamiętnika L iterackiego” (1969, z. 1), a także w antologii S em iotyka kultury, ułożonej przez E. Janus i M. R. M aye- nową, z obszerną przedmową S. Żółkiewskiego (Warszawa 1975).
Bibliografia polskich publikacji i przekładów radzieckich prac sem iotycznych, rzecz jasna, nie kończy się na wym ienionych pozycjach. W iele pojedynczych arty kułów i przyczynków ukazało się w czasopismach naukowych i społeczno-kultural nych („Teksty”, „Odra”, „Nurt”, „Dialog”, „Literatura na Ś w iecie”). Wyszło też
drukiem kilka przetłum aczonych książek sem iotycznych, by wspom nieć np. P oetykę m itu Jelizara M ieletinskiego (Warszawa 1981) czy Strukturę tekstu artystycznego Jurija Łotmana (Warszawa 1984). Ogólnie m ożna jednak powiedzieć, iż przekładano
220
B O G U S Ł A W Ż Y Ł K Ou nas głów nie prace pochodzące z lat sześćdziesiątych i siedem dziesiątych, a do m inow ały teksty o tem atyce metodologicznej, poruszające podstawowe zagadnie nia opisu sem iotycznego rozmaitych w ytw orów kultury i ludzkich zachowań. Przy opracowywaniu niniejszego cyklu przekładów kierowano się przede w szy stkim dwiem a pobudkami. Po pierwsze, chodziło o prezentację tekstów sto sunkowo nowych: powstały one (z w yjątkiem artykułu Łotmana Tekst i str uktu ra audytorium) w ostatniej dekadzie, dają zatem pew ne wyobrażenie o problem a tyce absorbującej uwagę uczestników tego ruchu naukowego w latach osiem dziesiątych. Po drugie, w niniejszym wyborze nacisk położono na teksty, w których rozważa się konkretne problemy nauki o literaturze. W pierwszym zestaw ie (uka zującym się w tym zeszycie „Pamiętnika Literackiego”) zgrupowano rozprawy po święcone zagadnieniom teoretycznoliterackim , które w ostatnim czasie budziły szcze gólne zainteresowanie badaczy literatury. Są one próbą ujęcia tych zagadnień z se m iotycznego punktu widzenia. Jurij Łotm an (Tekst i struktura audytorium) zaj m uje się np. kw estią — bardzo istotną naukowo — odbiorcy i odbioru, ekspo nując zasadniczą rolę pamięci, a zwłaszcza pamięci zbiorowej, w kom unikacji lite rackiej. Ten sam autor (wespół z Zarą Minc) ośw ietla na nowo związki literatury i m itologii (Literatura i mitologia), w iążąc te dwa rodzaje tek stów z odm iennym i sposobami percepcji rzeczywistości. Jelizar M ieletinski (S em antyczna organizacja narracji w mitach a proble m katalogu semiotycznego m o t y w ó w i fabuł) podejm uje próbę ponownej klasyfikacji m otyw ów i fabuł bajek i m itów z strukturalno-sem io- tycznego punktu widzenia, korygując istniejące w tym zakresie propozycje — za równo klasyczne, zawarte w znanych pracach A. W iesiełowskiego, W. Proppa, O. Freidenberg, G. Frazera, jak i pochodzące z ostatniego okresu, w ysuw ane przez C. Lévi-Straussa, С. Bremonda, A. Greimasa i innych badaczy gram atyki narra cyjnej.
W drugim zestaw ie (w następnym zeszycie „Pamiętnika Literackiego”) zebrano artykuły poświęcone pewnym konkretnym zjaw iskom historycznoliterackim. Dwa pierwsze traktują o „dużych” faktach literackich, przekraczających ramy jednego utworu czy twórczości jednego pisarza. Władimir Toporow (Petersburg i te kst p e tersburski literatury rosyjskiej) usiłuje z literatury rosyjskiej X IX i X X w . w y odrębnić szczególną grupę utworów, określaną przezeń „tekstem petersburskim lite ratury rosyjskiej”, którą spaja nie tylko zewnętrzny tem at miasta, ale także „we w nętrzny sens Petersburga”, gdzie jak w soczewce skupiają się zasadnicze — zarówno pozytywne, jak i negatyw ne — wartości, przejawiające się w dziejach Rosji i jej kultury. Jurij Łotman w swoim artykule (Proza Turgieniewa i prze strzeń fabularna powieści rosyjskie j X I X wieku) om awia zagadnienie specyficznie „rosyjskich” fabuł, odsłaniając przy tym ich głębsze, mitologiczne podłoże.
Następne teksty (z. 3) mają charakter analityczno-interpretacyjny. Jurij Lewin (Struktura narracyjna jako generator sensu: te k st w tekście u Borgesa) analizuje przy użyciu złożonego sform alizowanego aparatu badawczego strukturę opowiadań Borgesa, a M ichaił Gasparow („Poem at p ow ietrza” M aryny C w ietajew ej) przed staw ia semantyczną interpretację jednego z poem atów C wietajew ej.
W sum ie w ybrane teksty różnią się znacznie tem atam i i problemami, a także ujawniają różne indyw idualne podejścia członków szkoły sem iotycznej do staw ia nych i rozwiązywanych zagadnień. Wspólnota naukowa określana jako grupa Tartu-M oskwa nie jest tworem jednolitym o raz na zaw sze ukształtow anym obliczu. W ciągu sw ego 30-letniego istnienia podlegała rozm aitym przemianom: zm ieniali się jej członkowie, zm ieniały się założenia metodologiczne. Wśród autorów przed kładanych prac znajdują się badacze — jak Łotman, Toporow i M inc — którzy na leżą do grona założycieli szkoły, ale jest wśród nich także Torop z pokolenia ich uczniów.
W P R O W A D Z E N IE
221
Z grupą Tartu-Moskwa współpracowali i współpracują także ci, którzy n ie całkiem podzielają w szystkie jej założenia programowe, jak np. Dmitrij Lichaczow lub w ybitn y historyk-m ediew ista, znawca m itologii skandynawskiej, Aron Gurie- wicz, którego praca (Saga i prawda) została zamieszczona w niniejszym wyborze.
Szkoła semiotyczna Tartu-M oskwa nadal żyje i rozwija się, a w jej orbicie pojaw iają się nowe nazwiska, now e problemy. Być może, w niedalekiej przyszłości dostarczy nowych ciekawych tem atów, których wybór warto będzie przedstawić polskiem u czytelnikowi.
