R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X V III, N R 1, S. 37— 49, W A R SZ A W A 1987
R Y S Z A R D T U R S K I, JA N P A L U S Z E K , A N N A SŁ O W IŃ SK A -JU R K IE W IC Z
W PŁYW ER O ZJI N A F IZ Y C Z N E W ŁAŚCIW OŚCI GLEB W Y TW O R ZO N Y C H Z LESSU
Instytut G leboznaw stw a Akadem ii Rolniczej w Lublinie
W STĘP I P R Z E G L Ą D L IT E R A T U R Y
Erozja powoduje znaczne zróżnicowanie pokrywy glebowej, wyrażające się w skróceniu (gleby erodowane) lub nadbudow aniu (gleby deluwialne) profilów glebowych. Równocześnie z niszczeniem pierwotnych poziomów genetycznych zmieniają się: skład granulometryczny, zawartość i skład związ ków próchniczych oraz właściwości chemiczne i fizyczne.
W krajowej literaturze najwięcej miejsca poświęcono wpływowi erozji na przestrzenne zróżnicowanie pokrywy glebowej oraz na zmiany miąższości poziom u akumulacyjnego na przekrojach niwelacyjno-glebowych. Mniej autorów zajmuje się wpływem erozji na skład granulom etryczny [7, 25, 26, 42], zawartość i skład związków próchniczych [8, 11, 28, 37, 38, 39, 40], właściwości chemiczne i fizykochemiczne [3, 4, 5, 9, 10, 11, 14, 28, 30, 41, 44, 45], stosunki wodne gleb [2, 31, 32], a najmniej — wpływem erozji na podstawowe właściwości fizyczne [20, 22, 23, 24].
Największy wpływ wywiera erozja na zróżnicowanie składu granulo- metrycznego w glebach obszarów polodowcowych, szczególnie w glebach piaszczystych [42]. Obserwuje się tam znaczne zubożenie gleb erodowanych zboczy w części spławialne i pyłowe, osadzane w postaci deluwiów u ich podnóża i w dolinach.
W terenach górzystych i na obszarach rędzinowych istotną zmianą w składzie granulometrycznym jest znaczny wzrost zawartości frakcji szkie letowej na erodowanych zboczach oraz w deluwiach [37]. Najmniejszy wpływ wywiera erozja na skład granulometryczny gleb wytworzonych z lessu i utworów lessowatych [7, 25, 26]. Większe różnice mogą się zaznaczać na glebach niecałkowitych w przypadku odsłonięcia skały podścielającej. W glebach całkowitych niewielkie zróżnicowanie występuje jedynie po odsłonięciu poziomów Bt gleb brunatnoziem nych, wzbogaconych w ił koloidalny.
Procesy erozyjne powodują znaczne różnice w zawartości i składzie związków próchnicznych. Najsilniej wymywane są one z gleb lessowych oraz rędzin, nieco słabiej z gleb terenów morenowych. Nie stwierdzono natom iast większych zmian w zawartości związków próchnicznych w glebach terenów górzystych [37, 38, 40]. Zmiany w składzie związków próchnicznych polegają przede wszystkim na zmniejszeniu się zawartości kwasów huminowych, a wzroś cie zawartości kwasów fulwowych oraz zwiększeniu zawartości frakcji wolnych i luźno związanych z m ineralną fazą gleby. W powstających związkach próchnicznych jądra arom atyczne kwasów huminowych są jeszcze słabo wykształcone [8, 11, 39, 40].
Erodowane gleby odznaczają się dużymi różnicami w zawartości skład ników pokarmowych. W erodowanych glebach lessowych najintensywniej wymywane są azotany, fosfor i potas, słabiej wapń, magnez i glin. W erodowanych rędzinach ilość składników pokarm owych na erodowanych zboczach jest wyższa niż w deluwiach [3, 10, 28, 30, 41]. Wymywaniu ulegają również mikroelementy,.zwłaszcza z gleb wytworzonych ze skał ubogich w te składniki (lessy, skały węglanowe oraz polodowcowe). N atom iast gleby wytworzone ze skał zasobnych w mikroelementy, na przykład gleby wytworzone z fliszu, odznaczają się większą zawartością mikroelementów na erodowanych zboczach niż na wierzchowinach [5, 9, 45]. Erozja powierzchniowa powoduje zatem zubożenie gleb w składniki pokarm owe, jeśli ich skały macierzyste nie są w nie zasobne. N atom iast w przypadku gleb wytworzonych ze skał zawierających dużo tych składników um iarko wana erozja może nawet wzbogacać wierzchnie warstwy erodowanej gleby w potrzebne roślinom pierwiastki [14]. Dotyczy to szczególnie gleb ukształ towanych pod wpływem zespołu czynników glebotwórczych, sprzyjających kwaśnej hydrolizie minerałów i przemywaniu produktów wietrzenia w głąb profilu glebowego.
Dotychczasowe badania wpływu erozji na właściwości fizyczne gleb Polski są mało zaawansowane. Brak jest szczególnie badań dotyczących właściwości fizycznych gleb, których profile wykazują różny stopień zerodo- wania. Nieliczne są dane dotyczące pojemności i retencji wodnych, po jemności powietrznej i struktury porów [20, 22, 23, 24]. Ogólny pogląd
na właściwości fizyczne opiera się na badaniach gęstości gleby, porowatości ogólnej, wilgotności aktualnej i współczynnika przepuszczalności. Uważa się, że w wyniku działania erozji właściwości fizyczne nie zmieniają się [26], zmieniają w niewielkim stopniu [20] lub pogarszają [22, 23, 24].
Znacznie więcej danych dotyczących właściwości fizycznych gleb erodow a nych m ożna znaleźć w literaturze zagranicznej, zwłaszcza radzieckiej, gdzie badania nad tym problemem są prowadzone od wielu lat [1, 6, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 27, 29, 33, 34, 36, 43]. W ynika z nich, że wskutek działalności erozji może ulec zmniejszeniu porowatość [13, 34], połowa pojemność wodna [19, 36], retencja wody użytecznej [15, 36] oraz pojemność
Wptyw erozji na gleby pow stałe z lessu 39
powietrzna gleby. Stwierdzono także pogorszenie struktury gleby i odporności agregatów na działanie wody [1, 6, 16, 18]. Badania te jednak obejmowały w większości gleby występujące w zupełnie innych warunkach klimatycznych niż erodowane gleby Polski. To było przyczyną podjęcia przedstawionej pracy.
M E T O D Y K A B A D A Ń
W celu wyjaśnienia wpływu nasilenia zerodowania pokrywy glebowej na właściwości fizyczne gleb podjęto w 1981 roku badania erodowanych gleb wytworzonych z lessu. Badania prow adzono na płacie lessu Płaskowyżu Nałęczowskiego. U podstaw tego wyboru leżał fakt, że na wspomnianym terenie zostały zlokalizowane wzorcowe obiekty badań erodowanych gleb lessowych w Sławinie i Elizówce. Daje to możliwość aktualnych i przyszłych uogólnień.
D o badań wybrano 6 profilów glebowych w Elizówce: 4 będące w różnym stopniu zerodowane, 1 nie erodowany i 1 deluwialny. Stopień zerodowania określono według własnych ustaleń. D o badań wzięto gleby:
— brunatną wyługowaną nie erodowaną. W profilu tym poziom uprawny jest wytworzony z pierwotnego poziom u A x i włączonego doń przez uprawę poziom u A 3. Próbki pobierano z poziomów A p i B , . Jednorazowo na początku badań pobrano próbki z całego profilu {Ap — Bt —Bti — BC — C
— С ca) traktując go jako profil wzorcowy;
— brunatną słabo zerodowaną. Poziom A p powstał z resztek dawnego
A 1 i częściowo z Btl. Próbki pobrano z poziomów A p i Bt ;
— brunatną średnio zerodowaną. Poziom A p jest wykształcony z dawnego
B ty i częściowo B u. Próbki pobrano z poziomów A p i В Хг\
— bru natn ą silnie zerodowaną. Poziom A p powstał z dawnego poziomu
BC. Pobrano próbki z poziomów A p i C;
— pararędzinę inicjalną znajdującą się na miejscu zerodowanej całkowi cie gleby brunatnej. Poziom A pca jest wytworzony ze skały macierzystej. Próbki pobrano z poziomów A pca i CCa\
— glebę deluwialną właściwą. Próbki pobrano z poziomów A p i C. Skałę macierzystą stanowią deluwia lessowe nie objęte obecnie przez uprawę.
Tak pobrane próbki pozwoliły na ustalenie wpływu cech pierwotnych poziomów glebowych wydobytych przez erozję na właściwości fizyczne współczesnych poziomów uprawnych. Aby ograniczyć do minimum wpływ agrotechniki i okrywy roślinnej, próbki pobierano przez trzy lata (1981— 1983) dwukrotnie w ciągu roku: wiosną — po ruszeniu wegetacji roślin, i w drugiej połowie lata — po zbiorze zbóż.
Badania laboratoryjne właściwości fizycznych były wykonywane na prób kach o naturalnej budowie, pobranych do metalowych cylindrów -o po jemności 100 cm 3. Gęstość gleby obliczono ze stosunku masy suchej gleby
do objętości gleby. Porowatość ogólną obliczono na podstawie wyników oznaczeń gęstości fazy stałej i gęstości gleby. Pojemność wodną do wyzna czenia krzywych wiązania wody w glebie oznaczono w kom orach nisko ciśnieniowych na ceramicznych płytach porowatych (pF 0,4— 3,0) i w kom o rach wysokociśnieniowych z zastosowaniem folii celofanowej jako m em brany (pF 3,2—4,2). Retencję wody użytecznej i produkcyjnej, strukturę porów oraz pojemność powietrzną odczytano z krzywych pF. Ponadto oznaczono zawartość w odoodpornych agregatów zmodyfikowanym aparatem Bakszejewa produkcji Zakładu Agrofizyki PAN. Prócz tego znaczono: skład granulo metryczny — areometrycznie z oddzieleniem frakcji piasku na sicie o średnicy oczek 0,1 mm, zawartość związku próchnicznych m etodą Tiurina w modyfi kacji Simakowa, gęstość fazy stałej — piknometrycznie.
W Y N IK I B A D A Ń
Badane profile reprezentują utwory glebowe o składzie granulometrycznym pyłu lessowego lub w poziom ach B ti pyłu ilastego na granicy z pyłem lessowym. Zawartość związków próchnicznych jest niezbyt wysoka i wynosi
1,20-1,51% .
Gęstość gleby poziomów uprawnych wynosiła (średnia z 6 terminów) od 1,24-103 kg/m 3 w pararędzinach do 1,35 • 103 kg/m 3 w glebie średnio zerodowanej. W poziom ach podornych była bardzo zbliżona: 1,43 103 do
1,47-103 kg/m 3.
Porowatość ogólna w poziom ach A p osiągała średnie wartości od 48,0% w glebie średnio zerodowanej do 52,5% w pararędzinie. W poziom ach podornych wynosiła 43,6— 45,2%.
Pojemność wodna w zakresie pF 0— 3,0 w poziom ach A p osiągała najwyższe wartości w pararędzinie i glebie silnie zerodowanej, natom iast najniższe — w średnio i słabo zerodowanej. W zakresie pF 3,2— 4,2 najwyższe wartości stwierdzono w poziom ach A p gleby średnio i słabo zerodowanej, a najniższe w pararędzinie i glebie silnie zerodowanej (rye. 1). Analogicznie układały się wartości pojemności wodnych w poziom ach podornych. W zakre sie pF 0— 3,0 najwyższą pojemność wodną miały poziomy: С — less bezwęglanowy, i CCVł, a najniższą poziomy 2?fi, natom iast w zakresie p F 3,2— 4,2: najwyższą poziomy B tl, a najniższą CCa i С — less bez węglanowy. Przy polowej pojemności wodnej (pF 2,2) różnice spowodowane działaniem procesów erozyjnych wynosiły 5,8% suchej masy (31,6— 25,8% s.m.) w poziomach A p i 2,8% s.m. (27,8—25,0% s.m.) w poziom ach podornych.
Retencja wody użytecznej dla roślin (pF 2,2—4,2) była ściśle uzależ niona od stopnia zerodowania profilu glebowego (ryc. 2). W profilu gleby brunatnej nie erodowanej retencja wody użytecznej najpierw malała w głąb profilu (minimum w poziomie Bt{— 17,2% s.m.), a następnie rosła aż do poziom u CCa (23,0% s.m.). Jeszcze większe różnice wystąpiły między po
W pływ erozji na gleby pow stałe z lessu 41
szczególnymi poziomami uprawnymi. Najwyższe wartości retencji wody '
użytecznej stwierdzono w poziomie A p pararędziny (średnio 25,6% s.m.)
i A p gleby silnie zerodowanej, nieco niższe w glebie nie erodowanej
i deluwialnej, najniższe w poziomie A p gleby średnio zerodowanej
(wytworzonym głównie z B tl i częściowo B t2— 18,6% s.m.) i słabo
zerodo-WUgotność % s.m . — Moisture % d .w .
Wilgotność % s. m. — Moisture % d. m.
Ryc. 1. K rzywe wiązania w od y erodow anych brunatnoziem nych gleb lessowych A — poziom y uprawne, В — poziom y podorne
Fig. 1. Water binding curves for eroded loess soils A — arable horizons, В — subarable horizons
wanej. Podobne uszeregowanie profilów zaobserwowano wśród poziomów podornych.
Retencja wody produkcyjnej (pF 2,2— 3,7) odznaczała się taką samą zależnością od stopnia erozji, co retencja wody użytecznej. Najwyższe wartości miały pararędzina (24,4% s.m. w poziomie A pCa i 21,9% s.m. w Q „) i gleba silnie zerodowana, a najniższe słabo zerodowana (18,6% s.m. w A p i 15,1% s.m. w Bti).
1 2 3 4 5 6
Nr p r o f ilu - P r o f ile No.
Ryc. 2. Retencja w ody użytecznej erodow anych brunatnoziem nych gleb lessowych Fig. 2. U seful water retention o f eroded brown soils developed from loess
Zawartość m akroporów (o średnicy powyżej 20 |im) wiąże się z pojem nością powietrzną przy polowej pojemności wodnej. Najkorzystniejszą po jemność powietrzną miały poziomy upraw ne pararędziny (13,6%) i gleby silnie zerodowanej, a najniższą gleby deluwialnej (10,0%). Wszystkie poziomy upraw ne miały wystarczającą pojemność powietrzną w term inach wiosennych, natom iast w terminach letnich niekiedy była ona za niska. W poziomach podornych zawartość m akroporów wynosiła od 5,1% w poziomie С gleby silnie zerodowanej do 9,1% w Bt2 (ryc. 3).
Duża zawartość porów kapilarnych (o średnicy 20 — 0,2 [im) jest cechą charakterystyczną lessu jako skały macierzystej. Największą ich zawartość miał więc poziom CCa (33,2%), a najmniejszą — poziom B ti (23,8%) gle by słabo zerodowanej. W śród poziomów uprawnych najwyższą zawartością wyróżniał się również poziom A pCa pararędziny (31,4%) i gleby silnie zerodowanej, a najniższą — gleby średnio zerodowanej (25,0%).
Najwyższą zawartość m ikroporów (o średnicy poniżej 0,2 |im) stwierdzono w profilu gleby słabo zerodowanej (średnio 9,9% w poziomie A p i 12,4% w B tl) oraz średnio zerodowanej, a najniższą w profilu pararędziny (7,5% w A pCa i 6,2 w СCa) i silnie zerodowanej.
Procesy erozyjne wywarły również ogromny wpływ na zróżnicowanie zawartości wodoodpornych agregatów glebowych (ryc. 4). Największą ilość
W pływ erozji na gleby pow stałe z lessu 43
Rye. 3. Struktura porów erodowanych brunatnoziemnych gleb lessowych
/ — m akropory о 0 > 2 0 ц ш . 2 — m ezopory o 0 20,0— 0.2 ц т , 3 — m ikropory o 0 < O ,2 |im
Fig. 3. Structure of pores of eroded brown soils developed from loess
1 — m acropores 20 ц т in dia, 2 — m ezopores 2 0.0—0 .2 ц т in dia, 3 — m icropores <0 .2 |im in dia
w odoodpornych agregatów o średnicy 0,25— 10 mm zawierał poziom A p gleby nie erodowanej (średnio 37,2%) oraz silnie zerodowanej, a najmniej
A p gleby słabo zerodowanej (22,2%). W poziom ach podornych zawartość
w odoodpornych agregatów była bardzo mała, z wyjątkiem poziomu С gleby
Ryc. 4. Zawartość wodoodpornych agregatów w erodowanych brunatnoziemnych glebach lessowych
średnice agregatów : I — 1+10mm, 2 - 5+ 1 m m, 3 - -3 + 5 m m, 4 - 1+ 3 mm, 5 — 0.5 1mm, 6 — 0.25 h -0.5mm
Fig. 4. Content od waterproof aggregates in eroded brown soils developed from loess
deluwialnej (19,1%). Zmniejszenie zawartości wodoodpornych agregatów z^bbserwowano we wszystkich frakcjach, a szczególnie wśród agregatów największych (średnica 3— 5, 5— 7 i 7— 10 mm).
P O D S U M O W A N IE
Nie erodowane gleby brunatnoziem ne wytworzone z lessów uważane są za jedne z najlepszych,, a ich właściwości fizyczne za optym alne dla większości roślin uprawnych [12]. Ulegają one pogorszeniu w następstwie pojawiania się procesów erozyjnych. Przedstawione wstępne wyniki badań wskazują, że procesy erozyjne wywierają bardzo istotny wpływ na zróżni cowanie właściwości fizycznych gleb. Jednakże w świetle naszych systema tycznych badań, prowadzonych przez trzy lata, dotychczasowe poglądy o roli erozji w kształtowaniu stanu agrofizycznego gleby lessowej w warunkach klim atu wilgotnego um iarkowanego wymagają pewnej korekty.
Proces glebotwórczy naturalny, przy wspomnianym układzie czynników glebotwórczych, od m om entu pojawienia się wyraźnych cech przemycia prowadzi do pogarszania stanu fizycznego gleby w poziomach A 3 i B r W yraźnie wskazują na to wyniki przedstawionych badań, a także znane nawet z pobieżnej analizy morfologicznej profilów gleb nie erodowanych oznaki opadowego oglejenia nad poziomem Bt, co świadczy o zakłóceniu stosunków wodno-powietrznych. Stąd też mniemanie o wyjątkowo dobrych właściwościach fizycznych gleb wytworzonych z lessów jest zbyt optymis tyczne. W ynikało ono, być może, z korzystnych właściwości lessowej skały macierzystej, bez bliższej oceny kierunków zmian wynikających z holoceń- skich procesów gebotwórczych na przeważającej powierzchni terenów lesso wych w Polsce. N a tym tle, wbrew obiegowym poglądom , wzrost nasilenia stopnia zerodowania profilu glebowego nie zawsze oznacza pogorszenie tych właściwości. Okazało się bowiem, że najkorzystniejszymi dla uprawy roślin właściwościami fizycznymi odznaczają się w poziom ach uprawnych pararędzina i gleba silnie zerodow ana wytworzona z byłego poziom u С odwapnionego. Do takiego stwierdzenia upoważniają pom iary pełnej i polo- wej pojemności wodnej, wilgotności punktu trwałego więdnięcia roślin, retencji wody użytecznej i produkcyjnej oraz struktury porów i pojemności powietrznej. Tylko pod względem zawartości w odoodpornych agregatów glebowych ustępują one glebie nie erodowanej. Jest to zrozumiałe, ponieważ poziomy A p obydwu tych gleb wytworzyły się z niezmienionej lub naj mniej przeobrażonej przez procesy glebotwórcze skały lessowej, o dobrych właściwościach fizycznych. N atom iast najmniej korzystne właściwości fizyczne w poziom ach A p wykazują gleby średnio i słabo zerodowane. Współczesne poziomy akumulacyjne tych gleb wytworzyły się z byłego poziom u B t i zachowały mimo uprawy wiele niekorzystnych cech fizycznych tego
W pływ erozji na gleby pow stałe z lessu 45
poziomu. Jest znamienne, że agrotechnika cech tych nie zlikwidowała. Gleba brunatna nie erodow ana i gleba deluwialna mieszczą się w tej ocenie pośrodku. Gleba nie erodowana wyróżnia się w poziomie A p najwyższą zawartością agregatów wodoodpornych, natom iast gleba deluwialna najniższą pojemnością powietrzną przy polowej pojemności wodnej.
Takie zróżnicowanie właściwości fizycznych poziomów uprawnych erodo wanych gleb lessowych jest rezultatem dominującego wpływu właściwości pierwotnych poziomów glebowych, z których wytworzyły się obecne poziomy
A p. Świadczą o tym właściwości fizyczne badanych poziomów podornych.
W procesie niszczenia przez erozję profilu gleby brunatnoziem nej uprawnej poziom A p najpierw pogarsza swoje właściwości fizyczne (kiedy do uprawy zostają włączone poziomy Bt i B, wzbogacone w ił koloidalny), a następ nie znacznie je popraw ia (kiedy zostają objęte upraw ą poziomy B C , С i CCa)• W procesie osadzania deluwiów, mimo pewnego wzbogacenia w związki próchniczne, poziom uprawny pogarsza swoje właściwości fizyczne głównie wtedy, gdy w deluwiach dominuje m ateriał z poziomów B tl i B t2.
W świetle powyższych dowodów nasuwa się, naszym zdaniem, konieczność korekt w ocenie skutków erozji powierzchniowej gleb wytworzonych z lessu. Przede wszystkim wymagałoby odpowiedzi zasadnicze pytanie, czy zawsze i za wszelką cenę należy na glebach wytworzonych z lessu stosować zabiegi przeciwerozyjne? W ogólnej analizie tego problem u nie m ogą być pominięte rezultaty uzyskane w przedstawionych badaniach. Biorąc pod uwagę tylko zmienność fizycznych właściwości gleby sugerują one ochronę gleb do dziś nie erodowanych. Właściwości naturalne ich poziomów akum ula cyjnych, zmienione wprawdzie przez zabiegi agrotechniczne, nie zawsze w kierunku korzystnym, mimo wszystko zachowują wiele cech pozwalających na ich „ukulturalnienie” [35].
Gleby zerodowane w stopniu słabym i średnim, których poziom uprawy wytworzył się z B tl i Bt2, m ają obecnie (na obszarze m ajątku doświad czalnego o wyższym od przeciętnego poziomie gospodarki) właściwości fizyczne najgorsze w stosunku do pozostałych gleb erodowanego obszaru lessowego. Staje się więc aktualne zagadnienie opłacalności trwałej ochrony tych gleb przed dalszym zmywem i „ukulturalnienia” lub pokierowania przez agrotechnikę um iarkowanymi zmywami do m om entu przemieszczenia poziomów o niekorzystnych właściwościach fizycznych. Z punktu widzenia przyrodniczego nie jest to szczególnie niekorzystne, jako że geologicznego wyrównywania powierzchni Ziemi nie jesteśmy w stanie w pełni pokonać. Niebagatelny jest również fakt szybkiej regeneracji gleby na skale les sowej.
Przedstawiony problem w art jest szczególnego rozważenia, obserwuje się bowiem silnie zaznaczającą się tendencję pogarszania właściwości fizycznych gleb lessowych przy przejściu z siedliska naturalnego w agrocenozę i sto sunkowo niewielkie możliwości przeciwdziałania temu zjawisku [35].
L IT E R A T U R A
[1] A k e n t ie w a L. I.: W pływ płosk oriznogo obrobitku na fiziczni w łastiwosti ta strukturnyj stan czernozem iw zwiczajnich erodow anich. W isn. s-g. nauki 1981, 9, 9— 13.
[2] B o r o w i e c J.: Badania nad zm iennością stosunków term iczno-w ilgotnościow ych w profilu glebow ym na przekroju erodow anego zbocza lessow ego. R ocz. N auk roi. 77-F-3,
1970, 483— 493.
[3] C h u d e c k i Z.: Próba oceny wpływu erozji na straty składników pokarm ow ych roślin w terenie lessowym . Ann. U M C S E, 10, 1955, 1— 48.
[4] C h u d e c k i Z.: W stępna charakterystyka oddziaływania erozji wodnej na fizykochem iczne w łaściwości gleb w strefie moreny czołowej na Pojezierzu Pom orskim . Zesz. nauk. W SR Szczecin 1960, 3, 97— 133.
[5] C h u d e c k i Z.: N iektóre czynniki kształtujące zawartość i rozm ieszczenie J, Cu oraz Zn w ważniejszych glebach mineralnych Pom orza Z achodniego. Zesz. nauk. W SR Szczecin 1960, 10.
[6] D i z e n g o f e Je. G .: Prijomy powyszenija protiw oerozjonnoj stojkosti brnych gorno-lesnych poczw. Naucz. tr. N11 gorn. sad. i cw ietow odstw a 27, 1980, 131 — 145.
[7] D o b r z a ń s k i B., B o r o w i e c J.. G a w lik J.: G leby R olniczego Zakładu D ośw iad czalnego Elizówka z uw zględnieniem wpływu erozji wodnej. Ann. U M C S E, 13, 1958,
115— 144.
[8] D o b r z a ń s k i B., T u r s k i R.: W pływ erozji na skład zw iązków organicznych w brunat nych glebach w ytw orzonych z lessów na przykładzie przekroju niwelacyjno-glebow ego Tuczępy. W iad. Inst. M elior. 3, 1963, 4, 119 - 1 2 0 .
[9] D o b r z a ń s k i B., G li ń s k i J.: The distribution o f trace elem ents in profiles o f eroded soil. Polish Journ. o f Soil Sc. 1968, 2, 119— 127.
[10] D o b r z a ń s k i В.: Rozm ieszczenie niektórych składników w profilach gleb zależnie od ukształtow ania terenu. Ann. U M C S E. 22, 1967, 15— 19.
[11] D o b r z a ń s k i B., G li ń s k i J., T u r s k i R.: The influence o f water erosion on the distribution o f trace elem ents in soils and on soil organic com pounds. G eological Inst. Techn. and Econ. Bull. Ser. C, 1970, 18.
[12] D o m ż a ł H.: Zagęszczenie fazy stałej i jego rola w kształtowaniu wodno-pow ietrznych w łaściwości gleb. Rozprawa habilitacyjna (streszczenie). A R Lublin, 1977, 43.
[13] F e k e t e Z., T ó t h A .: A z erózio mértékének Ôssefuggése a talajfizikai tényézôkkel kisgörböi agyagbem osod asos barna erdötalajon. A grokém ia es Talajtan 15, 1966, 2, 2 8 3 - 2 9 8 .
[14] G li ń s k i J.. T u r s k i R.: Rozwój procesów erozji gleb w zależności od sp osob ów zagospodarow ania oraz uprawy mechanicznej i ich wpływ na kształtow anie pokrywy glebowej. Zesz. probl. Post. N auk roi. 1976, 177, 47— 71.
[15] H a n n a A. Y., H a r la n P. W., L e w is D . T.: Soil available water as influenced by landecape position and aspect. Agron. J., 74, 1982, 6, 9 9 9 - 1004.
[16] J a n k o v i t s T.: A szerkezt vizgâlati adatok felhasznâlâsa a talajvedelmi tervezeshen. Agrokém ia és Talajtan 15, 1966, 2, 2 2 9 - 239.
[17] K o r o b o w W. L.: Ustanow lenije zaw isim osti wodopronicajem osti ot fiziczeskich swojstw erodirowannych poczw. W iestn. s.-ch. nauki, 1981, 4, 6— 10.
[18] K r a s t e w a W. S.: Zaw isim ost mieżdu agregatnostta na poczwata i protiw oerozionnata ustojcziwost. P oczw oznanie i Agrochim ija 1977, 4, 72— 80.
[19] L a l R.: Soil erosion on A lfisols in Western Nigeria. V. The changes in physical properties and responde o f crops. G eoderm a 19, 1976, 5, 419— 431.
[20] L ic z n a r M .. K o w a l i ń s k i S., D r o z d J.: Chenges o f som e physical properties o f soil o f the G łubczyce Plateau under the water erosion effect. R ocz. glebozn. 32, 1981, 3, 45— 52.
W pływ erozji na gleby pow stałe z lessu 47 [21] L ic z o w S., N i n o w N ., K u z m a n o w A .: U w aliczaw ane p łod orod ieto na nakłonenite
i erozirani tereni. Poczw ozn. i Agroch. 1968, 6, 97— 106.
[22] Ł a c e k F., N a k l i c k i J., Z a w a d z k i S.: Influence o f agrom eliorative measures on the distribution o f pores in the soil. Zesz. probl. Post. N auk rol. 1979, 220, 243— 248. [23] Ł a c e k F.: The influence o f antierosion measures on som e physical properties o f loess
soils. W: Proceedings o f the II Intern. Conf. on Physical Properties o f Agricultural M aterials. G ö d ö llö 1980, 54, 1 - 8.
[24] Ł a c e k F.: R ozkład porów i zdolności retencyjne gleb na falistym terenie lessowym . Zesz. probl. Post. N auk roi. 1983, 272, 103— 112.
[25] M a z u r Z.: Określenie natężenia erozji wodnej na terenie lessow ym Zakładu R olniczo- -D ośw iadczalnego Elizówka. Ann. U M C S E. 13, 1958, 145— 193.
[26] M a z u r Z.: Zróżnicow anie gleb i plonów na terenie falistym na czarnoziem ach. Zesz. probl. Post. N auk roi. 1983, 272, 55— 64.
[27] M ic h a l e w a W. F.: Agrofiziczeskije swojstwa czernoziem ow N ow osibirskogo Priobja i ich protiw oerozionnaja ustoicziw ost. W .: Zaszczita poczw Sibiri ot erozji i deflacji. N ow osybirsk 1981, 1 2 4 - 1 3 3 .
[28] M ir o w s k i Z.: Skład próchnicy i chem izm gleb terenów erodow anych. Zesz. nauk. W SR Olsztyn 17, 1964, 2, 2 0 7 - 2 1 7 .
[29] O r ł o w s k i j W. B.: Izmienienije fiziczeskich swojstw i m iechaniczeskogo sostawa smytych sierych leśnych poczw pod wlijanijem leśnych nasażdienij. Poczw ow . 1962, 4, 85— 90. [30] O s t r o m ę c k i J.: W pływ erozji na żyzność gleb i plonow anie w krajobrazie moreny
dennej. R ocz. N auk roi. 1950, 54.
[31] P is z c z e k J., C h u d e c k i Z.: D ynam ika wilgotności w erodowanych glebach lekkich w krajobrazie m oreny dennej. W ydanie specjalne W SR w Szczecinie, 1961.
[32] P is z c z e k J., C h u d e c k i Z.: W pływ erozji na kształtow anie się stosunków wodnych w erodowanych glebach Pom orza Z achodniego. Rocz. glebozn. 10, dod ., 1961, 770— 774.
[33] P o ł u e k t o w Je. W .: W odopronicajem nost erodirowannych siewieroprijazowskich czernozie m ow. Poczw ow . 1982, 5, 39— 44.
[34] S a w w i n o w a Je. N .: Izmienienije swojstw pochotnych diernow opodzolistych poczw pod wlijaniem erozji. Poczw ow . 1969, 2, 105— 118.
[35] S ł o w i ń s k a - J u r k i e w i c z A .: Studia nad strukturą i w łaściwościam i fizycznym i lessowych gleb Lubelszczyzny. Rozprawa habilitacyjna (streszcz.) W ydaw nictw o A R Lublin, 1985, 39 s.
[36] S z i k u ła N .K .: W odno-fiziczeskije swojstwa erodirowannych poczw D onbassa. Poczw ow . 1962, 2, 9 9 - 1 0 4 .
[37] T u r s k i R.: W pływ erozji na niektóre właściw ości rędzin kredowych Lubelszczyzny. Ann. U M C S E, 23, 1958, 1 - ^ 7 .
[38] T u r s k i R.: W pływ erozji na związki organiczne w glebach wytw orzonych z lessów głębokich. R ocz. glebozn. 10, dod., 1961, 6 1 7 —619.
[39] T u r s k i R.: Badania próchnicy w erodowanych glebach Płaskow yżu N ałęczow sk iego. Ann. U M C S E, 16, 1961, 59— 73.
[40] T u r s k i R.: Substancja organiczna gleb terenów erodowanych. R ocz. glebozn. 22, 1971, 1, 1 9 - 5 7 .
[41] U g g la H., M ir o w s k i Z.: W pływ erozji wodnej na m orfologię i niektóre w łaściwości chem iczne gleb na kilku wzgórzach m orenowych Pojezierza M azurskiego. G osp. wod.
1959, 2, 91— 92.
[42] U g g la H. i inni: Proces erozji wodnej w terenach pagórkow atych półn ocn o- --wschodniej części Polski. R ocz. glebozn. 18, 1968, 2, 415— 447.
[43] W a r a k s i n l . I., K a n u n n i k o w a N . A . : 0 w zaim osw iazi w odno-fiziczeskich i agrochim i- czeskich swojstw erodirowanych diernow opodzolistych suglinistych poczw. W: M etody pow yszenija płodorodija poczw na Urale. Perm. 1981, 53— 60.
[44] W o c ła w e k T.: Charakterystyka chem izm u i składu m ineralnego frakcji koloidalnej niektórych gleb erodow anych i deluwialnych Pojezierza M azurskiego. R ocz. glebozn. 17, 1967, 201— 227.
[45] W o c ła w e k T.: Studia nad zaw artością m ikroelem entów w niektórych glebach erod o wanych i deluwialnych środkowej części Pojezierza M azurskiego. Zesz. nauk. A R T w O lsztynie. R olnictw o, 1973, 1, 5— 56. Р. Т У Р С К И , Я. П АЛ Ю Ш ЕК , А. С Л О В И Н Ь С К А -Ю РК Е В И Ч В Л И Я Н И Е Э РО ЗИ И Н А Ф И ЗИ Ч Е С К И Е С В О Й С Т В А П О Ч В О Б РА ЗО В А Н Н Ы Х Н А Л Е С С Е К аф едра почвоведения Сельскохозяйственной академии в Л ю блине Р е з ю м е В 1981— 1983 гг. проводились исследования с целью определения влияния эрозии на физические свойства эродируем ы х почв образовабны х на лёссе. Были выбраны 6 почвен ных профилей : 1 — неэродируем ой выщелоченной бурой почвы, 2 — слабо эроди руем ой бурой почвы, 3 — средне эроди руем ой ‘бурой почвы, 4 — сильно эродируем ой бурой почвы, 5 — инициальной парарендзины, 6 — типичной делювиальной почвы. Образцы отбирали два раза в год из пахотных и подпахотны х слоев. О пределяли объемны й вес почвы, общ ую пор озн ость, влагоёмкость для определения кривых связывания воды (pF 0 ,4 -4 ,2 ) и содерж ание водопрочны х агрегатов. И з кривых pF отсчитывали полезное и продуктивное влагозадерж ание, структуру пор в воздухоём кость почвы. У становлено, что физические свойства наиболее благоприятные для возделывания культурных растений им ею тся в пахотных слоях парарендзины и сильно эроди руем ой почвы, а наименее благоприятные — в пахотных слоях слабо и сильно эродируем ы х почв. Э то является результатом п р еобл адаю щ его влияния свойств первичных почвенных горизон тов, из которых образовались актуальные горизонты Ар . В процессе разруш ения эрозией профиля обрабаты ваем ой бурой почвы физические свойства горизон та Ар сначала ухудш аю тся (когда в обработк у включаются горизонты Bt] и Ви обогащ енны е кол лоид ным илом ), а затем они значительно улучш аются (когда обработк а охватывает горизонты В С , С и Сса)- В процессе осаждения делювий физические свойства пахотн ого слоя ухудш аю тся, когда пр еобл адает материал из горизонтов Bh и В Учитывая только изменчивость физических свойств, следует считать целесообразной защ иту почв д о сих пор не подвергнутых эрозии, тогда как защ ита почв эродируем ы х в слабой и средней степени представляется нерентабельной. R. T U R S K I. J. PA L U S Z E K . A . SŁ O W IŃ S K A -JU R K IE W IC Z
ER O SIO N E FFE C T O N P H Y SIC A L PR O PE R T IE S OF SOILS D E V E L O P E D FR O M LOESS
Departm ent o f Soil Science, Agricultural University o f Lublin
S u m m a r y
To explain the erosion effect on physical properties o f soils, eroded soils developed from loess were investigated in 1981— 1983. Six soil profiles were chosen: 1— non- -eroded leached brown soil, 2 — weakly eroded brown soil, 3 — m edium eroded brown soil,
W pływ erozji na gleby pow stałe z lessu 49 4 — heavily eroded brown soil, 5 — initial pararendzina; 6 — typical deluvial soil. Samples were taken twice a year from arable and subarable layers. Bulk density o f soil, total porosity, water capacity for deriving water binding curves (pF 0.4— 4.2) and content o f w aterproof aggregates were determined. Useful anÖ productive water retention, structure o f pores and air capacity o f soil were read from the pF curves.
It has been found that the physical properties o f arable layer m ost favourable for cultivation o f crops have pararendzina and weakly eroded soils, the least favourable ones medium and heavily eroded soils. This is the consequence o f a predom inant effect o f primary properties of soil horizons, from which present horizon A p horizon developed. In the course o f the destruction process under the erosion effect o f the brown soil profile, in its A p horizon first its physical properties undergo worsening (when Bti and £ fi horizons enriched in colloidal clay begin to be comprised with cultivation measures) and then their considerable im provem ent ensues (when the B C , С and C Ca horizons begin to be cultivated). In the deluvia sedim entation process physical properties o f the arable horizon undergo worsening, m ainly when in deluvia the material from Bh and Bti horizons predom inates.
W hile taking into consideration the variability o f physical properties only, the antierosion protection o f soils not eroded so far could be regarded as purposeful, whereas the antierosion protection o f weakly and medium eroded soils seems to be unprofitable.
Prof. dr R ysza rd Turski Instytut Gleboznawstwa AR Lublin, ul. Leszczyńskiego 7
