671
T ru d n o p ra c ę S p ra n d la sk la sy fik o w ać ja k o m echaniczne p rz e n ie sie n ie osiągnięć a m e ry k a ń s k ie j te o rii socjologicznej n a g ru n t h isto rio g ra fii. T alc o tt P a rso n s doko
n a ł sw o istej syn tezy h u m a n isty k i eu ro p e jsk ie j i a m e ry k a ń sk ie j, po zo stał je d n a k dość d a le k i pro b lem o m n a u k h istorycznych. S p ra n d e l za te m p o sta w ił sobie nie
ła tw e z a d an ie, m ożliw e do z re aliz o w an ia ty lk o przez p o now ne n a w ią z a n ie do e u ro p ejsk ic h n a u k społecznych, b ard z iej sk łonnych do sz u k an ia odpow iedzi w re fle k s ji dziejow ej. D la w y ja śn ie n ia z jaw isk relig ijn o -sp o łec zn y c h posłużył się założeniam i te o re ty cz n y m i M. W e b e r a , zagad n ien ie k o n fro n ta c ji człow ieka z siłam i p rzy ro d y je s t zgodne z k o n ce p cjam i O. S p e n g l e r a, n a to m ia st za A. T o y n b e e m duży n a cisk położono w p ra c y n a znaczenie in te g ra c ji elity dla ro zw o ju społecznego. P o
n a d to p rzem ilczał S p ra n d e l zasługi E. L o u s s e ’ a i tzw. w m ediew istyce „szkoły socjologicznej”, k tó re j p rze d staw ic ie le w p ro w a d zili p odobny sy stem p o ję ć d zależ
ności do stosow anego w o m a w ian e j p ra c y sposobu w y ja ś n ia n ia podziału ró l społecz
n ych, ciężarów i ich e k w iw a len tó w . W yniki, do ja k ich a u to r doszedł, n ie d adzą się ocenić jednoznacznie. N iew ielu zap ew n e h isto ry k ó w będzie sk ło n n y c h uznać bez za strze że ń w yw ody i u sta le n ia S p ra n d la , zarów no dotyczące szczegółów, ja k m etody.
N a to m ia st n ie w ą tp liw ą z asłu g ą rec en zo w a n ej p ra c y je s t u k a z a n ie m ed iew isto m n o w ych płaszczyzn a n a lity cz n y ch i sposobów ro zw ią zy w an ia d o strzeg aln y ch ta m p r o blem ów . H isto rio g ra fia śred n io w ie cz n a w P olsce je s t dość w y ra ź n ie opóźniona w' b a d a n iu id ei ja k o auto n o m iczn ej sfe ry rzeczyw istości społecznej. S c h e m a t pojęć sto so w a n y w b a d a n ia c h n a d m e n ta ln o śc ią i ideologią niew iele odbiega od tego, k tó re g o celow ość ju ż d aw no z o stała z a k w estio n o w an a przeiz F. H e e r a. D latego n ależy śledzić z u w ag ą p ró b y b adaw cze podejm o w an e p rze z h isto rio g ra fię e u ro p ejsk ą , n a w e t t e p rz y z n a ją c e się do p o k re w ie ń stw a z w o lu n ta ry sty c z n ą koncepcją społeczeństw a.
Stefa n K w ia tko w ski
Problem y razw itija feodalizm a i kapitalizm a w stronach Bałtiki, T a r tu s k ij G o su d a rstw ie n n y j U n iw ersite t, T a rtu 1975, s. 347.
W listo p ad z ie 1975 ro k u U n iw e rsy te t w T a rtu zorganizow ał k o n fe re n c ję h isto ry k ó w z NRD, P o lsk i i ZSRR. S p o tk a n ie to było k o n ty n u a c ją p oprzednich, z ła t 1969 i 1972. D y sk u sja k o n ce n tro w ała się w okół h isto rii m ia st i w si k ra jó w n a d b a ł
tyckich. J e j ra m y chrono lo g iczn e obejm o w ały o k re s od X do p o cz ątk ó w X X w ieku.
S k ład uczestn ik ó w zadecydow ał, że szczególnym za in te re so w an iem cieszyły się k ra je połud n io w eg o w y b rzeża B ałty k u . P rzy g o to w an e n a k o n fe re n c ję r e fe ra ty zostały w y
d an e rów nocześnie z rozpoczęciem ob rad . Z aw a rto ść .tomu je s t w ie rn y m odbiciem założeń dy sk u sji. U derza je j zróżnicow anie tem atyczne, ja k rów n ież ró ż n o ra k i cię
ż a r g atu n k o w y poru szan y ch problem ów . O bok p r a c o m a w iają cy c h za g ad n ien ia ogól
niejsze, z n a jd u je m y k o m u n ik a ty o c h a ra k te rz e p rzyczynkow ym , k tó re je d n a k czę
sto p o ru sz a ją sp ra w y o isto tn y m znaczeniu. Do p ra c p rze d staw ia ją cy ch dość szeroki za k res p ro b lem ó w m ożna zaliczyć r e f e r a t K o n ra d a F r i t z e , z U n iw e rsy te tu w G reifsw ald zie, o fu n k c ja c h posiadłości ziem skich średniow iecznych m ia s t zachod
niego w y b rzeża B ałty k u . Do te j g ru p y n ależy też, z p ozoru m o nograficzny, r e f e r a t M a ria n a B i s k u p a pośw ięcony rozw ojow i G d a ń sk a w ok resie krizyżackim . Z in nych, za jm u jąc y ch się w ęższą p ro b le m a ty k ą , należy w spom nieć o r e f e ra ta c h I. J a - n o s z-B i s k u p o w e j „R ola m ia st p ru sk ic h w o rg an izacji i u trz y m a n iu arc h iw u m sta n ó w P ru s K rólew skich o d XV do X V III w ie k u ” o ra z E rich a D o n n e r t a, a u to ra p r a c dotyczących sto su n k ó w in fla n ck o -m o sk ie w sk ich z X V I w iek u , k tó ry ty m razem z a ją ł się je d n y m z osiem nastow iecznych epizodów w a lk i o zniesienie p o d d a ń stw a in fla n c k ic h chłopów.
10
672 HE CE-XZ J E
W obec ta k dużej rozpiętości p o ru szan y ch za g ad n ień tru d n o om ów ić sie d e m n a ś
cie z a w arty ch w tom ie p rac . W a rto je d n a k p rz e d sta w ić tezy k ilk u z nich, p o św ię
conych p ro b le m a ty c e m ia st H anzy >.
W łaśnie sp ra w a w ew n ętrz n y ch ,zm ian w H anzie i je j sto su n k ó w z m ia sta m i in fla n ck im i je st te m a te m r e f e r a tu J . S c h i l d h a u e r a (G ryfia) „D er C h a ra k te r der H an se un d ih r V erh ältn is zu den liv lä n d isc h e n S tä d te n ”. T en zn a n y b ad a cz dziejów m ia st n a d b a łty c k ic h p rz e d sta w ił w T a r tu dotychczasow ą d y sk u sję nad p raw n y m i polity czn y m c h a ra k te re m H anzy. O pow iedział się p rz y ty m za dość szeroko p rz y ję ty m poglądem , w y rażo n y m np. przez D o l l i n g e r a , o k re śla ją c y m ją ja k o b ard z o luźny, elasty czn y zw iązek m ia s t, a n ie ty lk o w spólnotę in teresó w . C iekaw sza od w n io sk ó w je st a rg u m e n ta c ja a u to ra , k tó r y p o ró w n u je p o d sta w y p ra w ne, s tr u k tu r ę i e ta p y ro zw o ju H ałtey o ra z in n y c h zw iązków m ia s t niem ieck ich : szw abskiego, reń sk ie g o , saskiego itd. P o d o b n ie ja k w iększość badaczy, szczytow y m o
m e n t rozw o'ju H anzy, ja k o o rganizm u politycznego, w idzi S c h ild h a u e r w la ta c h 1367— 1385, w czasie istn ien ia an ty d u ń sk ie j lig i koloń sk iej. Z atrz y m aw sz y się d łu żej n a d m ia sta m i in fla n c k im i a u to r p rze k o n y w a jąc o w y k az u je w y stę p u jąc y w d r u giej połow ie X IV w iek u ścisły zw ią ze k m iędzy zaangażow aniem ty c h m ia s t w s p r a w y h a n z e a ty c k ie a rów noczesnym zaoieśnianiem w ziajem nych w ięzów łączących m ia sta In fla n t, z R ygą n a czele. W dalszym ciągu sw ych w yw odów S c h ild h a u e r p rze d staw ił n a r a s ta ją c ą w ciąg u XV w iek u sprzeczność m iędzy in te g ru ją c ą ro lą H anzy a w sp ó ln ą dla w iększych m ia s t in fla n ck ic h te n d e n c ją do zm onopolizow ania h a n d lu z lite w.sko-rus kim zapleczem . N a k re ślił k o le jn e e ta p y h a n d lo w e j ry w a li
zacji .In flan tcz y k ó w z gośćm i, w k tó re j dzięki w p ro w a d z e n iu zasady, że gość n ie h a n d lu je z gtośdiem, ju ż w d ru g iej połow ie X V w ie k u u zy sk ali o n i zd e cy d o w a n ą przew agę. P o d k re ślił też au to r rolę, ja k ą w ty m w sp ó łzaw o d n ictw ie o d e g ra li co raz sk u teczn iej k o n k u ru ją c y z L u b ek ą H o len d rz y i A nglicy. T en in te re s u ją c y r e f e r a t został je d n a k u ję ty o ty le je d n o stro n n ie, że z a b ra k ło w n im in n y ch , >poza m ia sta m i, czynników . W arto byłoby sp o jrzeć n a p ro b lem h an d lo w e g o p o śre d n ic tw a m ia s t in flan c k ich ró w n ie ż z p u n k tu wudtzenia ta m te jsz e j szlachty a p rz e d e w szy stk im K rz y żaków in fla n ck ic h , w w y so k im p rze cie ż sto p n iu z a in te re so w a n y c h w y m ia n ą b a ł
tycką. N a tę s p r a w ę zw ra c a ła ju ż u w ag ę w cześn iejsza lite ra tu r a , choćby V. N i i t e- m a a. M ożna też b y ło w sk az ać p e w n e cechy w spólne piętn aeto w ieczn ej s y tu a c ji w I n fla n ta c h i n p . w P ru sa ch . (Polityka o d cin an ia zam orskich im p o rte ró w o d k o n ta k tó w z za p le cz em b y ła p rzecież w sp ó ln a d la w ie lu m ia s t h an z ea ty c k ich , n ie ty lk o in fla n ck ic h .
W y stę p u ją c y .u S c h ild h a u e ra b r a k u ję c ia sp ra w I n fla n t n a szerszym tle in n y c h k ra jó w n a d b a łty c k ic h częściow o re k o m p e n su je r e f e r a t M a ria n a B isk u p a, p o św ię cony eta p o m ro z w o ju G d a ń sk a w o k re sie k rzy ż ack im („E ntstehung u n d E n tw ic k lu n g sstu fe n der S ta d t G d a ń sk vom X IV . b is z u r M itte des XV. J a h rh u n d e r ts ”'».
A u to r w w ielk im sk ró c ie p rz e d sta w ił tezy, k tó re z n a jd ą się w p rzy g o to w y w an e j syntezie dziejó w G d ań sk a . S w oje w yw ody o p a rł n a u sta le n ia c h M. M a ł o w i s t a ,
i O p r ó c z o m ó w io n y c h p o w y ż e j z n a la z ły s i ę w t o m ie n a s t ę p u j ą c e r e f e r a t y : J u . J u r g i n i s ,
Otnoszenija sobstwiennosti na sredstwa proizwodstwa w feodalnoj Litwie; A . V a s s a r , Ju.
К а с h fe, Zem ielny) wopros w antifeodalnoj ideologii estonskogo krestjanstw a; K. K a p l i n - s к i, O ber den ethnischen Bestand der TaUinner H andwerker im X IV Jahrhundert; A . A.
S w a n i d z e . N aczalnyj etap m onetno) czekanki i dienieinogo obraszczenija w Szw ecii (X — k o n e c X II w w .); H . P i i r i m a e , Über das Verhältnis des Geldes und der Naturalprodukte in der Staatsw irtschaft Schwedens im B altikum des X V II Jahrhunderts; A. K a n , T jure- cholm — krupnoje pom iestie średniej prim orskoj Szw ecii w k once X V III wieka; В . М . M i г о - n о w , Dwiźenic rossijskich i m irow ych chlebnych cen w 1S01—1814; S . K i v i m j a e , Krup
noje zenUewładienije w Estljandskoj gubernii w końce X IX — naczale X X ww.·, C h. s t r o d s ,
Osnovnyje pricziny i fo rm y kłassowoj borby krestjanstw a Łatw ii w końce X V III i p i e r w e j
połourine X IX w.; C h. L i g i , Bobylii m y zy w Estonii (X V I — naczalo X IX w.).
R E C E N Z J E
673
M. B o g u c k i e j , H. S a m s o n o w i c z a i in n y ch , a ta k ż e n a w łasn y ch b a d a niach. Z ap rez en to w a ł cie k a w ą p ró b ę p erio d y z ac ji ro zw o ju m ia sta w y o d ię b m a ją c w nim trz y eftapy.
E ta p pierw szy , o b e jm u ją c y la ta od 1308 do około 1350, k tó ry ce ch u je od b u d o w a g o sp o d a rk i i sa m o rz ą d u a ta k ż e p o n o w n e w łąc ze n ie się do w y m ia n y reg io n a ln ej.
E ta p d ru g i, w la ta c h 13501—1411, w k tó ry m G d a ń sk zdobyw a czołow ą pozycję w śró d m ia s t p ru sk ic h , an g a ż u je się w sp ra w y H anzy, n a w ią z u je w y m ia n ę z A ng lią i N id e rla n d a m i oraz ścisłe k o n ta k ty z zap leczem litew sk im . B ezp o śred n ie k o n ta k ty z P o lsk ą s ą w ty m czasie ograńiozonie p o śred n ic tw em bardfco ak ty w n eg o gospodarczo Z ak o n u i T orunia.
W reszcie e ta p trzeci, od ro k u 1411 dto 1454. W s y tu a c ji ja k a w y tw o rz y ła się po w ojn ie p o lsk o -k rzy ż ack iej, p o ja w iły się now e, k o rzy stn e d la G d a ń sk a elem enty. N a M azow szu, K u ja w a c h a ta k że w K ra k o w ie, G d ań sk , najczęściej k o sztem h a n d lu krzyżackiego, zd o b y ł sobie siilną pozycję. Piierw sza połow a w iek u p ię tn asteg o p rz y niosła też dalsze, głóW nie ilościow e, zm ia n y w h a n d lu p o r tu n a d M otław ą oraz siln e dążenie gdańszczan do n a rz u c e n ia sw ojego p o śre d n ic tw a w w szy stk ich , z a w ieran y c h p rzy u dziale obcych k upców tra n sa k c ja c h . W 1443 ro k u r a d a m ia sta w y d ała ro zp o rzą d z e n ie o p rzy m u sie ta k ieg o p o śred n ic tw a i m im o p ro testó w z ró żn y c h s tro n z p o w o dzeniem je egzekw ow ała.
N asu w a się tu 'analogia z p rz e d sta w io n ą prteez Schildihauera p o lity k ą h a n d lo w ą m ia s t in fla n ck ic h . W iele cech w sp ó ln y ch z s y tu a c ją w I n fla n ta c h m ia ły te ż sto su n k i G d a ń sk a z H anzą. P o dobnie ja k In fla n tc z y c y G d a ń sk n a jb a rd z ie j an g ażo w ał się w s p ra w y H an zy w d rugiej połoW ie X IV w iek u , w ok resie w a lk z D anią. W ejście do H anzy przyniosło m ia s tu k orzyści gospodarcze. U łatw iało e k sp a n sję w D an ii, S zw ecji i F in la n d ii. W X V w iek u s y tu a c ja u le g ła zm ianie. G d a ń sk sto p n io w o u n ie za le żn ia ł się od L u b ek i, choćby w im ię ro zw o ju w y m ia n y z H o lan d ią, w k tó re j b y ł n a jż y w o tn ie j zain te re so w an y . R e fe ra t M. B isk u p a z a w iera jeszcze sporo in te r e s u ją c y c h tez. W y d a je się, że sta n o w i on u d an e, choć siłą rzeczy ogrom nie sk ró to w e p o d su m o w a n ie polskiego sp o jrz e n ia n a o k te s k rz y ż a c k i w G d ań sk u .
P isząc o za w arto śc i ta k zróżnicow anego to m u nie m o żn a ograniczyć się do o m ów ienia n ie k tó ry c h re fe ra tó w p rz e d sta w ia ją c y c h szerszą p ro b le m a ty k ę . U czestni
cy k o n fe re n c ji W T a r tu p rz y g o to w a li ró w n ież in te re su ją c e k o m u n ik a ty dotyczące w ęższych zagadnień. Je d e n z nich , p ośw ięcony an a liz ie e k s p o rtu i im p o rtu kupców ry sk ic h w k o ń cu X V II w ie k u o p rac o w a ł W. D o r o s z e n k o (Ryga), A u to r znany z licznych p u b lik a c ji dotyczących h isto rii gospodarczej I n fla n t, ty m ra z e m sp róbow ał bliżej p rz y jrz e ć się pro w a d zą cy m h a n d e l b a łty c k i k upcom ry sk im . W o p arc iu o r e je s tr y ceflne z lait 1684 i 1694, sitarał Się u s ta lić ta k ie damę ja k : liczebność k upców u czestniczących w h a n d lu 'zam orskim , u d z ia ł poszczególnych ich k a te g o rii w o p e r a c ja c h eksporitowyah i im p o rto w y c h . C h ciał też odpow iedzieć n a p y ta n ie , czy 'za
ry so w a ła się sp e c ja liz a c ja W eksp o rcie, im p o rc ie lu b w h a n d lu O kreślonym to w arem . P o d ję ta przez D oraszenkę p ró b a p rz y n io sła r ie k a w e re z u lta ty , w y k a z u ją c m iędzy in n y m i znaczną k o n c e n tra c ję e k s p o rtu w r ę k a c h n ie w ie lk ie j g ru p y k u p có w , b r a k to w a ro w e j sp e c ja liz a c ji w ek sp o rc ie p rz y jednoczesnym je j w y stę p o w a n iu w im p o r
cie i'Łp. T e c iek aw e w y n ik i w zn aczn ej m ie rze zaw dzięcza a u to r w alo ro m źródła.
R yskie r e je s try с ein«, w o d ró żn ien iu np. o d gd ań sk ich , z a w ie ra ją w iadom ości o k u p cach, e k s p o rte ra c h i im p o rte ra c h to w aru . T a z a le ta rysikilch źró d eł p o zw ala oczekiw ać jeszcze ciekaw szych re z u lta tó w d alszych b a d a ń .
I n te re s u ją c e u sta le n ia za w ie ra te ż k o m u n ik a t Ju . К i v i m j a e „ N arw sk ij w o- pros i r u s s k a ja p o litik a w 1494—1558 gg”. A u to r z a ją ł się ro zw o je m N arw y , s io s trz a nego m ia s ta T a llin a , w p ie rw sz ej p o ło w ie X V I w iek u . T rz e b a p o d k reślić, że w od
ró ż n ie n iu od l a t 1558—1581, cz y li o k re s u żeglugi n a re w sk ie j, w cześniejszy e ta p d ziejów m ia s ta n ie cieseył się d o tą d w ięk szy m za in tereso w an iem . B a d a n ia K iv im ja e n ie ty lk o w y p e łn ia ją is tn ie ją c ą lu k ę a le d o ty c zą ró w n ież p ro b lem ó w w iększego
R E C E N Z J E
fo rm a tu , ta k ic h ja k w y m ia n a h an d lo w a M oskw y z In fla n ta m i, czy sto su n k i H anzy z m ia sta m i in fla n ck im i. W re fe ra c ie z n a jd u je m y te ż om ów ienie p ie rw sz ej, zre sztą n ie u d an e j p ró b y zm onopolizow ania przez N arw ę h a n d lu m oskiew skiego. M iała ona m ie jsc e bezp o śred n io po zam k n ięciu h an zeaty ck ieg o k a n to ru w N ow ogrodzie. N ie
zależnie o d w niosków dotyczących p ro b lem ó w m ery to ry c zn y c h , w k o m u n ik a cie K i- v im ja e tfw raca uw ag ę bardzo dobra o rie n ta c ja w najn o w szej lite ra tu rz e zaró w n o z k ra jó w socjalistyctznych ja k i z E u ro p y zachodniej.
K ończąc te k ró tk ie u w ag i m ożna stw ierd aić, że le k tu ra k ilk u n a s tu p rz e d s ta w ionych w T a r tu re fe ra tó w , d a ją c a sz e ro k ą p a n o ra m ę osiągnięć h isto ry k ó w z trze ch k r a jó w n a d b a łty c k ic h , będzie cie k a w ą i p o ży teczn ą d la w ielu, zw łaszcza rozp o czy n a
ją cy c h b a d a n ia b a łty c k ie , h isto ry k ó w . Z p ew n o śc ią zachęci do szerszego sp o jrze n ia n a p ro b le m y poszczególnych k r a jó w i b y ć m oże p o d su n ie n o w e p om ysły i p la n y badaw cze.
A ndrzej Klonder
L id ija N ik o ła je w n a S 4 e m i e n o w a , Raboczije Pietierburga W pierw ej połowinie XVU1 w., Izd a tie lstw o „N a u k a”, L e n in g ra d 1974, S. 215.
K sią ż k a n in ie jsz a , o p a rta n a d y se rta c ji d o k to rsk ie j pt. „M astiero w y je i r a b o t- n y je lju d i P ie tie rb u rg a w p ie rw o j po ło w in ie X V III w ie k a ” m ieści się w ra m a c h szersizego p ro b lem u , k tó r y b y ł i je s t n a d a l żyw o d y sk u to w a n y w Z w iązku R adziec
k im *. Id zie o za g a d n ie n ia p erio d y z ac ji h isto rii R osji, o społeczno-gospodarczy ch a
r a k te r p a ń s tw a ro sy jsk ie g o od X V I do X IX w ieku, zaś w końcow ym efe k cie o ro z
w ój k a p ita liz m u w ty m k ra ju . U dzielenie d e fin ity w n e j odpow iedzi n a te za g ad n ien ia zależy w dużej m ie rz e od p o stę p u b a d a ń n a d siłą roboczą w je j ró żn o ro d n y ch a s p e k ta c h ; c h a ra k te ru , sk ła d u ilościow ego, s tr u k tu r y so c jaln ej, ro li ja k ą o d eg rała w p ro cesie p ro d u k c ji, k sz ta łto w a n ia się je j r y n k u itp.
P rz y b a d a n iu tego p ro b le m u h isto ry c y rad z iec cy analizo w ali dotąd sy tu a c ję w poszczególnych b ra n ż a c h p rz e m y słu : n a te re n ie jednego za k ła d u , za k ła d ó w dan ej b ra n ż y w je d n y m m ieście, a ta k ż e całej gałęzi w ytw órczości. P o tych a n a liz ac h po d e jm o w an o p ró b y sp rec y zo w an ia u ogólnień w te j m ierze. F ak te m jest, że w h isto rio g ra fii ra d z ie c k ie j w ięk szą u w ag ę z w rac an o n a 'poszczególne zak ład y różnego ro d za ju , czy poszczególne g ałęzie p rze m y słu — a w ięc k o n k re tn ie m a n u fa k tu ry i fa b ry k i.
M niej in te re so w a n o się ko m p lek sam i p ro d u k c y jn y m i, za ja k ie poczytyw ać m ożna poszczególne m ia sta . W istocie ow e z a k ła d y p ro d u k c y jn e w k aż d y m dużym m ieście ró żn iły się zarów no pod w zględem ty p u w łasności ja k i sposobu p ro d u k c ji; różny b y ł też c h a r a k te r o raz sk ła d so cjaln y siły roboczej w dan y ch działach w ytw órczych.
T e ró żn ic e doty czy ć m u siały ró w n ież osiem nastow iecznego P e te rsb u rg a , s tą d w y p ły w a ją tru d n o śc i b a d a ń .
N iezależnie od w sp o m n ia n y ch tru d n o śc i p o p rze d n icy S iem ienow ej (tacy ja k : S t o ł p j a n s k i , S z a p i r o , G e j m a n , Ł u p p o w , K o c z i n * i inni) w ra m a c h
1 W s p o m n ia n ą d y s k u s j ę s z e r o k o o m ó w ił B . Z i e n t a r a w z w ią z k u z k s ią ż k ą N . P.
P a w l e n k i , Razw itije m ietałłurgiczeskoj prom yszlennosti Rossii w pierwoj połowinie
X V III wieka. Prom yszlennaja polityka i uprawlenije, M o sk w a 1953. (w kw estii stru ktu ry społecz
nej m anufaktur rosyjskich. P H X L , 1955, z . 1—2, s. 240—248).
2 P . N . 6 t o ł p j a n s к i },%ż izń l byt pietierburgskoj fabrikl za 210 let jejo suszczestwo- wanlja. 1704—1914 g g ., L e n in g r a d 1925; A . L . S z a p i r o , Krestjanskle otchody I krestjansklj najem w pietrow skoje wrem ja [w : ] „ U c z o n y j e z a p is k i L e n in g r a d s k o g o G o s u d a r s tw ie n n o g o P e - d a g o g ic z e s k o g o I n s t it u t a im . M . N . P o k r o w s k ie g o ” t . V ., w y p . 1, L e n in g r a d 1940; W . G . G e J- m a n , M ânufakturnaja prom yszlennost Pietierburga pietrowskogo w rem ienl [ w : ] P ietr Wie- liklj, M o s k w a — L e n in g r a d 1947; Oczerki istorii Lenlngrada t. I, M o sk w a — L e n in g r a d 19S5, c z ę ś ć n a p s ia n a p r z e z G . E . K o c z i n a , Nasielenie Pietierburga do во-ch godow X V III wieka;
S. P. Ł u p p o w , istorija stroltłelstwa Pietierburga w pierwoj c z e ttu ie r ti X V II I wieka,M o sk w a
· - L e n in g r a d 1957.
