R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T . X X X V , N R 1, W A R S Z A W A 1984
STANISŁAW MERCIK, JÓZEF GÓRALSKI, BARBARA G U TYŃSKA
BAD ANIA NAD WSPÓŁDZIAŁANIEM POTASU Z MAGNEZEM I WAPNIEM NA RÓŻNYCH GLEBACH I POD RÓŻNYMI ROŚLINAMI
CZĘŚĆ I. ZMIANY W NIEKTÓRYCH CECHACH ŻYZNOŚCI GLEB PO KILKULETNIM NAWOŻENIU1
Katedra Chemii Rolnej SGGW-AR, w Warszawie
Głównym źródłem potasu dla roślin jest jego forma wymienna w glebie. Obok tego mogą rośliny wykorzystywać pewne ilości potasu z formy niewymiennej, a ilości te określa się jako potas zapasowy. Pochodzi on głównie z warstw międzypakieto- wych minerałów ilastych i może przechodzić powoli do roztworu glebowego. Tą drogą zwiększa się ilość przyswajalnych form tego pierwiastka [14,15]. Gleby zwięzłe wykazują większą zdolność uzupełniania przyswajalnych form potasu niż gleby piaskowe. Ponadto ogólna zawartość potasu jest większa w glebach gliniastych niż w piaszczystych.
Z drugiej strony potas wprowadzony do gleby w postaci nawoź ów bywa unieru chomiony, co można określić jako niewymiernie wiązanie K. Szczególnie gleby wyczerpane z zapasu potasu wymiennego wykazują duże zdolności takiego wiązania potasu, zwłaszcza jeżeli występuje w nich illit jako dominujący minerał ilasty [1; 2, 5]. Obydwa zjawiska, a więc uwalnianie i wymienne wiązanie, komplikuje jeszcze fakt możliwości pobierania potasu przez rośliny w nadmiernych ilościach oraz antago nizmu jonowego, o czym będzie jeszcze mowa (patrz cz. II i III).
W ostatnich dwóch dziesięcioleciach wzmożono badania nawozów potasowych szczególnie w tych krajach, które są zmuszone do ich importu.
Jak wiadomo, przeważająca większość naszych gleb jest bardzo uboga w potas dostępny. Z tego powodu w roku 1969 rozpoczęto badania, których głównym celem było podwyższenie tej zasobności za pomocą wysokich dawek nawozów potasowych [11]. Z badań tych wynikło, że bardzo trudno w krótkim czasie podwyższyć zasobność gleb lekkich w potas dostępny.
Celem dalszych naszych badań było ustalenie warunków, w jakich można oczeki wać efektywności nawożenia potasem uwzględniając skład mechaniczny gleby, jej odczyn, a także zasobność w przyswajalne formy magnezu.
METODYKA
Badania przeprowadzono metodą doświadczeń polowych i wazonowych. Doświad czenia polowe prowadzono na polu doświadczalnym SGGW-AR w Skierniewicach na glebie płowej, ubogiej w przyswajalne formy potasu, bardzo kwaśnej, o składzie mechanicznym piasków gliniastych. Poniżej 50 cm zalega lekka glina (tab. 1, gleby 3). Doświadczenia te założono na dwóch graniczących ze sobą polach. W pierwszych trzech latach (1974-1976) prowadzono doświadczenia na przemian z jęczmieniem i życicą wielokwiatową. W każdym roku występowały więc obie rośliny. W następ nych trzech latach (1977-1979) prowadzono na tych samych polach na przemian doświadczenia z owsem i seradelą. Jednakże, w celu zbadania następczego działania K, Ca i Mg, w roku 1979 nie stosowano tych nawozów. Uzyskano w ten sposób informacje co do zmian, jakie nastąpiły po pięcioletnim zróżnicowanym nawożeniu (tab. 2). Nawożenie azotem i fosforem było jednakowe na wszystkich poletkach, a wysokość dawek tych nawozów uzależniano od potrzeb nawozowych poszczegól nych roślin uprawianych w tych doświadczeniach. Zróżnicowane było natomiast nawożenie trzema pierwiastkami, które były przedmiotem badań, a więc potasem, magnezem i wapniem. Wynosiło ono na odpowiednich obiektach 83 kg bądź 166 kg К na hektar rocznie w formie 60-procentowej soli potasowej oraz 30 kg Mg przez 3 lata i 75 kg Mg na hektar w dalszych dwu latach w formie M gS04 H20 . Wapń w postaci CaO zastosowano na odpowiednich obiektach przed założeniem doświad czenia w ilości 1300 kg CaO na hektar. Odpowiada to ilości obliczonej według po jedynczej kwasowości hydrolitycznej metodą Kappena. Ponadto w roku 1977 zasto sowano ponownie wapń w ilości 600 kg CaO na hektar.
Do doświadczeń wazonowych użyto czterech gleb o różnym składzie mechanicz nym i odczynie, w tym także glebę, na której prowadzono doświadczenia polowe. Ich wspólną cechą była mała zawartość przyswajalnego potasu (tab. 1). Jedną serię doświadczeń przeprowadzono w ciągu dwu lat (1975-1976) z jęczmieniem i życicą wielokwiatową (tab. 3). Schemat tych doświadczeń był taki sam, jak w doświadcze niach polowych. Dawki potasu wynosiły tu 0,62 bądź 1,24 g К na wazon zawiera jący 8 kg gleby, a dawki magnezu — 0,15 g Mg. Wapnowanie na odpowiednich
kombinacjach zastosowano według pojedynczej kwasowości hydrolitycznej. Azot i fosfor dawano według potrzeb nawozowych roślin, tak samo jak mikroelementy. Wazony po jęczmieniu obsiewano życicą, po życicy jęczmieniem. Gleb w wazonach nie zmieniano.
Drugą serię doświadczeń przeprowadzono z owsem i seradelą (1977-1978). Użyto tu tylko dwóch gleb (1 i 3 w tab. 1), przy czym co roku wazony napełniano świeżą partią gleb. Schemat tych doświadczeń był nieco rozszerzony (tab. 4) w porów naniu ze schematem dla doświadczeń z jęczmieniem i życicą.
Po zbiorze roślin z doświadczeń polowych i wazonowych pobierano próbki gleb do analiz. W doświadczeniach polowych co rok pobierano próbki z warstwy ornej oraz w latach 1976 i 1978 — z trzech poziomów genetycznych: A u A 3 i B . W
materia-T a b e l a 1 W a ż n ie js z e w ł a ś c i w o ś c i g l s b , n a . k t ó r y c h p ro w a d z o n o d o ś w i a d c z e n ia Some i m p o r t a n t p r o p e r t i e s o f s o i l s u s e d i n t h e e x p e r i m e n t s Nr g le b y S o i l Procentowy u d z ia ł c z ą s te k Procent s u b s ta n c ji o r g a n ic z n e j Organic m atter per c en t Hh T К I.îg j Ca К Typ i ro d za j g leb y S o i l typ e and kind
Per cen t o f p a r t i c l e s
mm in d ia » PHKC1 me w 100 g g le b y me per 100 g
o f s o i l
wymienne
exch angeable zapasowyr e s id u a l No •
1 -0 ,1 0 , 1 -- 0 ,0 2 < 0 , 0 2 < 0 ,0 0 2 mg per 100 g o f s o i lmg w 100 g g le b y 1 mada - g lin a śred n ia
p y la s ta
a l l u v i a l s o i l - medium s i l t y loam
36 26 38 18 2,5 1 5 ,8 1 ,1 7 . 1 4 ,4 6 ,7 2 3 ,0 223 ■ 4 1 ,2
2 mada - g lin a lek k a py la s t a a l l u v i a l s o i l - l i g h t s i l t y loam 39 38 23 10 2 ,2 9 6 ,8 ' 0 ,3 5 1 1 ,3 8 ,8 17 ,5 187 4 4 ,0 f płowa - p ia s e k g l i - n ia s t y le k k i s o i l l e s s i v e - l i g h t loamy sand 74 15 11 5 1 ,0 4 1*2 4 ,9 1,68 3 ,9 5 ,1 1,6 29 19 ,6 4 p ło w a - p i a s e k 3 ła b o g l i n i a s t y s o i l l e s s i v e - weakly loamy sand 76 15 9 2 1 ,6 4 4 ,1 2 ,8 2 4 ,0 7 ,0 1 r 3 18 2 1 ,8
x Na t e j g le b ie ' prowadzono d o św ia d czen ia polowe On such s o i l the f i e l d ex p erim en ts were ca rr io d o u t
СЛ Zm ian y w gleba ch po n a w o ż e n iu К z M g i C a
łach tabelarycznych (tab. 2) ze względu na dużą ilość wyników podano tylko oznacze nia dotyczące roku 1978.
Wymienny K, Mg i Ca oznaczono w 1 N octanie amonu, а К i Mg zapasowy w 1 N H N 0 3 na gorąco.
W YNIKI I DYSKUSJA
Po pięciu latach trwania doświadczeń polowych wzrosło zakwaszenie gleby obiektów nie wapnowanych (tab. 2). Ponieważ pH było podobne na poletkach z wysokimi dawkami К i Mg i bez tych składników, zakwaszenie to trzeba przypisać wymywaniu wapnia z warstwy ornej gleby i uruchamianiu się glinu. Wzrastała natomiast w ciągu 5 lat zawartość wymiennego potasu w warstwie 0-25 cm w glebie obiektów K l5 a jeszcze bardziej obiektów K2, i to niezależnie od pH gleby. Różni autorzy podają [6, 7, 8, 13, 17], że w miarę zwiększania zakwaszenia możliwości wymywania К są większe. Uważają, że w kwaśnym środowisku jony glinu mogą blokować ujemne ładunki kompleksu sorpcyjnego, przez co jest utrudnione wymienne wiązanie potasu, a tym samym większe jego wymywanie. Zawartość potasu zapaso wego w warstwie ornej również wzrosła pod wpływem nawożenia potasem. Natomiast w warstwach głębszych (25-75 cm) nie zmieniała się zawartość tych form potasu. Świadczyłoby to, że potas nie był wymywany. Z obliczeń wyniia, że suma pobranego potasu przez rośliny oraz jego przyrostu w formie wymiennej w warstwie ornej wynosiła w ciągu pięciu lat 50-80% w stosunku do dawek (tab. 5). Przyrost ten był zawsze większy tam, gdzie stosowano niższą dawkę potasu. Prócz tego największe wykorzystanie potasu następowało tam, gdzie równocześnie stosowano magnez i wapń.
Nasuwa się z kolei pytanie, jakie były losy potasu nie pobranego przez rośliny oraz tego potasu, który nie wzbogacił kompleksu sorpcyjnego w potas wymienny. Nie odnaleziono bowiem 20-50% wprowadzonego potasu. Pewna jego ilość mogła ulec wymyciu i odpłynąć z wodami drenarskimi, gdyż w warstwach głębszych (25-75 cm) gleby nie stwierdza się przyrostu ani potasu wymiennego, ani zapasowego. Ogólnie uważa się, że wymywanie potasu z warstwy ornej jest stosunkowo niewiel kie — nie przekraczające 8-12 kg z hektara rocznie. Należy więc przyjąć, że prze ważająca ilość nie odnalezionego potasu musiała przejść w formy silniej związane niż wymienne. Potwierdzają to oznaczenia К zapasowego w warstwie ornej, jak i dane literatury [1, 2, 5].
Zawartość magnezu wymiennego w warstwie ornej gleby jest bardzo niska w obiektach, gdzie nie stosowano tego pierwiastka (tab. 2). W obiektach, gdzie w ciągu trwania doświadczeń dano łącznie 240 kg Mg, zawartość wymiennego magnezu wzrosła z około 1 mg do około 3 mg na 100 g gleby, a więc była według przyjętych liczb granicznych wciąż jeszcze zbyt mała. Natomiast w obiekcie, gdzie stosowano nawożenie magnezem, wzrastała w tej warstwie bardzo wyraźnie ilość magnezu zapasowego. Zarówno ilość wymiennego, jak i zapasowego magnezu na wszystkich poletkach znacznie zwiększała się w miarę głębokości. Świadczy to o silnym wymy waniu tego składnika, co potwierdzają również i inni autorzy [3,7, 9]. Te zwiększone
Zmiany w glebach po nawożeniu К z Mg i Ca 53
T a b e l a 2
й'Згчас i\7 o ć c i chenicr.ne g lo b y p r::ed z r .ło ż e n ie n d o św ia d c z e ń polowych /1 9 7 4 /’
cr a z po p ię c iu la t a c h zróżnicow ane;*o n aw ożenia potasom , magnezem i wapniem / 1 9 7 9 /
C h em ic a l p r o p e r t i e s o f s o i l p r i o r to th e e s t a b l i s h m e n t o f th e f i e l d e x p e rim e n ts /1 9 7 4 / and a f t e r f i v e y e a r s o f d i f f c r e n t i s t e c l p o ta s s iu m , m a£ n e3 iu n and c a lc iu m f e r t i l i z a t i o n / 1 9 7 9 /
Nawoże К KS Ca К Mg Hh 2 Równoważni n ek wym
i q u i v a le r : kowy s t o s u - ie nne go t r a t i o c f n i e P oziom PHKC1 wymienne zapasow e F e r t i l i H o riz o n e x c h a n g e ab le r e s i d u a l □s w 100 с g le b y e x c h a n g e a b le z a t i o n ГT.£ W100 z f le b y mo p e r 100 g К: Мя I K:Ca mg ]>er 100 g o f a o i l /К== 1 / 1574 4 ,2 5 ,1 1, O 2Э 20 - - - 1 ,0 11,1 0 1 3 ,9 4 ,7 1 .0 24 20 7 2 ,4 3 1,4 1 0 ,7 1 0 ,0 2 4 ,5 7 ,0 7 ,4 111 50 51 1 ,2 9 6 ,2 5 3 ,5 3 1 ,0 3 5 ,1 7 ,3 1 2 ,0 1 i 3 55 76 0 ,9 5 9 ,2 5 5 ,3 4 3 ,5 Ei 1 4 ,1 8 , 0 0,<J 22 7 2 ,4 5 1 ,5 3 0 , 3 5 ,3 2 4 ,4 6 ,9 6; 5 ■; с У 43 50 1 ,4 2 6 ,2 0 3 ,1 2 9 ,3 3 5 ,0 7 ,2 11,1 155 55 34 1 ,0 3 8 ,9 5 5 ,0 4 ? ,1 к 1 4 ,0 1 0 ,9 0 , 3 2 A 27 9 2 ,5 7 1 ,4 2 0 ,2 3 ,3 2 4 ,5 6 ,7 -.07 45. 61 1 ,2 2 5 ,2 5 2 ,5 3 1 ,4 3 5 ,2 7 ,1 1 0 ,0 155 56 81 0 ,5 2 9 ,0 0 4 ,6 4 2 ,3 i I V i 1 4 ,0 7 ,6 3 ; 0 21 24 24 2 ,6 5 1 ,4 2 1 ,3 5 ,4 i 2 4 ,5 6 ,7 8 , 3 114 51 59 1 ,3 3 7 ,2 0 4 ,0 3 3 ,3 I 3 5 ,2 7 ,1 1 2 ,3 1СЭ 53 86 0 ,9 6 9 ,6 0 5 ,9 4 6 ,7 : 1 3 ,9 9 ,3 2 ,7 21 25 20 ' 2 ,4 3 1 ,6 2 0 ,9 4 ,4 I 2 4 ,4 7 , С e , s 118 44 56 1 ,4 7 6 ,5 6 3 ,8 3 0 ,4 3 4 ,8 7 ,1 1 3 ,5 175 53 84 1 ,0 4 9 ,3 1 6 ,2 4 3 ,3 ! iCjCa i 4 ,9 7 ,7 1 ,2 41 23 5 1 ,8 0 2 ,3 3 С ,5 1 0 ,4 j 2 4 ,3 6 ,6 7 ,6 142 45 57 1,31 e , 0 7 3 ,7 4 2 ,0 3 5 ,5 6 ,7 1 2 ,5 164 5 ^ 34 0 ,9 2 9 ,4 2 6 ,1 4 7 ,9 ! Ca i 5 ,1 1 0 ,4 1 ,0 37 23 7 1 ,7 5 2 ,2 1 0 , 3 6 ,9 2 4 ,9 6 ,5 6 ,3 'i Г:3 53 43 1 ,1 3 6 ,1 9 3 ,4 3 8 ,5 3 5 ,3 7 ,0 9 ,9 170 57 79 0 ,8 0 O'v со 4 ,7 4 7 ,5 K ^ g C a 1 5 ,1 7 ,6 3 ,2 Зэ 23 24 1 ,7 0 2 ,2 6 1 ,4 9 ,3 2 5 .2 6 ,8 8 ,1 139 46 59 1 ,1 0 7 ,7 9 3 ,8 4 0 ,0 3 5 ,3 6 , 3 1 0 ,5 153 52 82 0 ,9 0 9 ,1 9 5 ,4 5 0 ,6 KgMgCa 1 5 ,1 1 0 ,5 3 ,2 36 23 25 1,71 2 ,4 2 1 ,0 6 ,7 2 5 ,2 6 ,2 7 ,4 113 52 60 1 ,1 б 7 ,0 2 3 ,5 3 7 ,3 3 5 ,5 5 ,4 1 0 ,7 151 57 ' 80 0 ,9 2 8 , 6 1 6 ,5 5 4 ,7 P oziom y: H o r iz o n s : u o ■25 cm, 2 = 2 5 -5 0 c a ,» 3 =г 5 0 -7 5 си
liości magnezu w warstwach głębszych stanowią potencjalne źródło magnezu dla roślin. W najgłębszych z badanych warstw (50-75 cm) jest zwykle około dziesięciu razy więcej magnezu wymiennego niż w warstwie 0-25 cm, gdy tymczasem ilość wymiennego wapnia jest 6-7 razy większa. Świadczy to o stosunkowo większym wymywaniu magnezu niż wapnia, co stwierdziliśmy już w poprzednich badaniach [4].
Stosunek wymiennych form Mg:Ca jest bardzo szeroki (około 1:25) w warstwie ornej, i to w obiektach, na których gleby nie były nawożone magnezem, ani nie były wapnowane. W głębszych warstwach gleby stosunek ten zwęża się i wynosi już tylko 1:15.
Wapnowanie zwiększało wyraźnie ilość wymiennego wapnia w warstwie gleby 0-25 cm. Jeżeli jednak uwzględnić, że w czasie trwania doświadczeń wprowadzono łącznie 1360 kg Ca na hektar, co odpowiadałoby mniej więcej 45 mg Ca na 100 g warstwy ornej gleby, to stwierdzony przyrost ilości Ca około 15 mg jest nieduży. Również odczyn gleby, jak i wysycenie kompleksu sorpcyjnego zasadami nie popra wiły się w takich rozmiarach, jak należałoby się tego spodziewać z teoretycznych wyliczeń. Z tego można wnioskować, że znaczne ilości wapnia zostały wymyte, na co wskazuje między innymi fakt, że ilość wymiennego wapnia wzrosła w obiektach wapnowanych o około 22 mg na 100 g gleby w warstwie 25-50 cm (tab. 2).
Wielu autorów reprezentuje pogląd, że w celu uzyskania możliwie wielkiego plonu trzeba, aby potas, magnez i wapń w formie wymiennej występowały w odpo wiednim do siebie stosunku. Tak na przykład Sch effer i S ch a ch tsch a b el [16] za Bearem i Tothem sugerują jako optymalny stosunek K:Mg:Ca mniej więcej jak 1:3,3:20. Inni autorzy [7, 8] uważają, że należałoby dążyć do uzyskania stosunku 1:2:10-15. Jak wynika z tab. 2, po 5 latach zróżnicowanego nawożenia stosunki te we wszystkich obiektach są niekorzystne dla magnezu i wapnia. Dotyczy to jednak tylko gleby w warstwie 0-25 cm. Natomiast już w warstwie 25-50 cm stosunek ten dla Mg i Ca zmienia się na korzyść. O ile bowiem zawartość wymiennego potasu nieco systematycznie maleje, to ilość wapnia, a zwłaszcza magnezu silnie wzrasta. Jeśli chodzi o tzw. formy zapasowe, to w warstwie 25-50 cm wzrasta zarówno ilość potasu, jak i magnezu. Fakty te mogą mieć znaczenie zasadnicze dla kształtowania się plonów. Zwłaszcza rośliny, które rozwijają silniejszy system korzeniowy, mogą czerpać potrzebne ilości Mg lub Ca z głębszych warstw gleby. Na przykładzie przed stawionych przez nas wyników z doświadczeń polowych można zrozumieć rozbież ności między autorami co do celowości ustalania optimum w stosunku K:Mg:Ca do ustalania maksymalnego plonu.
W doświadczeniach wazonowych, które prowadzono równolegle z doświadcze niami polowymi, sprawdzono, jak w glebach o różnym składzie mechanicznym i odczynie te same rośliny będą reagowały na zróżnicowane nawożenie potasem, magnezem i wapniem. W doświadczeniu z jęczmieniem (tab. 3) dwie mady o składzie mechanicznym gliny lekkiej i średniej o odczynie słabo kwaśnym i obojętnym, zos tały zakwaszone siarką elementarną (kombinacja 1-5), by w ten sposób zróżnicować ich odczyn. Zabieg ten obniżył wartość pH, a mimo to wyraźnie zwiększyła się zawartość wymiennego magnezu i wapnia, zwłaszcza w jednej z nich2.
Zawartość wymiennego i zapasowego potasu również wzrastała wyraźnie na tych obiektach. Ponieważ jednak pobranie К było podobne na obiektach wapnowanych i siarkowanych, można wnioskować że zastosowanie siarki przyczyniło się również
2 Gleby te zawierały jednak dość znaczne ilości węglanu magnezu i wapnia, które ulegały rozpu szczeniu po zastosowaniu siarki.
Zmiany w glebach po nawożeniu К z Mg i Ca 55
b o l a 3
W ła ś c iw o ś c i ch em iczn e g le b po z b i o r z e ję c z m ie n ia i ż y c ic y w d o ^ i a à o z e n i a c h wazonowych W yniki ś r e d n ie z 2 g le b 1 г к k ic h i 2 g le b c i ę ż k i c h
C hem ical p r o p e r t i e s o f s o i l s a f t e r th e b a r l e y and. I t a l i a n r y e g r a s s h a r v e s t i n th s p o t e x p e r im e n ts
E ean v a l u e s f o r 2 l i g h t and 2 h eavy c o i l s
Po J ę c z m ie n iu - ' A f t e r b a r l e y ?o ż y c ic y - A f te r I t a l i a n r y e g r a s s n io * « Ca К b i l a n s К lig Ca К b i l a n a ? s r t i l i - z a t i o n ?Hï £ l wymienne exch-:-.r.ge.‘..r 3.0 za?.-sow y re j i 'l u a l b г.- p," ï ï l w ym ienne' e x c h a n g e a b le zapacov/y r e s i d u a l к -b a la n c e rcg w '100 g r l p o r 100 £ Ol eby s o i l o f К i HG rag w 1C0 g ("lebv p e r 100 g o f s o i l o f К 1 Cie by le k k i e L i g h t 3 0 i.13 0 3 ,4 1,C 1 ,0 26 17 - 0 ,6 3 ,7 4 ,3 1 ,4 17 - 0 ,6 *1 3 ,7 1 0 ,7 0 ,7 24 26 - 5 ,4 3 ,9 1 3 ,6 1 ,2 23 23 - 5 ,3 % 3 ,8 17 ,1 0 ,8 23 4 4 ' - 1 2 ,2 3 ,9 2 4 ,0 1,0 27 26 - 1 2 ,2 Ki “ e 3 ,4 9 ,5 2 ,4 22 26 - 6 ,2 3 ,3 6 ,0 3 ,1 25 23 - 6 ,2 .KjjMg. 3 ,6 16,8 2 ,4 22 36 - 1 5 ,8 4 ,0 14-0 3 ,0 r.D 32 - 1 5 ,3 ^ C a 5 .5 6 ,6 0 , 4 62 25 - 5 ,2 5 ,5 1 ,3 0 ,4 67 23 - 5 ,2 K2Ca 5 ,6 1 1 ,4 0 , 3 62 23 - 1 1 ,2 5 ,8 2 ,8 0 ,4 69 23 - 1 1 ,3 ii i Ł^CaMg 5 ,7 6 ,8 2 ,2 о 5 31 - 3 ,6 5 ,7 1 ,6 2 ,2 65 20 - 3 . 5 KgCaMg I . . 5 ,7 1 3 ,4 1 ,4 64 24 - 7 ,4 ' 5 ,3 2 ,1 2,1 63 20 G leby c i ę ż k i e nvy sc;. i I 0 4 ,6 6 ,4 1 5 ,2 1G3 57 I + 10 ,0 5 ,4 3 ,5 19,6 191 44 + 10,0 ! 1 K1 4 ,6 1 1 ,0 1 3 ,6 130 56 ■h £ ,0 5 ,6 •' G 13, 3 199 44 + 6 ,o ! K2 4 ,8 1 3 ,4 1 9 ,0 130 71 - 4 ,6 5 ,6 3 ,6 13 ,0 i •:3 _ 2 * 4 ,7 1 0 ,0 2 2 ,6 194 60 + 5 ,3 5 ,5 3 ,6 13 ,3 196 45 . + 5 ,7 KgMg 4 ,3 14,1 2 0 ,3 184 55 - 1 ,2 5 , 5 4 ,0 1 ;,0 207 43 - 1 ,2 KlC . 5 ,7 5 ,8 1 2 ,6 136 50 + 1 ,6 6 , 3 3 ,4 1 1 ,7 1?2 43 + 1 ,7 XgCa 5 ,8 8 , 5 1 2 ,2 12G 55 - 5 ,9 6 ,4 3,3 11, 3 1)7 « - 5 , S ^ C a K g 6 ,0 6 ,1 1 5 ,4 •',86 54 + 1 ,4 6 ,4 3 ,9 1 4 ,4 1-.0 47 + 1 ,5 P.CaMg 5 ,9 1 0 ,2 1 4 ,8 l3 c 57 - 5 ,5 6 ,4 3 ,3 1 *., П 1:.‘ I 45 - 5 ,5
x + = u ru c h a m ia n ie z form niew ym iennych m o b i l i z a t i o n from n o n -e x c h a n g e a b le form a im m o b il iz a tio n
do uruchomienia zapasowych form potasu. Przyrost potasu wymiennego pod wpły wem nawożenia tym składnikiem w obiektach nie wapnowanych był większy na glebach lekkich niż na ciężkich. Ilość potasu zapasowego również wzrosła bardziej na glebach lekkich. Można by więc wnioskować, że w glebach ciężkich zachodziło silniejsze wiązanie potasu niż w lżejszych. Fakt silniejszego wiązania wprowadzonego potasu na glebach zwięzłych, a wyczerpanych z dostępnych form tego składnika, stwierdzono w różnych krajach [1, 2, 4, 5, 10, 12]. Uwzględniając przyrost potasu wymiennego oraz jego pobieranie przez rośliny na glebach cięższych, nawożonych niższymi dawkami K, trzeba stwierdzić wyraźnie większe ilości potasu, niż wprowa
dzono go do gleby z nawozami. Można by więc przypuszczać, że przy optymalnej wilgotności gleby w doświadczeniach wazonowych uwalnianie potasu z form nie- wymiennych odbywa się bez zakłóceń, czego w warunkach połowych przy zmiennej wilgotności nie da się osiągnąć. S ch effn er i S ch a ch tsch a b el [16] zwracają uwagę, że przy obfitym zaopatrzeniu w wodę, a więc w lata mokre, uwalnianie potasu niewymiennego jest znacznie bardziej intensywne.
T a b e l a 4
W ła ś c iw o ś c i ch e m icz n e £ le b po z b i o r z e owsa i s e r a d e l i w d o ś w ia d c z e n ia c h wazonowych C h e m ica l p r o p e r t i e s o f s o i l s a f t e r th e o a t and s e r a d e l l a h a r v e s t i n th e p o t e x p e r im e n ts Nawożenie F o r t i l i z a t i o n Po ow sie A f te r o a t s I Po s e r a d e l i - A l t e r s e r a d e l l a К MS К b i l a n s К b a la n c e o f К PHKC1 К iJg К b i l a n s К b a la n c e o f К w y sien n o
ex c h an ce a b le zapaoow yr e s i d u a l e x c h a n g e a b lewymienne zapasow yr e s i d u a l
mg w 100 g g le b y Eg p e r 100 g o f s o i l mg w 100 g g le b y mg p e r 100 g o f s o i l G leby le k k i e L ig h t o o i l a Ca 5 ,8 3 ,1 0 ,9 19 + 2 ,5 6 ,0 4 ,0 2 ,2 16 + 1 ,4 CaK^ 6 ,0 5 ,1 0 ,6 23 - 0 , 3 6 ,1 8 , 4 2 ,4 18 - 2 ,5 C a l^ 6 ,0 9 ,5 0 ,6 27 - 2 ,7 6 ,2 1 6 ,5 2 , 3 16 - 4 ,8 } CaMg, 6 ,0 2 ,9 5 ,5 20 + 1 ,9 6 ,2 3 ,7 8 , 7 17 + 1 ,3 CoMg2 5 ,6 2 ,7 1 1 ,3 21 + 1 ,9 6 ,1 3 ,6 1 4 ,6 18 + 1 ,1 CaK1Mg1 5 ,9 4 ,8 6 ,1 20 + 0 ,1 6 ,1 8 , 3 8 ,1 19 - 2 ,8 CaK1Ug2 5 ,8 4 ,9 1 2 ,9 21 + 0 ,5 6 ,1 7 ,2 1 2 ,9 16 - 4 ,4 CaK2Mg1 5 ,8 9 ,7 6 ,8 29 - 2 ,9 6 ,1 1 6 ,7 7 ,2 18 - 5 ,9 CaKgligg 6 ,0 9 ,7 1 3 ,6 29 - 2 ,6 6 ,2 1 9 ,0 1 3 ,5 19 - 4 ,8 Ca2 7 ,5 2 .9 0 ,6 20 + 2 ,2 7 ,2 4 ,0 2 ,2 17 + 0 ,9 Ca 2^2 7 , 3 9 ,2 0 ,6 29 - 2 ,5 7 ,3 16 , 8 2 ,0 19 - 5 ,8 c a2Mg2 7 ,3 2 ,7 1 1 ,2 19 + 2 ,4 7 ,0 4 ,4 1 3 ,3 19 ■+ 1 ,9 Ca2iy d g 2 7 ,3 9 ,3 1 2 ,3 29 • - 2 ,0 7 ,0 1 9 ,3 1 3 ,0 19 - 5 ,6 G le by c i ę ż k i e - ’ Heavy s o i l s Ca 5 ,8 5 ,5 2 0 ,7 II 51 i + 5 ,8 5 ,8 5 ,8 2 2 ,2 51 + 0 ,8 CaK^ 5 ,8 6 ,3 2 0 ,8 54 " 2 , 3 5 ,8 6 ,6 2 2 ,0 55 - 8 , 0 C al^ 5 ,8 5 ,8 2 1 ,7 , 62 - 9 ,3 5 ,9 8 , 3 2 0 ,7 59 - 1 6 , 9 CaMgj 5 ,6 5 ,3 2 9 ,4 52 + 6 ,1 5 ,8 5 ,9 2 7 ,7 50 + 0 , 5 CaMg2 5 ,6 5 ,2 3 6 ,0 .5 2 + 6 ,6 5 ,8 5 ,8 3 4 ,5 49 ' + 0 ,5 CaK1Ug1 5 ,9 6 ,1 2 9 , С 54 - 2,a 5 ,9 3 ,7 2 7 ,6 55 - 7 ,9 CaK|Mg2 5 ,9 6 ,1 3 7 ,4 57 - 1 ,3 5 ,8 6 ,6 3 5 ,3 56 - 8 , 2 CaK2Mg1 5 ,8 7 ,1 2 9 ,5 55 - 9 ,7 5 ,8 9 ,2 2 8 ,4 56 - 1 6 , 4 CaK2Mg2 5 ,8 6 ,8 3 6 ,7 58 - 9 ,4 5 ,8 8 ,9 3 5 ,8 56 - 16,6 C a2 7 , 3 5 ,3 1 3 ,4 54 + 5 ,3 7 ,3 5 ,8 1 8 ,7 49 + 0 ,6 C a2 K2 7 ,4 6 ,9 1 8 ,7 58 - 9 ,5 7 , 3 9 ,5 1 8 ,3 57 - 1 6 , 9 ca2Mg2 7 ,4 5 ,6 32,0 54 + 6 , 3 7 , 3 5 ,9 3 0 ,7 50 ł- 1 ,0 C a2K2Mg2 7 ,4 7 ,8 3 1 ,2 58 - 8 , 5 7 ,4 9 ,8 3 1 ,5 6a - 1 7 ,1
Zmiany w glebach po nawożeniu К z Mg i Ca 57
W doświadczeniu z życicą wielokwiatową w glebach zwięzłych wystąpiło wyraźne zmniejszenie się ilości potasu wymiennego w czasie wegetacji i to zarówno na obiek tach zakwaszonych siarką, jak i na obiektach wapnowanych. Bilans potasu w tym do świadczeniu wykazał, że na obydwu glebach zwięzłych życica pobrała pewne ilości potasu z form niewymiennych. Na obydwu glebach lekkich z życicą należy zanotować wyraźny wzrost potasu wymiennego, ale tylko na obiektach nie wapnowanych. Na obiektach wapnowanych wzrost ten jest znacznie mniejszy. Na glebach tych nie wymienne sorbowanie potasu z nawozów było przeważnie większe na obiektach nie wapnowanych niż wapnowanych. Było to raczej spowodowane zwiększonym pobraniem potasu na obiektach wapnowanych. Uruchamianie potasu z form zapa sowych otrzymywano tu tylko na glebach cięższych i na kombinacjach bez potasu lub z mniejszą dawką K.
Doświadczenia wazonowe z owsem i seradelą były przeprowadzone według schematu bardziej rozszerzonego niż poprzednie, Wyniki doświadczeń z tymi rośli nami (tab. 4) pokrywają się w zasadzie z wynikami doświadczeń z jęczmieniem i życicą. Z doświadczeń wazonowych z owsem warto jednak odnotować, że na glebie lekkiej nawożenie potasem podobnie zwiększało ilość К wymiennego, jak i zapaso wego. Natomiast na glebie ciężkiej przyrost potasu zapasowego był większy niż wymiennego. Oznaczenia magnezu zapasowego w tych doświadczeniach nie wska zują na to, aby zawartość tej formy Mg zwiększała się pod wpływem nawożenia tym składnikiem, mimo iż przyrost wymiennego Mg był tu znaczny. Otrzymano również wyraźnie większy przyrost wartości pH pod wpływem wapnowania na glebach lekkich niż na ciężkich, mimo iż na obydwu glebach dawki wapnia zastosowano według kwasowości hydrolitycznej.
W doświadczeniach wazonowych z seradelą przyrost ilości К wymiennego pod wpływem nawożenia tym składnikiem był na glebach lekkich największy ze wszystkich roślin. Mimo to na glebie tej nie przyrastała ilość К zapasowego. Na glebie ciężkiej
Tabe l a. 5
I-i.lar.j p o ta s u do 5 l a t a c h zró ż n ic o w a n e g o n a w o ie r.ia i , '-'c i - a '.Yyniki .średni'.} ze w s z y s tk ic h r o .ś lin w kg ‘l z h a
P o ta s a iu ra b a la n c e a f t e r 5 y e a r s o f th e d i f f e r e n t i a t e d K . .'ig arid С a f e r t i l i z a t i o n
Mean v a l u e s f o r a l l cro p :; ±r: kg o f К from h e c t a r e
naw o żen ie F e r t i l i z a t i o n Oprowadzono z nawozam i I n tr o d u c e d w ith f e r t i l i z e r s H o ń lin y # p o b r a ły Taken up by p l a n t s P r z y r o s t К w ym iernego E x c h an g eab le К in c r e a s e ~.ączn?.c r o ś l i n y p o b r a ły i p r z y r o s t •: wymiennego TotaD u p ta i'e by p l a n t s and e x c h a n g e a b le ?.. i.a c r e a s e liie o d n a le z io n o ■' Not fo u n d i g /h a *1 415 174 99 273. 66 34 *2 830 300 186 436 58 42 ^ M g 415 186 87 273 66 34 * 2 % 830 282 138 420 51 49 X.jCa 415 198 90 288 70 30 j y î a 830 288 171 459 55 45 K^MgCa 415 240 87 327 80 20 K^MgCa 830 390 174 564 68 32
znacznie mniej przyrastała ilość К wymiennego, ale przyrost ilości К zapasowego był tu stosunkowo największy. Pobieranie potasu przez seradelę było stosunkowo niewielkie i z tego powodu bilans potasu prawie na wszystkich kombinacjach wyka zuje niewymienne sorbowanie tego składnika. Podobnie jak u poprzednich roślin było ono znacznie większe na glebie ciężkiej niż na lekkiej. Otrzymano tu również bardzo duży przyrost ilości wymiennego magnezu pod wpływem nawożenia tym składnikiem. Mimo to wykorzystanie Mg przez rośliny z nawozów było bardzo małe i nie przekra czało kilku procent. Przyrost ilości Ca wymiennego był znacznie mniejszy niż dawki tego składnika, chociaż pobieranie Ca przez rośliny było tylko minimalnie większe na kombinacjach wapnowanych. Jest mało prawdopodobne, aby było to spowodo wane przechodzeniem wymiennego wapnia w formy silniej związane. W dostępnej literaturze nie spotkaliśmy wzmianek o silnym wiązaniu dużych ilości wapnia przez kompleks sorpcyjny. Bardziej prawdopodobne jest to, że metoda oznaczania Ca wymiennego nie uwzględnia całkowitej jego ilości.
WNIOSKI
1. Przy zastosowaniu dawek potasu corocznie w wysokości 83 bądź 166 kg К na hektar stwierdzono po 5 latach w warstwie 0-25 cm przyrost ilości około 2,6 lub 5,2 mg К w 100 g gleby. Zawartość potasu zapasowego wzrosła w tym czasie o 20 lub 30%.
2. Nie znaleziono w warstwie gleby na głębokości 25-75 cm takich ilości potasu wymiennego, które świadczyłyby o wymywaniu tego składnika do tych warstw.
3. W doświadczeniach wazonowych stwierdzono wyraźnie większe przechodze nia potasu, dodanego w postaci nawozów, w formy niewymienne na glebach zwięz łych niż na lekkich. Z drugiej strony na glebach nie nawożonych potasem, a często również przy niższej dawce К stwierdzono znaczne ilości uruchamianego К z form zapasowych.
4. Ujemny bilans potasu, wskazujący na unieruchomienie К z nawozów, jest spowodowany głównie tym, że do doświadczeń użyto gleb ubogich w dostępne formy potasu, a także tym, że w glebach tych dominującym minerałem ilastym był najpraw dopodobniej illit.
5. Zawartość wymiennego magnezu w doświadczeniach polowych wzrastała nieco wskutek nawożenia, przyrost ten jednakże nie zmieniał w sposób wyraźny zasobności gleb w warstwie 0-25 cm.
6. Przyrost magnezu wymiennego w doświadczeniach wazonowych był znacznie większy niż w doświadczeniach polowych i był głównie uzależniony od dawek tego składnika oraz jego pobierania przez rośliny.
7. W warstwie gleb 50-75 cm stwierdzono dziesięciokrotnie większą ilość mag nezu wymiennego niż w warstwie 0-25 cm. Zawartość wymiennego wapnia była tu tylko sześć razy mniejsza niż w warstwie 50-75 cm. Świadczy to o stosunkowo większym wymywaniu magnezu niż wapnia.
8. Oznaczenia wymiennego wapnia w glebach z doświadczeń wazonowych wyka zują, że metodą tą nie oznacza się znacznych ilości Ca wprowadzonych z nawozami.
Zmiany w glebach po nawożeniu К z Mg i Ca 59
9 .^Pomijanie nawożenia magnezem, a także wapnowania przy równoczesnym dość intensywnym nawożeniu potasem już po 5 latach wyraźnie pogorszyło stosunek wymiennych form K:Mg:Ca w warstwie ornej na niekorzycść Mg i Ca. W warstwach głębszych stwierdzono podobne ilości K, lecz wielokrotnie większe ilości Mg i Ca, które mogły być pobierane przez rośliny o silnym systemie korzeniowym. Dlatego pogorszenie stosunków K:Mg:Ca w warstwie ornej nie wywierało dużego wpływu na ich plonowanie.
LITERATURA
[1] A n s o r g e H.: Nährstoffaufnahme und Nährstoffbilanzen im statischen Düngungsversuch Lauchstädt nach 60-jähriger Versuchsdauer 3. Mitteilung Kali. A. Thaer-Archiv 10, 1966, 259-277.
[2] F r e d e r ik s s o n L .: D ie chemische Analyses als Unterlage für die Beurteilung des Kaliumhun gerbedarfs. Kungl. Skogs. ich Lantbruksakademiens Tidskrift, Supplement 5, 1961, 16-27. [3] G h a z i H.E., K e e fe r R.F.: The effect o f soil depth and pH on the availability and form
o f magnesium. Abstracts of Current Research West Virginia 1975, 6-7.
[4] G ó r a ls k i J., M e r c ik S.: Wpływ wysokich dawek nawozów potasowach na występowanie niedoboru magnezu u roślin. Zesz. probl. Post. Nauk roi. 149, 1973, 171-179.
[5] G o s e k S.: Określenie potencjalnej zasobności gleby w potas dostępny dla roślin w doświad czeniach wegetacyjnych i metodami laboratoryjnymi. Praca doktorska wykonana w IU NG - -Puławy, 1976.
[6] G o e r r ie r G.: Adsorption dre éléments minéraux en presence d’aluminium. Plant and Soil 51, 1979, 2, 275-278.
[7] H o s s n e r L.R., D o ll E.C.: Magnesium fertilization of potatoes as related to liming and potassium. Soil Sei. Soc. Amer. Proc. 34, 1970, 5, 772-774.
[8] K a c - K a c a s M., R ó ż y c k a T.: Niektóre badania nad magnezem. Cz. I. Rocz. Nauk roi. 88-A, 586-603.
[9] K o f o s e d A .D ., H ijm a r k I.V.: Forsog med magnesium statens Forsogsvirksomhed Plan- tekultur. Kobenhavn 1971.
[10] M a c L e a n A.I.: Water-soluble К , percent К saturation and pK — 1/2 p (C a+M g) as indices of management effects on К status of soil. 7th Intern. Congr. Soil Sei. Madison Wise. USA, 1960, 86-90.
[11] M e r c ik S.: A study o f overcoming any yield inhibiting and detrimental effects o f past sequence fertilizing treatments by new fertilizing, manuring and rotation treatments. Final report of US-PL-480, 1973, 77.
[12] M e r c ik S.: Działanie potasu i magnezu zależnie od niektórych właściwości fizykochemicz nych gleb. Rocz. glebozn. 33, 1982, A 1-2.
[13] N e m e th K., G rim m e H.: Effect o f soü pH on the relationship between К concentration in the saturation extract and К saturation o f soils. Soil Sei. 114, 1972, 349-354.
[14] R e ite m e ie r R.F.: Soil potassium. Adv. Agron. 3, 1951, 113.
[15] R y a n M.: Response of grassland to potassium varies with soil type. Farm and Food Research 8, 2, 1977.
[16] S c h e ffe r F., S c h a c h ts c h a b e l P.: Lehrbuch der Agriculture. Chemie. Bodenkunde, I, Teil, 1956, F. Enke Stuttgart, s. 85.
[17] S c h ille r H., G u s e n le itn e r I., A ic h b e r g e r K.: D ie Aufnahme von Boden und zusätzlich verabreichten Düngerkalium durch die Pflanzen. Die Bodenkultur 29, 1978, 3, 229-252.
С. МЕРЦИК, Я. ГОРАЛЬСКИ, Б. ГУТЫНЬСКА ИССЛЕДОВАНИЯ ПО ВЗАИМОДЕЙСТВИЮ КАЛИЯ, МАГНИЯ И КАЛЬЦИЯ В РАЗЛИЧНЫХ ПОЧВАХ ОБСЕЯННЫХ РАЗНЫМИ КУЛЬТУРАМИ Ч. I. ИЗМЕНЕНИЯ НЕКОТОРЫХ ПРИЗНАКОВ ПЛОДОРОДИЯ ПОЧВ ПОСЛЕ УДОБРЕНИЯ НА ПРОТЯЖЕНИИ НЕСКОЛЬКИХ ЛЕТ Кафедра агрохимии Варшавской сельскохозяйственной академии Р е з ю м е Преобладающая часть почв Полыни характеризуется небольшим содержанием усвоя емых форм калия, а при этом указанные почвы сильно закислены. Это, как правило, песчаные почвы. Целью исследований было улучшение условий, в каких можно ожидать эффективного действия высоких доз калия, с учетом механического состава почвы, ее реакции И содержания в ней усвояемых форм элементов, на которые калий действует антагонистически. Исследования проводились по методу полевых и сосудных опытов. Полевые опыты проводились на почве опытного поля в Скерневицах, а сосудные — на такой же почве и 3 других видах почвы (таблица 1). В полевых опытах вносили ежегодно в период 5 лет по 83 или 166 кг К И 30 кг Mg на гектар, а 3 дельнейпшх годаспустя — по 75 кг Mg на гектар. Сверх того проводили двух кратное известкование в общем количестве 1,9 тонны СаО. Другие питательные элементы вносили в соответствии с актуальными требованиями возделываемых культур. В шестом году уже не вносили К, Mg и Са, чтобы можно было проследить их последействие. На 2 смежных полях возделывали попеременно ячмень и плевел многоцветковый, а в дальнейших 3 годах — попеременно овес и сераделлу. Сосудные опыты проводились с теми же культурами. После 6-летних полевых опытов установлено повышение содержания обменного калия на 3-6 мг, а запасного — на 28 мг в 100 г почвы. В слое почвы 25-75 см не были обнаружены такие количества калия, которые бы свиде тельствовали о выщелачивании этого элемента. Более крупные количества К переходили в необменные формы на связных почвах в сравнении с почвами легкого механического соста ва. С другой стороны, там где не вносили К вообще, или вносили его в меньших дозах, уста новлено мобилизацию К за счет его запасных форм. Баланс К был, в общем, отрицатель ным, что можно объяснять бедностью подопытных почв усвояемыми формами К, а также тем, что преобладающим минералом в этих почвах является иллит. Установлен известный прирост обменного Mg в полевых опытах, однако он не был на столь значительным, чтобы мог оказывать четкое влияние на богатство почвы в слое 0-25 см. В слое 50-75 см было около десятикратно больше обменного Mg, чем в слое 0-25 см, тогда как содержание об менного Са было только 6-кратно выше. Это свидетельствует о более интенсивном выщела чивании Mg, чем Са. Определенное в сосудных опытах количество обменного Са в In ацетате аммония приводит к заключению, что указанный метод не способен выявить более зна чительных количеств Са внесенного с удобрениями.
Zmiany w glebach po nawożeniu К z Mg i Ca 61 S. M ERCIK, J. GÓRALSKI, B. G UTYttSK A
ST U D Y ON THE POTASSIUM, MAGNESIUM A N D CALCIUM INTERACTION ON DIFFERENT SOILS SOWN WITH VARIOUS CROPS.
PART I. CHANGES IN SOME SOIL FERTILITY FEATURES AFTER THE SEVERAL-YEAR FERTILIZATION
Department of Agricultural Chemistry, Agricultural University of Warsaw
S u m m ary
A prevailing part of Polish soils is characterized by a low available potassium content, being at the same time considerably soured. They are, as a rule, sandy soils. The aim of the study was to recognize the conditions, under which an effective action of high potassium rates could be expected, while taking into consideration the mechanical composition of soil and its reaction as well as its abundance in available forms of elements affected antagonistically by potassium.
The investigations were carried out by the method of field and pot experiments. Field experi ments were carried out on the soil of an experimental field at Skierniewice and pot experiments — on the same soil and on 3 other soil types (Table 1).
Ifi the field experiments by 83 or 166 kg К and 30 kg Mg per hectare were applied every year in the 5-year period and by 75 kg Mg per hectare after subsequent 3 years. Moreover, liming was applied twice at the total rate of 1.9 t of C aC 03. Other mineral elements were applied in accordance with the current needs of crops. In the 6th year no K, Mg and Ca were applied, so as to trace their residual effect. On two adjoining fields barley and Italian ryegrass were cultivated alternatively for the first 3 years as well as oats and seradella alternatively for 3 further years.
The pot experiments were carried out with the same crops.
After 6 years of the field experiments an increase of available К by 3-6 mg and of residual К by 28 mg per 100 g of soil, has been proved.
In the soil layer of 25-75 cm no such potassium amounts, which could prove leaching of this element, have been found. Greater К amounts passed into non-exchangeable forms in heavy soils as compared with light soils. On the other hand ,on the plots without К or with its less rates, the potassium mobilization from its residual forms has been found.
The К balance was, as a rule, negative, what could be explained by the fact that the soils used in the experiments were poor in available К forms as well as by the fact that a predominant mineral in these soils was illite. A certain increase of the exchangeable Mg in the field experiments has been proved; however, the increase was not as intensive as to affect distinctly the abundance of soit in the 0-25 cm layer. In the layer of 50-75 cm there were tenfold higher exchangeable Mg amounts than in the layer of 0-25 cm, whereas the exchangeable Ca content was only sixfold higher. It bears evidence of a more intensive leaching of Mg than of Ca. The determinations in the pot experiments o f exchangeable Ca in soils in 1 N ammonium acetate proves that this method cannot detect consi derable Ca amounts introduced with fertilizers.
Doc. dr hab. Stanislaw Mercik Katedra Chemii Rolnej SGGW-AR
