Aleksandra Trochimowicz
Transfer malowideł ściennych o
nierównej powierzchni :
konserwacja malowidła z sufitu
mitreum w Huarte
Ochrona Zabytków 55/3/4, 309-315
Aleksandra Trochimowicz
Wydział Konserw acji i Restauracji D zie ł Sztuki ASP w Warszawie
TRANSFER MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH O NIERÓWNEJ POWIERZCHNI.
KONSERWACJA MALOWIDŁA Z SUFITU MITREUM W HUARTE
W
ieś Huarte leży w Syrii, około 15 km na północ od starożytnej Apamei. Znajduje się tam w aż ny kompleks budowli sakralnych odkrytych w 1970 r. przez francuskich archeologów - m ałżeństw o Marię Teresę i Pierra Canivet (fot. 1). Odsłonięty wówczas kościół był trójnaw ow ą bazyliką z dobudow anym baptysterium. W 480 r.n.e. na zamówienie biskupa Photosa z Apamei jeg o posadzkę pokryto mozaikami. Zimą 1997 r., po zapadnięciu się mozaiki, pod po sadzką bazyliki odkryto mitreum (świątynię boga M itry), k t ó r e - j a k u s t a l o n o - p o w s t a ł o na początku IV w.n.e. i użytkowane było do końca tego wieku. Do jeg o budowy wykorzystano naturalną jaskinię skal ną, którą przystosowano do potrzeb sakralnych.Od 1998 r. w mitreum trwają prace prowadzone przez polskich archeologów, pod kierunkiem prof. Mi chała G aw likow skiego z Uniw ersytetu W arszawskie go i konserwatorów, pod kierownictwem mgr Ewy Pa- randowskiej z M uzeum N arodow ego w W arszawie.
W yjątkow y charakter mitreum zawdzięcza m alo w idłom pokrywającym jeg o ściany i sufit, w y k o n a nym w technice wapiennej na tynku wapiennym za rzuconym na szkicowo ociosaną skałę wapienną. Przedstawiają one, znane z mitologii Mitry, heroicz ne czyny boga. Postacie we wszystkich scenach przed stawiono frontalnie, na jasnym gładkim tle tynku ograniczonym czerw onym pasem. Zarów no na ścia nach, jak i na suficie zaobserw ow ano do pięciu warstw chronologicznych tynku, każdą pokrytą malo widłami. Kom pozycje dwóch ostatnich warstw po kryw ają się. Tak duża liczba warstw chronologicz nych potw ierdza tezę o używaniu świątyni do celów kultowych przez ponad sto lat.
W wyniku zawalenia się skalnego sufitu m alo widło rozpadło się na kilka większych fragmentów oraz dużą ilość miału. In situ zachował się południo w o-wschodni narożnik sufitu przedstawiający czer w oną bordiurę oraz fragment winorośli. Taki motyw był p raw dopodobnie nam alow any dookoła całego su fitu. Pośrodku niego znajdowało się trudne do ziden tyfikow ania p rzedstaw ienie, któ rego częścią je st k o n s e r w o w a n y fra g m e n t. P rz e d sta w ia on w ik lin o wy k o s z , o to c z o n y c z e rw o n y m i festo n am i zakoń c zonym i liśćmi, z którego dw a bażanty wyjadają
winogrona. Poniżej bażanta przedstawionego po p ra wej stronie kosza, n a m a lo w a n y jest słonecznydysk. Jedynym ratunkiem dla zawalonego sufitu było p rz e n ie s ie n ie m a lo w id ła na p o d ło że z a stęp cze. Transfer oraz konserwacja największej ocalałej części kompozycji znajdującej się pierwotnie na suficie m i treum były przedmiotem mojej pracy m agisterskiej1.
I . Mitreum z Huarte. Syria. Widok ogólny stanowiska - kompleks kościołów z V w.n.e. odkopanych w 1970 r. Fot. A. Trochimowicz 1999
1. M ithraeum from Huarte, Syria. General view o f the site - com plex o f churches from fifth century A .D ., unearthed in 1970. Photo: A. Trochimowicz 1999
1. A. Trochim owicz, D okum entacja konserw atorska transferu ma- mowa na wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP
G łów nym problemem związanym z oddzieleniem m a lo w id ła od podłoża była z n aczn a p l a s t y k a 2 p o wierzchni malowidła (amplituda nierówności d o c h o dziła do 19 cm ), uniemożliwiająca odcięcie płata m a lowidła od skały w tradycyjny sposób. Sytuacja taka w ym usiła inne rozwiązanie, niż w przypadku stan d ardow ego transferu.
N a malowidło naklejono licowanie składające się z d w ó c h w arstw gazy b aw ełnianej i d w ó ch w arstw p łó tn a lnianego, uży w ając 15% w o d n e g o ro ztw o ru PAW. W ykonano konstrukcję podtrzym ującą sufit skalny i jednocześnie zabezpieczającą jeg o krzyw iz nę. Sufit podparto na dużej powierzchni, aby zabez p ie c z y ć go przed z a w a le n ie m się w trakcie prac. M iędzy drewnianą konstrukcją a sufitem um ieszczo no płyty, na których p o ło żo n o worki wypełnione piaskiem tak, aby jak najlepiej dopasowały się do krzywizny sufitu. Drewniane belki podparto pustaka mi i rozparto drewnianymi klinami.
Skałę sufitu grubości około ł m ścięto od góry do poziomu tynku przy użyciu szlifierki kątowej z tarczą diam entow ą. Rozdzielono trzy fragmenty m alowidła zgodnie z nacięciami wykonanymi przez k onserw ato rów syryjskich w 1997 r. Z o d w ro c ia p o s z c z e g ó l nych frag m en tó w usunięto resztę materiału skalne go, pozostawiając sam tynk. Oddzielone fragmenty, leżące licem do dołu na płytach pilśniowych i w o r kach wypełnionych piaskiem, wyniesiono poza w y kop. W warunkach misji wykopaliskowej nie było m o ż liw e zastosow anie d źw ig u , więc fra g m e n ty w y n o s z o n o ręcznie z w y k o p u o 2,5 m g łę b o k o śc i.
2. Plastyka tynku to niezam ierzone, łagodne pofalow anie po w ierzchni. odzwierciedlające strukturę wątku ściany, charakterys tyczne dla najstarszych warstw tynków . Por. M. O staszew ska,
U kształtowanie pow ierzchni malowidła ściennego a zabieg
prze-2. Z dejm ow anie zabezpieczających form gipsow o-pakułow ych. Stan w trakcie konserwacji. Fot. B. Markowski 1999
2. Removal of protective plaster-oakum forms. State during conser vation. Photo: В. Markowski 1999
Skutkiem tego, niestety, było niewielkie przesunięcie się worków z piaskiem na płytach, co spow odow ało d o d a tk o w e s p ę k a n ia tynku. Nie nastąpiło j e d n a k przesunięcie drobnych fragmentów malowidła.
Po wyniesieniu fragmentów poza wykop przystą piono do zabezpieczenia krzywizny malowidła p o przez wykonanie dw ustronnego płaszcza gipsowego. Powierzchnię odw rocia tynku spryskano preparatem
noszenia. Relacja między zjawiskiem a praktyką konserw atorską ,
„Studia i M ateriały W ydziału K onserw acji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie” , Kraków 1992.
3. Trzy fragmenty malowidła przed połączeniem. Stan w trakcie konserwacji. Fot. A. Trochim owicz, 2000 3. All three fragments prior to joining. State during conservation. Photo: A. Trochimowicz 2000
4. Fragmenty po połączeniu, w trakcie zakładania pierwszej warstwy licowania - gazy bawełnianej. Stan w trakcie konserwacji. Fot. B. M ar kowski 2000
4. Fragments after joining, in the course o f placing the first layer of facing - cotton gauze. State during conservation. Photo: B. M arkowski
2000
g rz y b o b ó jc z y m (2 ,5 % Prew entol R80 w a lkoholu etylow ym ) i zaiz o lo w a n o folią, na którą nałożono warstwę gipsu. Gips w zm ocniono pakułami i listwa mi drewnianym i. Po związaniu gipsu, płaty odwróc- no, unieruchom ione pom iędzy gipsow ą form ą i płytą pilśniową z workiem z piaskiem.
Po odwróceniu fragm entów okazało się, że lico wanie założone przed zabiegiem, przyłożone w o rk a mi z piaskiem, w trakcie przedłużającego się zdejm o wania materiału skalnego od góry (trwającego 10 dni), zostało zaatakowane przez mikroorganizmy. W związ ku z tym zdjęto je, a lico m alowidła zdezynfekow ano Prewentolem R80. Po wyschnięciu na lico założono bibułkę jap o ń sk ą na 15% wodny roztw ór PAW . Tak, jak w przypadku odwrocia, założono płaszcze gipsowe od strony lica, odizolowane od oryginału folią. Obie strony płaszcza połączono ze sobą (jedynie w kilku miejscach zapewniając dostęp powietrza) w celu za pobieżenia przesunięciom i uszkodzeniom m echa nicznym malowidła. W ten sposób zabezpieczone trzy fragm enty malowidła zapakow ano do drewnianej skrzyni wypełnionej trocinami oraz zdezynfekowany mi gąbkami i przewieziono drogą lotniczą do Polski.
Podróż m alow idła do Polski przeciągająca się ze względów formalnych trwała ponad pół roku.
Szczęśliwie, w jej trakcie skrzynia nie była ro z p a k o w yw ana i malowidło nie uległo uszkodzeniom m e chanicznym , jak również, czego się szczególnie o b a w ian o , nie zostało z a atak o w an e przez m ik r o o r g a nizmy (il. 2).
Po rozpakowaniu skrzyni, w pracowni fragm enty umieszczono na łożu piaskowym (il. 3). P opękany tynk z malowidłami sklejono, rekonstruując p ierw o t ną krzywiznę malowidła. W spom agano się różnego rodzaju podpórkami oraz kitami pom ocniczym i, ułat wiającymi prawidłowe wyprow adzenie krzywizny. W trakcie składania pokruszonych fragm entów z a kładano kity wapienno-piaskowe, których użyto r ó w nież do uzupełnienia w iększych u b ytków ty n k u . Pęknięcia dodatkow o w zm ocniono, a rozw arstw ienia z niw elow ano wykonując iniekcje z kleju (używ ano mieszaniny równych części Primalu AC33 i M ow i- lithu DM C ). Ta żm udna praca, trwająca około trzech miesięcy, przyniosła zadowalające efekty. Połączono wszystkie pokruszone fragmenty, uzyskując płynną płaszczyznę. Jej kształt dodatkowo sprawdzano form a mi gipsowymi, wykonanymi przed p r z e w ie z ien ie m obiektu do kraju. Po sklejeniu popękanych k a w a ł ków trzy płaty połączono ze sobą na łożu p ia s k ow ym (il. 4).
Z naczna p o w ierzch n ia m a lo w id ła (2 m 2) u n ie możliwiała bezpieczne odwrócenie obiektu bez k o n strukcji pomocniczej. Należało również wykonać p o d łoże odwzorowujące krzywiznę lica, na które po o d wróceniu obiektu m ożna by było go położyć.
Aby umożliw ić odpow iednie opracowanie o d wrocia obiektu oraz w ykonanie zastępczego podłoża należało stworzyć tym czasow y negatyw lica, trwale z nim związany, spełniający rolę stołu roboczego. N a lico malowidła ponownie założono fa c in g składający się z dwóch warstw gazy bawełnianej i dwóch warstw płótna lnianego p rzy k le jo n y c h na 15% w o d n y r o z twór PAW . Postanowiono przym ocow ać do lico w a nia kratow nicę z la m in o w a n y c h płyt K a p a - p l a s t3 o grubości 10 m m , z rdzeniem z pianki poliuretano wej i plastikową pow łoką z laminatu celulozow ego (są one lekkie, sztywne i łatwe w obróbce). W ykonano profile krzyw izn pow ierzchni lica w zdłuż i w p o przek co 15-20 cm. W ykorzystano do tego celu g rz e bień do o d w z o r o w y w a n ia profili c e ra m ic z n y c h . Rozpięto siatkę z cienkich drutów wyznaczającą pla nowaną płaską powierzchnię tym czasow ego stołu ro boczego. Zdejmowano kolejne profile i przenoszono je na sztywny karton. Następnie, przymierzając papiero we wzorniki, dopracowywano mniejsze nierówności. Wycięto profile z płyt Kapa-plast i - odpow iednio je nacinając - wykonano kratownicę. Konstrukcję przy m o co w an o do licow ania oklejając jej ścianki p łó t nem przy użyciu mocnego w odnego roztworu P A W .
W związku z tym, że malowidło z mitreum w Hu- arte z pewnością nie wróci na pierwotne miejsce, gdyż sufit w całości zawalił się, nie było koniecz ności zastosowania dwustronnie m odelow anego p o d łoża zastępczego. Przyjęto założenie, że m alow idło będzie eksponow ane w m uzeum i postanowiono o s a dzić je na podłożu m odelow anym jednostronnie. C o prawda z reguły obiekty, których powierzchnia ma bardzo dużą amplitudę nierówności, osadza się na podłożu powtarzającym kształt lica w celu o g ra n i czenia grubości transferu, jednak takie rozwiązanie ma słabszą wytrzymałość m echaniczną. W tym p rz y padku d ocelow e m iejsce ekspozycji - Syria i n ie m ożność d o p iln o w a n ia obiektu na miejscu - j e g o ekspozycji i traktowania, predestynowała wybranie najmniej ryzykow nego i najmniej narażonego na uszkodzenia i ewentualne niefachowe interwencje
sposobu ukształtowania podłoża transferu.
Obiekt z założoną k ratownicą - stołem roboczym odw rócono licem do dołu (ił. 6), a powierzchnię o d wrocia wyrównano mechanicznie przy użyciu szlifier ki kątowej. Przyklejono warstw ę dublującą składają cą się z merli bawełnianej, dw óch warstw płótna lnia nego i tkaniny szklanej na żywicę akrylową Primal A C 33 w stężeniu fa b ry c z n y m4 (il. 7). A n a lo g ic z n ą k onstrukcję z płyt K apa-plast p rz y m o c o w a n o do odw rocia w taki sam sposób jak w przypadku k o n strukcji stołu roboczego. W yznaczono powierzchnię kratownicy, odpow iednio nachyloną w stosunku do lica obiektu pod kątem dającym równe odległości do najbardziej wysuniętych punktów krzywizny lica. Konstrukcję przyklejono do odwrocia obiektu na P r i mal AC33, zostawiając pod obciążeniem do wyschnię cia kleju. Powierzchnię kratownicy ścięto do płasz czyzny uprzednio wyznaczonej. Dodatkowo w z m o c niono spoinę między płytami a odwrociem , oklejając płyty płótnem lnianym również na Primal A C33. M alowidło wraz z now ym podłożem z kratownicy zamknięto dokoła ram ą skręconą z profili alum inio wych o przekroju prostokątnym ( 9 x 2 cm) z w e w nętrznymi wzm ocnieniam i. Ramę ściągnięto w e w nątrz drutem m osiężnym 0 0 ,3 cm i śrubami rz y m skimi, których uszy wystają i m ogą w przyszłości spełniać rolę u c h w y tó w do w ieszan ia o b ie k tu . Zam ontow ano konstrukcję z drutu ze stali n ierdzew nej 0 0,1 cm i z elem entów z płyt Kapa-plast, b ęd ą cych rodzajem zakotw iczenia pianki poliuretanowej swobodnie spienianej w komorach kratownicy. Drut poprow adzono w poprzek i wzdłuż przez środek każdej komory kratownicy, a na każdym przecięciu drutów zam ontow ano mały kwadrat wycięty z płyty Kapa-plast (il. 8). W komory kratownicy wlano p ia n kę p o liu re ta n o w ą E k o p ro d u r 3 0 3 6 B 3 5 (il. 9).
Zam ontow anie kratow nicy, ramy alum iniow ej i wewnętrznych wzmocnień i zakotwień z drutu było konieczne ze względu na charakter pianki poliure tanowej, która ma dużą siłę przy rozprężaniu oraz te ndencje do p e łz a n ia ju ż po z w ią z a n iu , w z w ią z k u z czym nie m ożna jej spieniać na dużych pow ierzch niach bez podziałów'’. Po związaniu piankę ścięto do poziomu konstrukcji z płyt Kapa-plast. W ten sposób o p ra c o w a n e o d w ro c ie zab e z p iec z o n o la m in a te m epoksydow o-szklanym (fot. 5).
3. Płyty Kapa-plast zostały przebadane w ramach pracy dyplom o wej na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Kra kowie - por. K. Dudek, Transfer fragm entu malowidła ściennego
Adama Stallony - D obrzańskiego p .t. „ Kazim ierz Jagiellończyk",
Kraków 1999, mps.
4. Wykonano próby na zachowanie się różnych kombinacji nośnika w postaci merli bawełnianej, płótna lnianego oraz tkaniny szklanej i klejów: Primalu AC33, Primalu AC33 z kredą, kazeiny wapiennej w komorze postarzeniowej pod wpływem radykalnie zmiennych warunków cieplno-wilgotnościowych. Po doświadczeniu zdecydo
wano się na użycie Primalu AC33 jako nośnika merli bawełnianej i płótna lnianego. Szczegółowy opis doświadczenia znajduje się w dokumentacji konserwatorskiej.
5. Pianka poliuretanowa dwuskładnikowa Ekoprodur 3036B3 zos tała przebadana w ramach pracy dyplomowej na W ydziale K onser wacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w W arszawie - por. P. G órek,
Wymiana zniszczonego tworzywa rzeźby polichrom ow anej, W ar
szawa 1998, mps.
Laminat epoksydowo - szklany Rama z profili aluminiowych 9*2cm Konstrukcja ściągająca z drutu miedzianego 0 0.3 cm napięta śrubami rzymskimi Śruba metalowa 0 0.8 cm z nakrętką Kratownica z płyt Kapa-plast obklejona płótnem lnianym Drut aluminiowy 0 0.3 cm z elementami z płyt Kapa-plast Tkanina szklana Płótno lniane Płótno lniane Merla bawełniana Tynk oryginalny . I Tkanina szklana Pianka poliuretanowa Płótno lniane Merla bawełniana Tynk oryginalny
5. Aksonometria konstrukcji zastępczego podłoża nośnego malowidła z sufitu mitreum w Huarte. Rys. M. Skwira
5. Axonometry of the construction of the substitute carrying foundation of the painting on the mithraeum ceiling in Huarte. Drawing M. Skwira
Obiekt odw rócono licem do góry. Ścięto nad miar pianki poliuretanowej znajdującej się pomiędzy r a m ą a o ry g in a ln y m ty n k ie m , d o s to s o w u ją c jej powierzchnię do krzywizny oryginału (kontynuacja nierówności). Na piankę poliuretanową naklejono lam in at e p o k s y d o w o - szklany w celu u s ta b iliz o w ania podłoża. Miejsca przesiąknięcia żywicy po sypano piaskiem w celu poprawienia przyczepności. Następnie na tło m alowidła założono zaprawę pias- kow o-klejow ą kilka mm poniżej poziom u pow ierzch ni oryginału. N a licu obiektu spłycono kity robocze i założono kity w ykończeniowe. O pracow ano je m e chanicznie oraz zunifikowano kolorystycznie. Boki transferu z płyt Kapa-plast w yrów nano i zabezpie czono laminatem epoksydow o-szklanym , a po zw ią zaniu położono zaprawę piaskow o-klejow ą (fot. 1 0).
T r a n s f e r na now e p o d ło ż e j e s t d la m a lo w id ła z a b ie g ie m d ra s ty c z n y m , w iąże się b o w ie m z o d d z ie le n ie m go od p ie rw o tn e g o p o d ło ż a k o n s tr u k cyjnego, które jest integralną częścią dzieła. D lateg o m e to d ę tę sto su je się w o s ta te c z n o ś c i, w s y tu a c ja c h , gdy je st ona je d y n ą szan są u ra to w a n ia m a lo w id ła . T ak było w tym p r z y p a d k u , b o w iem - j a k w s p o m n ia ła m - sufit sk aln y , na k tórym p ie r w o tn ie z n a jd o w a ło się m a lo w id ło z a w a lił się. P o s tę p u ją c e procesy degradacji skały na ścianach w m itre u m w p rzyszłości zm u sz ą do d o k o n a n ia z a b ie g u p rz e n ie sie n ia także p o zo stały ch m a lo w id eł znajdujących się obecnie in situ. Z astosow ana w tej p ra c y m e to d a tran sferu , po pew nej m o d y fik a c ji, b ę d z ie m o g ła być w y k o rz y s ta n a także w o d n i e sien iu do nich.
D użą rolę podczas przeprowadzonej konserwacji odegrały pianki poliuretanowe. W ykorzystano je pod p ostacią płyt laminowanych dwustronnie, ja k o ele menty konstrukcji licowania i „zbrojenia” podłoża zastępczego oraz w postaci pianki poliuretanowej spienianej swobodnie na odwrociu, jako wypełnienie tej konstrukcji. W związku z wielkością obiektu oraz d u żą amplitudą nierówności powierzchni konieczne było w ykonanie stosunkowo grubego zastępczego p odłoża nośnego. Lekkość pianki poliuretanowej za sadniczo wpłynęła na zmniejszenie ciężaru transferu w stosunku do standardowych podłoży
konstrukcyj-6. Obiekt w trakcie przewracania licem do dołu. Stan w trakcie kon serwacji. Fot. A. Trochimowicz 2000
6. O bject being turned over with the facing to the underside. State during conservation. Photo: A. Trochimowicz 2000
nych. Przeprowadzone prace konserwatorskie u m o żliwiły zachowanie specyfiki ukształtowania o rygi nalnej powierzchni malow idła i przygotowały je do ekspozycji w muzeum.
8. Odwrocie obiektu z przyklejoną konstrukcją z płyt Kapa-plast, z zamontowana ramą z profili aluminiowych. W idoczne konstruk cyjne wzmocnienie zastępczego podłoża nośnego w postaci m ie dzianych drutów ściągniętych śrubami rzymskimi, będących za razem uchwytami umożliwiającymi zawieszenie obiektu. Cieńsze druty aluminiowe z kawałkami płyty Kapa-plast spełniają rolę zakotwiczenia pianki poliuretanowej. Stan w trakcie konserwacji. Fot. A. Trochimowicz 2000
8. Reversal of the object with a glued on construction o f Kappa plast plates and an installed frame made of aluminium profiles. Visible construction reinforcement of the substitute carrying foun dation in the form of copper wires with screws serving as grips used for hanging the object. Thinner aluminium wires with pieces of Kappa-plast plates anchor the polyurethane foam. State during con servation. Photo: A. Trochim owicz 2000
7. Odwrocie obiektu po założeniu wszystkich warstw dublujących - gazy bawełnianej, dwóch warstw płótna lnianego i tkaniny szklanej. Stan w trakcie konserwacji. Fot. A. Trochim owicz 2000 7. Reversal o f the object after the placing of all the doubling layers - cotton gauze, two layers of linen cloth and glass fibre. State dur ing conservation. Photo: A. Trochimowicz 2000
9. Odwrocie obiektu po spienieniu pianki poliuretanowej w ko morach konstrukcji zastępczego podłoża nośnego. Stan w trakcie konserwacji. Fot. A. Trochim owicz 2000
9. Reverse of the object after foaming the polyurethane foam in chambers o f the substitute carrying foundation construction. State during conservation. Photo: A. Trochimowicz 2000
10. Lico obiektu w świetle sztucznym. Stan po konserwacji. Fot. A. Trochim ow icz 2001 10. Face of the object in artificial light. State after conservation. Photo: A. Trochim ow icz 2001
THE TRANSFER O F MURALS W ITH AN UNEVEN SURFACE UPON THE EXAMPLE O F THE CON SERVATION O F PAINTINGS FROM THE C EILIN G O F A M ITHRAEUM IN HUARTE
A m ithraeum , decorated with paintings and originat ing from the fourth century A. D., was discovered in 1997 underneath the floor o f the Syrian church from the sixth century A. D. The painted rock ceiling o f the tem ple caved in during archaeological excavations, and the only way o f saving the murals was to transfer them onto a new basis.
T he conducted conservation made it possible to exhibit the disintegrated painting while retaining the specificity o f its original surface. A new type o f fac ing was used for rendering indelible the original plas ter - a negative was made o f the traditional carriers in the form o f cotton gauze and linen cotton, reinforced with ribbing made o f Kapa-plast plates. The conser vators also used a modified type o f substitute founda tion construction - an inner lining laminate with
a Kappa-plast plate bracing truss covered with linen cloth. T he truss chambers were filled with p o ly urethane foam, which was then laminated with an outer facing. The whole construction was additional ly reinforced by installing a framework made o f a lu m inium profiles with a system o f thin wires stretched inside the foaming polyurethane. The applied m a terial m ade possible a m axim um reduction o f the burden o f the transfer.
The purpose o f the presented study was to devise a m ethod of transferring the remaining part o f the paintings in the mithraeum. In time, the progressing degradation o f the rock foundation will make it necessary to shift also those paintings which today remain in situ.
