Krzysztof Kłosiński
"„Filozofia słowa” Juliana Tuwima",
Jadwiga Sawicka,
Wrocław-warszawa-Kraków-Gdańsk
1975, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej
Akademii Nauk... : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 67/3, 332-334
s ię je d n a k s y m p to m a ty c z n e , ż e S a w ic k a z e s ta w ia p e w n e e le m e n t y T u w im o w s k ie j „ f ilo z o fii s ło w a ” w ła ś n ie z C h le b n ik o w e m , p o e tą n ie m ie s z c z ą c y m s ię w ła ś c iw ie w r a m a c h p o e t y k i f u t u r y s t y c z n e j .
P r o b le m z w ią z k ó w z r o s y js k ą s z k o łą fo r m a ln ą j e s t b a r d z ie j s k o m p lik o w a n y . S ą d z ę , że n a p r a c y S a w ic k ie j z a c ią ż y ł p o k u tu ją c y c z ę s to w p o ls k im lit e r a t u r o z n a w s t w ie p o g lą d o c a łk o w ite j o d r ę b n o ś c i fo r m a lis t ó w od P o te b n i i s y m b o lis tó w , p o g lą d w y n ik a j ą c y p o p r o s tu z n ie z n a jo m o ś c i p r a c r o s y js k ic h p o e tó w , p r z ed e w s z y s t k im B ie łe g o .
F o r m a liś c i b y n a jm n ie j n ie o d r z u c a li d o r o b k u s y m b o lis t ó w w d z ie d z in ie w i e r sza , n ie k w e s t io n o w a li c a łk o w ic ie ic h p o g lą d ó w n a r o lę s ło w a w p o e z ji. O d r zu c a li t y lk o ich m e ta f iz y k ę o r a z p o d p o r z ą d k o w a n ie p o e z ji s p r a w o m ś w ia to p o g lą d o w y m . J e ś li c h o d z i o P o te b n ię , to p o le m iz o w a n o n ie z n im , a le r a cz ej z je g o sz k o łą , k tó r a in te r p r e to w a ła je g o p o g lą d y w d u ch u p s y c h o lo g is ty c z n y m .
F o r m a liś c i o d r z u c a li n a to m ia s t k o n s t y t u ty w n ą d la s y m b o lis t ó w i T u w im a te z ę o n a tu r a ln o ś c i z n a k u ję z y k o w e g o . D la te g o te ż p o łą c z e n ie p o g lą d ó w a u to r a S o k ra te
sa tańczącego z p o g lą d a m i f o r m a lis t ó w w y d a j e s ię g e n e r a ln ie n ie s łu s z n e . T e zaś p o g lą d y T u w im a , k tó r e S a w ic k a w y w o d z i z fo r m a liz m u , a w ię c r o z u m ie n ie p o e z ji ja k o r z e m io s ła , p o ło ż e n ie a k c e n tu n a d ź w ię k o w ą s tr o n ę w ie r s z a , z o s ta ły p r z e z f o r m a lis t ó w p r z e ję te z te o r ii s y m b o lis ty c z n y c h .
M im o s f o r m u ło w a n y c h p o w y ż e j z a s tr z e ż e ń i w ą t p liw o ś c i d o b rz e s ię sta ło , iż u k a z a ła s ię k s ią ż k a p o d e jm u ją c a p r o b le m sło w a , n a p e w n o w a ż n y w tw ó r c z o ś c i T u w im a , o r a z s y g n a liz u j ą c a z w ią z k i je g o p o e z ji z k ie r u n k a m i p o e z ji r o s y js k ie j p o c z ą tk ó w X X w ie k u . A n d rzej Goreń J a d w i g a S a w i c k a , „ F IL O Z O F IA S Ł O W A ” J U L I A N A T U W IM A . [Z a p is b ib lio g r a fic z n y ja k n a s. 325]. R e k o n s tr u k c ję ję z y k o w e j ś w ia d o m o ś c i p o k o le ń i g r u p p o e ty c k ic h p r z y jm u je s ię d z isia j za s t a ły s k ła d n ik r e f le k s j i h is to r y c z n o lite r a c k ie j, b u d u ją c y n a jb a r d z ie j p r y m a r n y i — z a r a z e m — z a o p a tr z o n y w n a js z e r s z e k o m p e te n c je in te r p r e ta c y jn e k o n t e k s t w y p o w ie d z i p o e t y c k ie j . P y ta n ia ty c z ą c e z e s p o łu p r z e ś w ia d c z e ń , p r z e k o n a ń i fo r m u ło w a n y c h p o g lą d ó w z a k ła d a ją o d p o w ie d z i z b u d o w a n e w e d le o p o z y c ji „ p o e - t y c k o ś c i” w o b e c „ n a tu r a ln o ś c i” ję z y k a , a w ię c o k r e ś le n ie s w o is t o ś c i ję z y k a p o e z ji w o p o z y c ji do in n y c h t y p ó w m o w y . T a w ła ś n ie o p o z y c ja s ta je s ię w r ę k a c h b a d a cza n a r z ę d z ie m u m o ż liw ia j ą c y m r ó ż n ic o w a n ie p o s z c z e g ó ln y c h m a n if e s t a c j i p o e t y c k ic h w d ia c h r o n ii i s y n c h r o n ii z a ra z em . I o d w r o tn ie — p o s łu ż e n ie s ię o w ą o p o z y c ją w a r u n k u je u to ż s a m ie n ie , id e n t y f ik a c j ę d a n e g o z b io ru r e k o n s tr u o w a n y c h o p in ii ja k o z b io r u w z g lę d n ie je d n o r o d n e g o , o o z n a c z o n y c h g r a n ic a c h . T a k i p r o c e d e r b a d a w c z y n a tr a fić m o ż e n a d w a r ó ż n e n ie b e z p ie c z e ń s tw a : g d y p r z e c iw s ta w ia ć s ię b ę d z ie w y p o w ie d z i (d y s k u r s y w n e i p o e ty c k ie ) le ż ą c e w b e z p o ś r e d n im p o b liż u : w c z a s ie i p r z e s tr z e n i, a lb o j e ś li s ię s k o r z y s ta ś m ia ło z n ie p o ś w ia d c z o n y c h p a r a n te l i p o k r e w ie ń s t w . Z a p ie r w s z y m r a z e m g r o z i g e n e ty z m i „ w p ły w o lo g ia ”, za d r u g im — p o z b a w io n e m o t y w a c j i p o r ó w n y w a n ie „ w s z y s tk ie g o ze w s z y s t k im ”. O so b n y m r y z y k ie m j e s t s p o jr z e n ie w d ia c h r o n ię z p e r s p e k t y w y w ła s n e j s y n c h r o n ii: p o s z u k iw a n ie g e n e a lo g ii, c ią g ło ś c i i t r w a ło ś c i p r z e k o n a ń .
A u to r k a k s ią ż k i o „ f ilo z o fii s ło w a ” T u w im a c h c e o m in ą ć w s k a z a n e n ie b e z p ie c z e ń s tw a o d ż e g n u ją c s ię i od g e n e ty z m u , i od z b y t d o w o ln ie d o b ie r a n y c h z w ią z k ó w . D e k la r u je w s w y m s tu d iu m n ie m a l c a łk o w it e désintéressem en t w o b e c is tn ie ją c y c h k o n ta k tó w i p o r o z u m ie ń m ię d z y T u w im o w s k ą r e f le k s j ą a k o n fr o n to w a n y m i z n ią p r z e k o n a n ia m i d e S a u s s u r e ’a, J a k o b so n a , C h le b n ik o w a , S z k ło w s k ie g o i in n y c h . U w a g i n a t e n t e m a t p o z o s ta ją n a m a r g in e s ie d o c ie k a ń g łó w n y c h . P o s t ę p o w a n ie t a
k ie s t a j e s ię p r o stą k o n ie c z n o ś c ią w o sta tn im r o z d zia le k sią ż k i, w y p e łn io n y m r o z p a tr z e n ie m a n a lo g ii: T u w im — p o e z ja lin g w is ty c z n a . N i e - j e s t o w a a n a lo g ia ty lk o u z u p e łn ie n ie m k o m p o n o w a n y c h p r z e c iw s ta w ie ń o h is to r y c z n y e p ilo g . O d w r o tn ie , s t a n o w i je d e n z m o t y w ó w p r z e d s ię w z ię te g o w y s iłk u in te r p r e ta c y jn e g o . W e W s t ę p i e
a u to r k a p isz e : „Z lic z n y c h m o ż liw o ś c i o g lą d u z o sta ła w y b r a n a ta je d n a , k tó r a — ja k w y d a je s ię — p o z w a la o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie o m ie js c e tw ó r c z o ś c i p o e ty ora z o to, ja k ie w a r to ś c i je g o p o e z ji s p r a w d z a ją s ię w s p ó łc z e ś n ie ” (s. 5). A g d z ie in d z ie j: „ M iejsce, d o k tó r e g o T u w im z m ie r z a ł, j e s t p u n k te m w y j ś c ia d la lin g w is t ó w . T o n a le ż y s tw ie r d z ić , a b y r o z d z ia ł n in ie js z y n ie s t a ł s ię te r e n e m sz tu c zn ej k o m p a - r a t y s t y k i c z y ś le d z e n ie m g e n e ty c z n y c h z a le ż n o ś c i” (s. 153). O s ta te c z n ie k s ią ż k a S a w ic k ie j p r e z e n tu je d w a p u n k ty w y jś c ia : od r e k o n s tr u k c ji T u w im o w s k ic h m y ś li o ję z y k u p o e ty c k im , a le i z a ra z em od w s p ó łc z e s n e g o n a m d o ś w ia d c z e n ia o d b io r c z o -k r y ty c z n e g o o p a r te g o n a p o e z ji lin g w is ty c z n e j K a rp o w icz a , B ie ń k o w s k ie g o , B a lc e r z a n a oraz, p r z e d e w s z y s tk im , M iro n a B ia ło s z e w s k ie g o . A z a te m — w e d le p r z y ję te g o s c h e m a tu k la s y fik a c ji — m ie s z a ją s ię ze so b ą h isto r ia i k r y ty k a lite r a tu r y : o d c z y tu ją c p r z e k o n a n ia T u w im a w k o n te k ś c ie o g ó ln y c h r e f le k s j i o ję z y k u z la t d w u d z ie s ty c h i tr z y d z ie s ty c h , a u to r k a z a d a je p y ta n ie o d z i s ie js z ą a k tu a ln o ś ć ty c h p r z ek o n a ń . W y r ó ż n ie n ie h isto r y c z n e g o i k r y ty c z n e g o p la n u r o z w a ż a ń S a w ic k ie j n ie z m ie r z a tu do fo r m u ło w a n ia p u r y s ty c z n e g o za rzu tu , c h o d z i r a c z e j o w s k a z a n ie p e w n y c h r a m w y z n a c z a ją c y c h p o le z a in te r e s o w a ń , co t łu m a c z y ło b y z a k r es s to s o w a n y c h w k s ią ż c e o d w o ła ń . R e k o n str u k c ja „ filo z o fii s ł o w a ” p o e ty m a b o w ie m , z g o d n ie z in te n c ja m i b a d a cz k i, p r o w a d z ić do „ w y s n u c ia w n io s k ó w d o ty c z ą c y c h u c z e s tn ic tw a T u w im a w a u to r e fle k s ji s z tu k i X X w ie k u i j e g o in n o w a c ji w ła s n y c h w n u r c ie o d w ie c z n y c h p r o b le m ó w p o e ty c k ic h ” (s. 92). Z t e g o p u n k tu w id z e n ia p o d s ta w o w y m , o r g a n iz u ją c y m w s z y s tk ie c y to w a n e p r z ez S a w ic k ą p o g lą d y n a ję z y k , p r z e c iw s ta w ie n ie m je s t o p o z y c ja te g o , co „ p o e ty c k ie ” (d y n a m ic z n e , s p o n ta n ic z n e , „ tw ó r c z e ”) w ję z y k u , w o b e c j ę z y k o w e g o a u to m a ty z m u (w m o w ie p o to c z n e j, w ję z y k u o fic ja ln y m , u r z ę d o w y m itd.). P r o b le m a ty k a ta w ią ż e r o z d z ia ły 2 ( „ S ł o w o p r a w d z i w e”) i 4 („A p o k a l i p s a” J u l i a n a T u w i m a ( „ B a l w O p e r z e " ) ) — z o r g a n iz o w a n e w o k ó ł s p r a w w y k r a c z a ją c y c h d a le k o p o za b e z p o śr e d n i
h is to r y c z n o lite r a c k i k o n te k s t T u w im o w s k ic h r e fle k s ji. P a tr o n u ją im p r o p o z y c je L é v i- -S t r a u s s a (b r i c o l a g e) i K le m p e r e r a ( „ L i n g u a T e r t i i I m p e r i i ” ) u w ik ła n e tu ta j w o p o
z y c ję n a tu r a — k u ltu ra . P o str o n ie k u ltu r y s y tu u ją s ię : w s p ó łc z e s n o ś ć , k u lt z d a n ia , r o zs ą d e k , te c h n ik a , p o d r o b io n y i s fa łs z o w a n y ję z y k to ta lita r n e g o p a ń stw a ; po s tr o n ie n a tu r y : p ie r w o tn o ś ć m ity c z n a , k u lt sło w a , s z a le ń s tw o , m a js te r k o w a n ie , ż y w y j ę z y k d o ty k a ją c y is to ty r ze c z y . R ó w n o c z e ś n ie oba r o z d z ia ły w s k a z u ją o d le g ło ś ć , ja k a d z ie li p o e tę S ł o p i e w n i i M i r o h ł a d ó w od a u to r a B a l u w O p e r z e · , s ło w ia r z a -m ito -
tw ó r c ę od d e m is ty fik a to r a p r ó b o fic ja ln e g o u m ity c z n ie n ia sło w a .
C e n tr a ln e m ie js c e z a jm u je w k s ią ż c e r o zd zia ł 3 — W k r ę g u p o e z j i a u t o t e m a - t y c z n e j . S a w ic k a n ie w c h o d z ą c w d y s k u sję o w ie lo z n a c z n o śc i p o ję c ia a u to te m a ty - z m u d o k o n u je tu ta j p r ó b y o d c z y ta n ia w te k s ta c h d y s k u r s y w n y c h i p o e ty c k ic h T u w im a k o n o ta c ji ta k ic h w y r a z ó w , ja k „ p o e ta ”, „ p o e z ja ”, „ tw o r z e n ie p o e ty c k ie ”, k o r z y s ta ją c z te o r ii p o la s t y lis t y c z n e g o i s łó w - k lu c z y . P o s tę p o w a n ie ta k ie b u d zi w s z a k ż e is t o t n e z a str z e ż e n ia : m e to d a z a s to s o w a n a p r z ez a u to r k ę z a k ła d a z e s ta w ie n ia fr a g m e n t ó w w y p o w ie d z i p r z y e lim in a c ji k o n te k s tó w , w ja k ic h s ię p o ja w ia ją , b e z u w z g lę d n ie n ia z n a c z e ń k o n o to w a n y c h w o b r ę b ie d a n ej str u k tu r y (w e w tó r n y m s y s t e m ie m o d e lu ją c y m ). W y n ik a stą d m o ż liw o ś ć n ie k o m e n to w a n e g o p r z y to c z e n ia te g o s a m e g o p r z y k ła d u (np. te n sa m fr a g m e n t w ie r s z a S i t o w i e: s. 87, 96, 102) ja k o
a r g u m e n tu p o d p ie r a ją c e g o c o ra z to in n ą tezę. W n io sk i w y p ły w a j ą c e z a n a liz y s łó w - k lu c z y p o z w a la ją a u to r c e u s ta lić n a d rz ę d n y d la ca łe j p r a c y p o tr ó jn y „ sta tu s o n to lo g ic z n y ” s ło w a u T u w im a . S ło w o is tn ie je d la ń ja k o : 1) s ło w o -r z e c z — s ło w o p ie r w o t n e z a w a r te w ś w ie c ie n a tu ry ; 2) s ło w o -k r e a to r — o fe r u ją c e w ie d z ę in t u i c y jn ą , n a d a ją c ą se n s i ła d ś w ia tu ; 3) s ło w o — p r o d u k t p ra cy , r o b o ty p o e ty c k ie j,
k tó r e m u p r z y s łu g u j e a k ty w n o ś ć p o z n a w c z a . K a ż d y ty p „ o n to lo g ic z n e g o s t a t u s u ” s ło w a w ią ż e s ię z „ k o s tiu m a m i p o e ty c k im i p o e ty l u d e n s , f a b e r i p o e ty m a g a i m i
s t y k a ” (s. 110).
O so b n ą i n a jb a r d z ie j r o z le g łą p r o b le m a ty k ę p r z y n o s i r o z d z ia ł 1, S ł o w o i j ę z y k .
Z e s ta w ia on r e k o n s tr u o w a n e p o g lą d y T u w im a z te o r ią d e S a u s s u r e ’a i J a k o b so n a , z te o r ią i p r a k ty k ą r o s y js k ic h fo r m a lis tó w , z p o g lą d a m i B e r g s o n a , C a ssire r a , r o m a n ty c z n e j f ilo z o f ii n ie m ie c k ie j, z k o n c e p c ja m i L e śm ia n a . B o g a c tw o p o r ó w n a ń i a n a lo g ii p r z e s z k a d z a tu n a jw y r a ź n ie j r o z w in ię c iu i p o g łę b ie n iu r e f le k s j i a u to r k i. W e f e k c ie s k r ó t ó w o tr z y m u je m y , w m ie j s c e w n ik liw e j a n a liz y , s e r ię d e f in ic y j n y c h p r z y b liż e ń . S a w ic k a d o ty k a tu s p r a w z w ią z a n y c h z o p o z y c ją a r b itr a ln o ś ć — — n ie a r b itr a ln o ś ć ję z y k a , d o s tr z e g a n ą s z c z e g ó ln ie w y r a ź n ie n a t le r o z p o c z y n a ją c y c h X X - w ie c z n ą „ r e w o lu c ję j ę z y k a p o e t y c k ie g o ” d o k o n a ń p o e ty c k ic h . H a s łe m o w e j r e w o lu c j i m o ż e b y ć e k s p a n s ja k a la m b u r u ja k o te c h n ik i z e s ta w ia n ia s łó w w e d le z w ią z k u : s i g n i f i a n t—s i g n i f i a n t , w m ie js c e r e to r y c z n e j, o p a r te j n a te o r ia c h tr o p ó w ,
t e c h n ik i z e s ta w ie ń s i g n i f i é—s i g n i f i é . D o r z u ć m y , r o z s z e r z a ją c w s k a z a n e p r z ez a u to r
k ę p a r a n te le , a n a lo g ię z t e k s t a m i r o z w ija n y m i w e d łu g jej p ie r w s z e j r e g u ły — t a k im i ja k p r o z a R o u s s e la c z y F i n n e g a n s W a k e J o y c e ’a. K a la m b u r d z ia ła ja k o
z a s a d a (u J o y c e ’a — n ie m a l je d y n a ) r o z w ija n ia t e k s t u i w y t w a r z a z łu d z e n ie f a k ty c z n e j m o t y w a c j i j ę z y k a u n ie w a ż n ia ją c ja k b y p r z e ś w ia d c z e n ia o je g o a r b itr a ln o ś c i. O w e o d le g łe a n a lo g ie d la T u w im o w s k ic h p r z e ś w ia d c z e ń w s k a z y w a ć m o g ą w s p ó ln e k u ltu r o w e p o d ło ż e r ó ż n o r o d n y c h X X - w ie c z n y c h d o k o n a ń p o e ty c k ic h i p r o z a to r sk ic h . O sta tn i r o z d z ia ł k s ią ż k i p r o p o n u je o d c z y ta n ie d o ś w ia d c z e ń T u w im a z p e r s p e k t y w y w s p ó łc z e s n y c h m a n if e s t a c j i p o e ty c k ic h . P e w n e z a s tr z e ż e n ia b u d z i tu z e s t a w ie n ie p o g lą d ó w T u w im a z p o e ty c k ą p r a k ty k ą B ia ło s z e w s k ie g o z o g n is k o w a n e n a s o c jo lo g ic z n y c h u w a r u n k o w a n ia c h m o w y p o e ty c k ie j. W y d a je s ię , iż m im o w s z y s t k ic h z b ie ż n o ś c i s to s u n e k o b u p o e tó w d o s p r a w k ic z u , p e r y f e r ii k u ltu r y i ję z y k a tr a k to w a ć tr z e b a r o z łą c z n ie . E k s p lo r a c ja m o t y w ó w i t e m a t ó w w ła ś c iw y c h k ic z o w i w ią ż e się u T u w im a z im p lik o w a n ą w y p o w ie d z ią : „ ja p is z ę k ic z ”, u s ta la ją c ą ra m ę, w k tó r e j a k t d e m is t y f ik a c j i j e s t to ż s a m y z o p a n o w a n ie m , p r z e z w y c ię ż e n ie m k ic zu . D la B ia ło s z e w s k ie g o k ic z j a k o z ja w is k o z d a je s ię w o g ó le n ie is tn ie ć : w s tr u m ie n iu m o w y b ra k w s z e lk ie g o w y r ó ż n ie n ia s t y ló w i h ie r a c h ii w y p o w ie d z i. R o z w a ż a n ia o p o e z ji lin g w is t y c z n e j u le g ły w o m a w ia n e j k s ią ż c e k o n ie c z n e m u — ze w z g lę d u n a z a m ie r z o n ą p a r a le lę — u p r o s z c z e n iu ; m ó w i a u to r k a : „z c a łe j d z ia ła ln o ś c i t w ó r c ze j K a r p o w ic z a i in n y c h p o e t ó w w y d o b y w a m te e le m e n ty , k tó r e w y d a j ą s ię f u n k c jo n o w a ć w p r o p o n o w a n e j p a r a le li: p o e z ja lin g w is t y c z n a — T u w im ” (s. 161). T a k w ię c p o d w ó jn a p e r s p e k ty w a , c h o ć z g o d n a z z a m ie r z e n ia m i S a w ic k ie j , n ie sp r z y ja s z e r o k ie m u tr a k to w a n iu d w ó c h g łó w n y c h t e m a t ó w k s ią ż k i: „ f ilo z o fii s ło w a ” T u w im a i „ filo z o fii s ło w a ” w d z is ie js z e j p o e z ji.
K r z y s z t o f K ł o s i ń s k i A n t o n i C h o j n a c k i , P A R N IC K I. W L A B I R Y N C IE H IS T O R II. W a r sz a w a 1975. P a ń s t w o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , ss. 272. T w ó r c z o ś ć p o w ie ś c io p is a r s k a T e o d o r a P a r n ic k ie g o s t a w ia p r z ed k r y ty k ą l i t e r a c k ą i b a d a c z a m i lit e r a t u r y tr u d n e z a d a n ia , d o ty c z ą c e z a r ó w n o in te r p r e ta c ji p o s z c z e g ó ln y c h u t w o r ó w ja k i p r z e n ik n ię c ia s tr u k tu r y in te g r u ją c y c h je p o w ie ś c io w y c h c y k ló w . Z a d a n ia t e p o d e jm u je a m b itn a k s ią ż k a A n to n ie g o C h o jn a c k ie g o , z m ie r z a ją ca d o „ o k r e ś le n ia e le m e n t ó w w s p ó ln y c h ” p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o , p o w s ta ły c h w l a ta c h 1937— 1974, a w ię c o d A e c j u s z a o s t a t n i e g o R z y m i a n i n a p o R o d o w ó d l i t e r a c k i . N a m o d e l m e t o d o l o g i c z n y p r a c y z a m i e r z o n y p r z e z a u t o r a s k ł a d a j ą s i ę t r z y c z y n n o ś c i n a u k o we :
