Krzysztof Krasuski
"Od epiky k lyrike. Štylistické
prierezy literaturou", Bratislava
1973, Tatran, ss. 294, 2 nlb. :
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 68/2, 344-350
listów : ich analizy służyć mogą przecenianiu „autentyczności” badanej literatury, zrywaniu w ięzów z szerszym kontekstem kulturowym. Krejći obu tych niebezpie czeństw unika.
Bogusław Sła wom ir Kunda
F r a n t i ś e k M i k o , OD EPIKY К LYRIKE. STYLISTICKÉ PRIEREZY LI- TERATÜROU. Bratislava 1973. Tatran, ss. 294, 2 nlb.
Nową perspektyw ę badań stylistycznych, badań przeprowadzanych nie tylko na poziomie języka i lingw istyki, ale również na planie estetycznym i tem atycznym utworu, otwierają propozycje czechosłowackiej teorii tekstu. W ystarczy przypo
m nieć działalność i tradycję Praskiego Koła Lingwistycznego, J. M uka?ovskiegor a potem także i K. Hausenblasa. Przedstawiona przez nich dyrektywa tak zin tegrowanych i ukierunkowanych badań stylu wypowiedzi językowej stwarza nowe m ożliwości interpretacyjne, ponieważ um ożliwia wykrycie nie zauważonych dotąd prawidłowości i reguł tekstu artystycznego. Jednym z wybitnych przedstaw icieli tej orientacji metodologicznej w ostatnich latach jest Frantiśek M ik o 1, O pozycji tego uczonego świadczą w szystkie jego dotychczasowe publikacje, także książka o stylistycznych wyznacznikach liryki i epiki, którą tu chcemy omówić.
Frantiśek Miko jest znanym i cenionym również poza granicami swego kraju teoretykiem literatury i lingw istą, filarem zespołu skupionego wokół ośrodka ba dań kom unikacji literackiej i metod eksperym entalnych w Nitrze. Jest on autorem szeregu rozpraw i twórcą własnej doktryny estetyki literackiej oraz teorii badań stylistycznych. Uprawianie literaturoznawstwa rozpoczął Miko od lingw istyki. W y dane wcześniej prace, m. in. Rod, cislo a pad podstatnych mien (1962), a także późniejsza The Generative Structure of the Slovak Sentence (1972) oraz w spółau- torstwo podręcznika Morfologia slovenského ja zy ka (1966) — ilustrują początkowe zainteresowania tego badacza i wskazują na lingw istyczny fundam ent późniejszej teorii stylu i stylistyki. Za podstawowy w każdej analizie tekstu artystycznego uważa Miko aspekt stylistyczny, przy czym znacznie rozszerza dotychczasowe, tra dycyjne ramy stylistyki. W szystkie inne, szczegółowe sposoby podejścia do tekstu, przy których określany bywa jego charakter, są w teorii i m etodzie Miki połączone w jednolity system ekspresyjny (vy razov à sûstava), w którym rolę nadrzędną od grywa kategoria stylu. System ekspresji językowej wyznaczają nie tylko znane ele m entarne kategorie stylistyczne, ale także pięć następujących zasadniczych opozycji: w rażeniowość—pojęciowość, subiektyw ność—historyczność, sym ultanizm —sukcesyw - ność, wzrost — spadek napięcia psychicznego, obrazowość—forma (zâ zitkovost’—
p o jm o v o st’, subjektivnost—dejovosV, sim ultânnost’—sukcesivnost’, te n ziv n o sf —deten - ziv n o s t’, ikonickost’—tvarovosV·, s. 252).
Zdaniem Miki spójność tekstu w płaszczyźnie tem atycznej i językowej to pod staw ow a cecha określająca styl każdego utworu. Założenie to stanow i dla badacza zasadniczy punkt w yjścia zarówno w generowaniu sam ego tekstu jak i w kon strukcji ogólnego jego modelu oraz poszczególnych gatunków literackich. Tradycjo nalna zasada wyodrębniania rodzajów — na wzór klasycznej i nieco abstrakcyjnej już, w św ietle dzisiejszej praktyki literackiej, opozycji m iędzy epiką a liryką — w koncepcji Miki otrzymuje nowy kształt.
1 W artykule Wartościowanie i analiza dzieła literackiego (ze słowackiego prze łożył J. S ł a w i ń s k i . W zbiorze: Badania nad k r y ty k ą literacką. Wrocław 1974, s. 59, przypis) F. M i k o stwierdza: „Zgodnie z koncepcją, którą dzielim y z K. Hausenblasem, styl kształtuje się zarówno na poziom ie językowym, jak i na poziom ie tematycznym; stanow i on czynnik jednoczący oba te poziom y”.
Z pierwszym projektem całościowej teorii stylistycznego system u języka uczony słow acki w ystąpił w sw ojej głośnej książce Estetika vÿrazu. Teoria vy ra zu a śty l (19*69), której zawartość w skazyw ała jednak na początkowe dopiero stadium stopnio w ego form owania się głów nych narzędzi analitycznych oraz dyrektyw m etodolo gicznych nowej w izji stylistyk i. Opierały się one na bogatym m ateriale egzem pli- fikacyjnym , autor bowiem już w tej pierwszej publikacji z zajmującego nas tu głów n ie cyklu nie ograniczył się jedynie do sam ej demonstracji proponowanego teo retycznego modelu system u wyrazowego, lecz w końcowych rozdziałach książki skonfrontował go z bieżącą produkcją literacką. Już w ówczas uderzała funkcjonal ność tego modelu, ale jednocześnie można było zauważyć, że wym agać on będzie dalszych uzupełnień.
W recenzji niniejszej trudno choćby w skrócie przedstawiać szczegóły tej in te resującej doktryny estetycznej. Z pewnością zasługuje ona na osobne om ówienie. Istotę jej natom iast określił sam autor: „Tzw. d e t e n s y w n a koncepcja estetyki,, w yjaśniająca wartość artystyczną kontrastem i miarą ekspresji, nie uchyla k lasycz nej koncepcji strukturalistycznej, operującej kategorią dewiacji (innowacji, aktuali zacji, podporządkowania, deformacji), tj. różnorodnością wyrazu, lecz ją dopełnia, w yposaża ją w »treść« i podstawę do lepszej interpretacji transcendencji tekstu literackiego. Estetyka detensywna, interpretująca zjawiska sztuki przy użyciu »łuku« w zrostu napięcia i późniejszej detensji, ma swoje naturalne zaplecze [...] w pew nych faktach biologicznych, psychologicznych i socjologicznych: w homeostazie m iędzy jednostką a społeczeństw em , w naruszaniu tej hom eostazy przez różne frustracje, w zwiększaniu się w yw oływ anego przez nie ciągłego napięcia oraz w naturalnym dążeniu jednostki i społeczeństw a do redukcji i zm niejszania tego napięcia. Obok innych środków i praktyk zajm ują się tym głów nie sztuka i literatura, które w y datnie służą jako terapia licznych psychogennych i socjogennych napięć m iędzy jednostką a społecznością. Całą siłę i oddziaływanie efektu estetycznego można sprowadzić w łaśnie do jego funkcji terapeutycznej, która działa jako ukryta m oty w acja estetyki” (s. 163).
W spomniana na początku tego cytatu relacja m iędzy klasyczną estetyką struk turalną a propozycją Miki nie ogranicza się bynajmniej tylko do uzupełniania tej pierwszej. Jakby podążając śladem przem yśleń Mukarovskiego, próbuje Miko swoją estetykę detensywną budować na opozycji wobec znanych z przeszłości „dew iacyj nych” koncepcji estetyk form alistycznych (zob. s. 55) i dużą w agę przywiązuje do społecznego aspektu utworu literackiego. W całości zagadnieniu tem u poświęcony jest rozdział Spoloćensky a sp e k t literarneho textu, który rozpoczyna się następującą deklaracją autora: „Literatura n ie istn ieje w vacuum, jest zjaw iskiem społecznym. Jest wartością kulturową, w ytw orem społecznej świadom ości jednostki, a jej prze znaczeniem jest do tej społecznej i indyw idualnej świadomości się odwoływać, wzbogacać ją i utrw alać” (s. 213). Owo akcentowanie społecznej funkcji tekstów li terackich, którą Miko integralnie wiąże z ich tematem, a następnie na wyższych piętrach syntezy teoretycznej z kształtem stylistycznym , jest ważnym etapem w roz woju koncepcji ekspresji e ste ty c z n e j2.
2 W przywołanym tu już, późniejszym niż recenzowana książka, artykule o w ar tościowaniu i analizie dzieła literackiego M i k o (ibid em ) zaproponował następu jące ujęcie tego zagadnienia: „Struktura tekstu i wiążąca się z nią wartość, a w ięc zdolność sw oistego oddziaływ ania tego tekstu, są zjawiskami, o których w czecho słowackiej stylistyce m ówi się jako o s t y l u (styl = budowa tekstu im plikująca w łaściwą mu funkcję). [...] S ty l — jako całość dyskretna — jest podzielony na składniki (tzw. »stylistyczne elem enty«). Wiemy, jakie im przysługują wartości cząstkowe: są to ekspresyw ne w artości zastosowanych środków językowych i tem a tycznych. Styl jest fenom enem ekspresyw nym [...]”.
Postępowanie badawcze zaproponowane przez Mikę słow accy komparatyści na zw ali stylistyką porównawczą. Oczywiście ta etykietka nie w yczerpuje treści i za kresu całej teorii Miki, wskazuje tylko na jedną z m ożliwych stron jej wykorzy stania. Zainteresowanie tą teorią było zrozumiałe, jeśli pamiętać o szczególnej po zycji kom paratystyki w słow ackim literaturoznawstwie. Stylistyka porównawcza Miki wniosła do prowadzonych tam badań bogaty katalog pojęć i kategorii an ali tycznych, które stały się sprawnym i narzędziami analiz w m niejszym lub w iększym stopniu interdyscyplinarnych.
Potem ukazała się kolejna publikacja Miki: T e x t a śtyl. K problem atïke lite-
rârnej komunikâcie (1970). W oparciu o zaprojektowany uprzednio system wyrazowy
i związany z nim aparat pojęciow y wysunął tu autor na czoło problem y interdyscy plinarnej funkcjonalności stylistyk i porównawczej, użytecznej zwłaszcza na p łasz czyźnie ogólnej teorii tekstu i teorii kom unikacji literackiej. W pracy tej mamy do czynienia z dalszym sprecyzowaniem terminologii teorii stylu wprowadzonej przez M ikę i z podkreśleniem współzależności kształtu znaczeń tekstu z jego realnym funkcjonowaniem społecznym.
Książka Miki Od ергку к lyrike uzupełnia zapoczątkowany wcześniej kierunek badań oraz w ątki problem owe i przynosi dalsze dopracowanie szczegółów, a także kolejne propozycje rozwinięcia podstaw owych idei. Okazuje się bowiem , że nad rzędne kategorie analizy ekspresji językowej, które Miko przedstaw ił poprzednio, są na tyle uniwersalne, iż pozostając częściam i ogólnego systemu, mogą w jego ramach wchodzić w różne konfiguracje cząstkowe. Zidentyfikowanie ich w trakcie szczegółow ej analizy może bliżej określić specyfikę badanego m ateriału językowego. Jednym z takich „m ikroorganizmów”, którego w ystępowanie jest m ożliwe w ramach całościowego system u wyrazowego literatury, jest rodzajowa i gatunkowa konfigu racja kategorii ekspresji. Chodzi tu o tego rodzaju zespół w łasności stylistycznych tekstu, które w specjalny sposób określają i odzwierciedlają jego postać gatunko wą. Właśnie iten fragm ent teorii stylistycznej Miki w yw ołał szczególnie duże zain teresow anie gen ologów 3.
Recenzowana książka składa się ze słowa wstępnego (Na ńvod), 14 rozdziałów i w ielce pożytecznego dodatku, jakim jest słow nik kluczowych w teorii Miki k ate gorii pojęciowych (V yrazové kategorie a ich indikatory).
P ierw szy rozdział, Stylistick-y model literarneho diela, prezentuje główne tezy teorii stylu i badań stylistycznych. Teoria ta jest rezultatem kilku lat refleksji nad zagadnieniem i stałego rew idow ania przyjm owanych założeń i koncepcji, które w końcu złożyły się na konstrukcję tzw. system u wyrazowego oraz z w spółokreśla- jącym i go zasadniczymi kategoriami. Np. w stosunku do w ersji przedstawionej w poprzedniej książce, T e x t a styl, rozszerzył tu autor ideę system u w yrazowego o udział przejawiającej się w każdym tekście opozycji sym ultanizm —sukcesywność. U św iadom ienie sobie jej istnienia w działalności tekstotwórczej ma istotne znacze nie dla sposobu generowania. Efektem jest zawsze albo określone następstwo k olej nych jednostek tekstu i towarzysząca mu tendencja do ich kum ulacji w nowe zna czenia, albo odpowiedni rodzaj wzajem nego podporządkowania sobie tych jednostek na zasadzie konfrontacji sym ultanicznej. Te rodzaje strukturalizacji tekstu, zw łasz cza jeśli uwzględni się sposób ich polaryzacji i układ hierarchii innych w ew n ę trznych elem entów, są często w łaśnie typowym i znam ionam i poezji i prozy a rty stycznej i m ogłyby z grubsza w ystarczyć do odpowiedniej identyfikacji gatunkowej. Ale autor pokusił się jeszcze o dalsze pogłębienie kategorii analitycznych zbudowa nych na bazie wym ienionej opozycji. Szczególną rolę przypisuje on określeniu skali inform atyw ności tekstu, oznaczeniu m ożliwem u przy uwzględnieniu sensów bliżej
charakteryzujących jego swoistość, np. w ramach przeciwstawienia: indywidualność autorska — wspólnota grupowa.
Konkretną operacyjną funkcję kategorii zbudowanych na tekstow ej opozycji sym ultanizm —sukcesywność Miko szerzej przedstawia w rozdziale V ÿrazovâ s tr u k
tura textu. Stwierdza tutaj, że oba bieguny powyższej opozycji w praktyce nigdy
n ie bywają bezw zględnie antynomiczne i stąd powstaw anie oraz konkretyzacja wartości artystycznych są zw ykle m ożliwe w skutek współdziałania w tekście owej sukcesyw nej i sym ultanicznej zasady oddziaływania jego znaczeń estetycznych.
Publikacja Miki poświęcona jest funkcjonalności typologii rodzajowych zastoso w anych do tego modelu badań stylistycznych, który form ułuje i postuluje autor. Posługując się przy tym pew nym i w łasnym i ogólnymi kategoriam i (np. proces
v y r a z o v y w sensie: akt artystyczny), w łącza do sw oich rozważań również tradycyjny
aparat klasycznej poetyki, niekiedy tylko trochę go modernizując, co wydaje się przecież nieuniknione. Tak jest np. przy odwoływaniu się autora do podziału ro dzajowego na lirykę i epikę. Już w dwóch początkowych rozdziałach, z powodze niem wykorzystując narzędzia stylistyk i i genologii, Miko podkreśla użyteczność klasycznych w yznaczników rodzajowości tekstu, które w płaszczyźnie jego stylu uchodzą za znamiona epickości bądź liryczności. Z problem em tym, oprócz w y m ienionych już kategorii analitycznych skupionych w okół poprzednio opisanej opo zycji w ramach strukturalizacji tekstu, łączą się także inne w ew nętrzne aspekty aktu generowania tekstu, a zwłaszcza zagadnienie w zajem nego stosunku pomiędzy poszczególnym i kategoriami, ich zhierarchizowania, frekw encji, intensywności, obszaru kontekstu itp. Miko zachowuje ważność ogólnego rozróżnienia typologicz nego: epika i liryka, podstaw ow ego dla swojej koncepcji stylu i stylistyki, ale na potrzeby bliższej gatunkowej identyfikacji oraz interpretacji utworu wprowadza — zresztą w ramach nadrzędnego podziału — antynomię subiektyw ności i histo- ryczności.
Wydaje się, że w tym momencie budowy koncepcji teoretycznej chodziło jej autorowi o znalezienie jakiegoś pomostu, po którym utwór w stępuje do procesu literackiego. Dał tu o sobie znać stary kłopot, dylem at m iędzy synchronią a dia- chronią w tym procesie — problem w rozmaity sposób rozstrzygany przez kolejne pokolenia badaczy, od M ukarovskiego do Sław ińskiego. Miko posłużył się sw oistym uogólnieniem dwóch w zględnie przeciwstaw nych form aktu językowego. Podziałowi na lirykę i epikę odpowiada w proponowanym przez autora układzie antynomia subiektywizm u i historyzmu, antynomia mogąca przejawiać się w różnorodny spo sób. M ożliwości te są określone przez szereg coraz bardziej szczegółowych i sp e cjalistycznych kategorii w łaściw ego pola ekspresyjnego. W ten sposób kwestia podziału na rodzaje i gatunki literackie jest przez Mikę Widziana jako dynamiczny proces zmiennych w łasności tekstu. Ten w łaśnie fragm ent doktryny Miki inspiruje genologów słowackich, którzy w oparciu o jego prace rozbudowują teorię dominu jących i inwariantnych elem entów struktury gatunkowej. Ze swej strony Miko pokazuje, jak te założenia wiążą się z badaniem stylu gatunków literackich.
Szczegółowemu opracowaniu problemu współzależności pom iędzy terminologią stylistyki a aparatem genologii poświęcony został rozdział S ty lis tic k y zakład lite-
ràrnych dru hov, m ający istotne znaczenie dla dalszego rozw inięcia kw estii rodza
jowego i gatunkowego zdeterm inowania stylu utworu literackiego. Autor utrzym uje m ianowicie, że podstaw ow ym i sposobam i literackiego wyrażania są epika i liryka, przy czym pierwszeństw o historyczne należy do epiki, a ew olucja form literackiej ekspresji przebiega od epiki do liryki. W ywody słow ackiego teoretyka są w ięc za negowaniem i po prostu odwróceniem ugruntowanego już w naszej kulturze przed- świadczenia o lirycznym podłożu początków literatury pięknej. K olejne publikacje Miki dowodzą odwrotności tej tezy i są próbami ogarnięcia coraz większych obsza rów badawczych teorii literatury. W cześniejsze książki Miki, Estetika vyrazu oraz
Text a ś ty l, dotyczyły głównie zagadnień stylistyki. Od epiky к lyrike przedsta
wione poprzednio założenia rozwija na w yższych szczeblach refleksji teoretyczno- literackiej, na poziomie gatunków i rodzajów literackich. Śm iała teza badawcza Miki oraz towarzysząca jej doktryna teoretyczna nie są jeszcze dopracowane we w szystkich szczegółach, do czego zresztą on sam lojalnie się przyznaje. Jednocześnie jego propozycje są na ty le nowatorskie w stosunku do usankcjonowanego tradycją schem atu uprawiania teorii literatury, że w yw ołują bardzo konkretne zastrzeżenia. Zasadniczą rezerw ę wzbudza np. całkow ite w yrugow anie dramatu z ow ej koncepcji. Miko z pełną świadom ością podkreśla, że w jego teorii dramat znalazł się poza polem uwagi, czego uzasadnieniem ma być pogląd następujący: „Tekst dram atyczny nie jest sam w sobie autonomicznym faktem artystycznym, staje się nim dopiero na scenie [...]” (s. 109). Jak wiadomo, nie pierwsza to tak brzmiąca teza w teorii literatury.
Frantiśek Miko posiada zapewne na gruncie ściśle lingw istycznych założeń swojej koncepcji określone podstawy do prezentacji owej tezy. Budując nową, w łasną teorię tekstu literackiego zdaje się on jednak snuć rozważania nie o liryce i epice jako o szczególnych rodzajach literackich, ale o epickości oraz liryzm ie jako zasadniczych konwencjach i wyznacznikach literackości tekstu. Takie w łaśn ie po dejście do zagadnienia pozwala mu wyłączyć z tej teorii teksty przeznaczone na scenę, jako nieautonom iczne. Jednakowoż polem istów nie przekonują te argum enty. Np. Jńlius Nogę idąc śladem tradycyjnych poetyk utrzymuje, że dramatyczność jako zasada i jako kategoria jest tego sam ego typu co liryczność czy epickość i dopiero „tercet” tych kategorii w komplecie może charakteryzować całość litera tury. N ie jest to, zdaniem tego krytyka, tylko spekulacja teoretyczna i postulat niew olniczo wierny klasycznej triadzie genologicznej, ale po prostu odbicie realności potwierdzanej przez dotychczasowe interpretacje lite ra ck ie4. Tak w ięc np. Jan Stevćek w sw ojej książce Lyrizovanà proza (1973) analizę twórczości Milo Urbana zatytułow ał Dramatizacia prozy, co nie jest przypadkowe, ponieważ om ówił tam zasady dramatyzacji epiki. Z drugiej strony — fakt, iż dramatyzacja tekstu jako sposób jego generowania istnieje na równi w liryce i w epice, może być ważkim argumentem na korzyść hipotez Miki. A le jego adwersarze sięgając m. in. po auto rytet Hegla przypominają, że filozof ten w swoich pismach estetycznych zasadę epickości w yjaśniał i charakteryzował nie tylko poprzez kontrast z liryzm em , ale głów nie poprzez zestaw ienie go w łaśnie z dramatycznością. I jeśli, dodają polem iści, Miko ten aspekt świadomości teoretycznej usunął ze swojej koncepcji, to koncepcja ta nie może zgłaszać pretensji do ogarnięcia całości problemów w iedzy o literaturze.
Wracając do om awianego rozdziału książki: Miko wskazuje w nim jeszcze m iejsce struktur gatunkowych w ramach funkcjonalnego zróżnicowania stylów , w tym także i stylistycznego zróżnicowania gatunków, ich rolę w system ie ekspre syjnym literatury, stosunki między nim i itp. Podkreślić należy, że Miko rozważa je w ich wzajem nym uwarunkowaniu, w kom plem entarnym układzie lirycznych i epic kich kategorii artystycznej ekspresji literackiej. A zatem i przedstawiona uprzednio jako punkt w yjścia w rekonstrukcji gatunkowej konfiguracji system u ekspresyjnego antynomia subiektyw ności i historycznego obiektywizm u determ inuje w pojęciu autora liryczność bądź epickość tekstu. Określony jego charakter nie jest jednak tylko sprawą oddziaływania tych sił. Wiąże się także z w ystępowaniem pozostałych elem entów system u ekspresji językowej, przede w szystkim ze wzm iankowaną opo zycją sukcesyw ności i sym ultaniczności tekstu.
Na pierwszy plan Miko w ysuw a tu zagadnienie proporcji lub, m ówiąc inaczej, miary kontrastu estetycznego w ewnątrz tekstu. Sprawę tę w jej licznych w arian tach, opierając się na różnych przykładach, kom entuje autor w następnych rozdzia
łach książki. Czyni to w rozdziale Protiklad ергку i lyriky, a także, gdy analizuje k w estię w spółistnienia tych rodzajów, w rozdziałach: Epicka zloźka v lyrike, VerS
V epike, Epicky a lyricky odsek i Basen v próze. Studium Epicka zloźka v lyrike
na podstawie fragm entu w iersza znanej poetki słowackiej Lÿdii Vadkertiovej teore tycznie rozważa różnicę m iędzy epickością a lirycznością i wyraz tej opozycji w strukturze wiersza. Zdaniem badacza epickość odpowiada zw ykle trosce o zacho w anie kom unikacji z odbiorcą, podczas gdy liryczność wiąże się z naruszeniem równowagi w tej komunikacji. Odbiciem tego stanu rzeczy jest także przedsta w iona uprzednio antynomia subiektywizm u i historycznej realn ości5.
Szczegółowe analizy różnych tekstów literackich w tych fragm entach książki buduje Miko na bazie estetyk i form literackich, przedstawionej już na początku tej recenzji. Przypom nijm y, że w estetyce tej idzie o to, iż liryczne bądź epickie w ła ś ciwości utworu są konsekwencjam i w ystępowania napięcia psychicznego i jego spadku, które to stany ewokują określony sposób aktu ekspresji artystycznej. Przy okazji analizy struktury tekstu lirycznego w aspekcie psychologicznej strony lite rackiego komunikowania Miko uznaje układ wersow y za tak silnie oddziaływający środek wyrazu lirycznego, że przyznaje mu aż zdolność zablokowania jakiegokol w iek innego, np. typowo epickiego, sposobu odbioru tekstu (s. 112). Podkreślona także została zależność odwrotnej proporcjonalności pomiędzy funkcjonowaniem struk tury wierszowej a frekw encją środków w łaściw ych prozie, której forma skłania raczej do sugerowania epickiej obiektyw izacji wrażeń przy odbiorze obrazów (we dług terminologii Miki — do ikoniczności). Funkcjonowanie wiersza jako ikonicz- nego i detensywnego wykładnika cech podmiotu epickiego śledzi Miko na przy kładzie tekstu przeznaczonego dla dzieci, poświęcając m. in. uwagę specyfice funkcji ludycznej w iersza w trakcie komunikacji z dziecięcym adresatem (rozdz. Basen
v próze).
Zagadnienie tzw. prozy liryzowanej, form y niezw ykle popularnej w literaturze słow ackiej, opisuje Miko, z punktu widzenia swojej teorii, w rozdziale Zâver Svan-
tn erovej n ovely Maïka. (Opis trajektorie textu). Przedstawiono tu schemat reguł
prozy liryzowanej budowanej według osi rozładowywania napięcia oraz w łaściw y tej strukturze narracyjnej przypadek estetycznej funkcjonalności odmiennych w ar tości uczuciowych (s. 181).
Interesujący jest sposób, w jaki Miko uwzględnia diachroniczny aspekt tekstu, sposób zaprezentowany w rozdziale S tylov é kriźenie v barokovej poézii. Na przy kładzie tekstów funkcjonujących w ramach starej komunikacji religijnej słow acki teoretyk w skazuje na konieczność interpretacji tekstu literackiego w kontekście i skali kultury, z uwzględnieniem wszystkich determinantów społecznych. W k olej nym rozdziale, noszącym tytuł Spoloćensky aspekt literam eh o textu, Miko, przy wołując przykład prozy Alfonza Bednâra, konfrontuje m otywację akcji epickiej 5 W ywody Miki nabierają znaczenia w św ietle pozytywnej ich oceny samej Vadkertiovej. Dokonaną przez niego analizę jej w iersza zamieszczono uprzednio w zbiorze O interpretâcii umeleckého te x tu (t. 2. Bratislava 1970). Poetka w w y powiedzi dla m iesięcznika „Slovenské p ohl’ady” (1971, nr 4) skomentowała ją na stępująco: „Jest to analiza laboratoryjna, tak dokładnie i odpowiedzialnie postępuje się tu z każdym składnikiem [utworu]. Konkluzje są słuszne i nie zaskakują. Takie podejście przy interpretacji tekstu literackiego zakłada nie tylko erudycję litera turoznawczą i lingwistyczną, ale i poetycką, i, jak wynika z wniosku, także p sy choanalityczną. [...] Jeżeli interpretacja spełnia te warunki, [...] potrafi uchwycić te żyw ioły, które w spółuczestniczyły w powstawaniu tekstu artystycznego, »odsłonić niektóre ze spraw podstawowych« i w ten sposób zbliżyć się nieco do człowieka, do głównych problem ów egzystencji. W przypadku, o którym była mowa, tak się stało”.
z waloryzacją interesów społecznych poszczególnych postaci literackich, przy czym rodzaj m otywacji w artości społecznych okazuje się integralną częścią stylistycznego kształtu utworu.
Trzy końcowe rozdziały książki napisane są językiem socjologii literatury, a raczej — jak ze względu na obiekcje zgłoszone przez autora pod adresem zasad ności tego określenia należałoby powiedzieć — językiem socjologii komunikacji literackiej. Tradycyjnie socjologiczne ujęcie tekstu ustępuje tu m iejsca rozważa niom o nim w kategoriach komunikacji literackiej. W rozdziale Sociológia a lite-
rarn y t e x t 6 Miko w yróżnia dwa nietożsam e aspekty podejścia socjologicznego, któ
rych odrębność była zapoznawana przez tradycjonalną socjologię literatury. Zda niem uczonego, należy uświadom ić sobie dość zasadniczą różnicę m iędzy socjologią tekstu a socjologią kom unikacji literackiej. Rozróżnienie to w ydaje się ciekawe, zwłaszcza w św ietle studium Janusza Sławińskiego Socjologia literatury i poetyka
historyczna.
W rozdziale К modelu literarnej komunikacie Miko przedstaw ił graficzny schem at powstawania i niem alże cybernetycznego funkcjonowania tek stu literac kiego w edług reguł teorii inform acji. Autor zastrzega, że prezentowany model jest tylko roboczą konstrukcją i dalece schematyzującą całe zagadnienie idealizacją. W schem acie tym wychodzi się od ogólnej wizji całokształtu różnych poziomów inform acji partycypujących w wytwarzanym tekście. Należą do nich: sam tekst wraz z jego poziom ami tem atu i stylu, poziom języka, poziom nadaw cy i odbiorcy oraz pole zew nętrznego kontekstu z jego psychosocjalnym podłożem. Następnie ko m unikacyjny łańcuch: nadawca — tekst — odbiorca, zostaje zastąpiony przez po jęcie informacji. Tekst, który ulega określonemu nacechowaniu wartościującemu, funkcjonuje w procesie językowej komunikacji jako informacja. Każda informacja jest nosicielem sw oistego napięcia, ciśnienia i kierunku informacyjnego. Według autora m odel komunikacji literackiej należy przedstawiać jako zhierarchizowany system alternatyw , które decydują o charakterze komunikacji. Istota tego charak teru zawsze zdeterm inowana jest specyfiką samego tekstu. O niej zaś z kolei decy dują następujące czynniki: czy dana informacja jest maksym alna, relewantna, pro- cesualna, bezpośrednia, włączona w kontekst, inwariantna, ikoniczna, epicka, este tyczna, kanoniczna itd. Psycholingw istyczny aspekt procesu przekazywania infor macji, m. in. również poprzez literaturę, uzupełnia ten proces w łaściw ym i sobie alternacjam i.
Ostatni rozdział książki, Hodnota a komunikacia, dotyczy aksjologicznych pro blem ów funkcjonowania tekstów literackich w społeczeństw ie. W artość tekstu jest tu utożsamiona z jego funkcją: „Wartość i funkcja to są d w ie strony tej samej rzeczy” (s. 250). Wartość tekstu artystycznego jest rozpoznawana przede wszystkim po jego stylu. K ształt stylistyczny jest tym, co łączy form ę i sens w jedną całość znaczącą. W języku komunikacji wyraża się to całością sem iologiczną, w której form a jest signifiant, a wartość signifié (s. 251). W konkluzji autor stwierdza, że w łaściw y odbiór utworu literackiego nie może pominąć wzajem nego uwarunkowa nia pom iędzy analizą a wartościowaniem. Teza ta stanowi w yraźne pendant do problem atyki, która znalazła rozw inięcie w późniejszym, wspom nianym już tutaj artykule Miki, pt. Wartościowanie i analiza dzieła literackiego. Tekst ów nie zna lazł się jeszcze w recenzowanej książce, wraz z ostatnimi publikacjam i autora za licza się do najnowszego etapu jego twórczości naukowej. Jako całość bez wątpienia zasługuje ona na baczną uwagę i na zajęcie należnego jej m iejsca wśród w spółczes nych doktryn estetycznych i m etodologii badań stylistycznych.
K r zy szto f Krasuski 6 Rozprawa ta, pt. Pojęcia socjologiczne w m e ta ję zyk u analizy dzieła literac kiego (w przekładzie J. S ł a w i ń s k i e g o ) , zamieszczona jest w zbiorze Problemy socjologii literatury (Wrocław 1971).
