Wojciech Kowalski
Miejsce ochrony dóbr kultury w
systemie prawa
Ochrona Zabytków 39/3 (154), 171-178
1986
It seems to me th a t such kind of ac tivities w o u ld be h elpful fo r a ll w h o a re profess io n ally e n g a g e d in th e protection of historic h e rita g e . In my o p in io n , it is th e tim e now to in i tia te a new s ta g e in th e s tru g g le fo r th e preservatio n of historic o b je c ts ; this should b e th e s ta g e of in creasin g d i rect c o n se rv atio n w ork in th ou san ds of historic towns an d a rc h ite c tu ra l structures. As it has been a lr e a d y m en tio n ed , h ith e rto efforts u n d e r th e au spices of U N E S C O an d IC O M O S , h ave y ie ld e d u n e x p e c te d results: w e a ll a re co n vinced of th e n e ed to p ro te c t! N o w it is necessary to ta k e
up co nse rv atio n w ork on a b ro a d scale in th e g r e a t unity of th e p e o p le o f E urop e’s cu ltu re.
If this p ro b lem co u ld fin d its d u e p la c e in th e p ro g ra m m e of works of th e S ecu rity C ou ncil of the E u ro p ean C o m m u n ity then it w o uld be a m a jo r co n trib u tio n a n d a id in rescuing m an ’s h e rita g e . If my prop osal ga in s s u p p o rt a t this m e e tin g, P o la n d w ill be read y to e n g a g e itself in th e o r g a n i zatio n of th e c e n tre an d w ill be su b m ittin g in fo rm a tio n on its o rg a n iz a tio n a n d work.
W O J C IE C H K O W A LS K I
MIEJSCE OCHRONY DÓBR KULTURY W SYSTEMIE PRAWA
Przychylam się d o opiniii R edakcji, w yrażonej przy okazji o g ła s z a n ia artykułu Jainc Prószyńskiego 1, że dyskusja nad p roblem atykę re g u lac ji p raw n ej ochrony zabytków pow inna toczyć się stale, p on iew aż p rzed stawia c ią g le oktuailizowaine i w eryfiko w ane realiam i p og ląd y środowiska. W y d a je się w szakże, iż nie była ona ja k dotychczas n a d m ie rn ie b u rzliw a ł w spom niany artykuł jes t jednym z mieliaznych je j plonów ostatnio opublikow anych 2. S ąd zę zatem , że tra fn ą i .wyważoną w ypow iedź J. Pruszyńskiego m o żn a tra kto w a ć ja k o wstęp d o szerszej i g łębszej a n alizy o b e cn eg o stanu p raw a w o m aw ianym zakresie. Z a g a d n ie n ie jes t p o w ażn e i n iełatw e, o czym p rzek o n u je fa k t p rzed ło ż e n ia N a ro d o w e j R adzie Kultury w g ru d n iu 1985 tr. ju ż ósm ego p ro jektu n o w elizac ji astaw y o o ch ro nie d ó b r kultury i o m uzeach, do którego członkow ie Rady postanow ili poczynić sw oje uw agi i z a p ro p o n o w ać wnioski. A n a liz u ją c to praw o i c e le ja/kie ma o siąg n ą ć od razu, nasuw a1 się w ie le pytań, w tym czę sto zasadniczych. Czy rzeczywiście datyohczas oibowią- zu jąoa ustaw a jes t jednym z „najnow ocześniejszych aiktów prawnych tego typu w skali św iato w e j” , czy jest to tylko „swoista d e k la ra c ja d o b re j w oli państw ai i je g o o rg an ów , p om ijająca' ze szkodą d la o biektów ch ro n io nych z a g a d n ie n ia pra'kityczne, .niejednolita., a co n a j w ażn iejsze - nie stosowalna'’ 3. Jeżeli ją poirównamy z ro zw iązaniam i legislacyjnym i innych krajó w z teg o sam ego czasu, w ątp ić m ożna czy była nowoczesna ju ż w chwili pow stania 4. N a to m ia s t z pew nością n ie jest ad e k w a tn a do skaili pro blem ów , przed którymi stoimy dzisiaj, kiedy to w g rę wchodzi o ch ro na li 're w alo ryza cja całych — n ie ra z ogrom nyoh — zespołów starom iejskich, a' n a u k a mówi już o o chronie p rze strzeni kulturow ej. Z am ie rzen iem m o jego airtykułu jest p rzed staw ienie możliwych w a ria n tó w o g ó ln e j koncepcji re g u lac ji p raw n ej ochrony d ziedzictw a kulturow ego, o p a rte j na a n a liz ie p orów n aw czej. Poniew aż airtykuł niniejszy pom yślany jest ja k o część szerszej w ypow ie dzi, d okonajm y n a w stęp ie krótkiego p rzeg ląd u g łó w nych przyczyn o b e cn eg o stanu ochrony zabytków w naszym kraju.
G łó w n e z a g ro żen ia d zie d zictw a ku lturow ego
Różnorakie zag ro żen ia i b arie ry skutecznej ochrony i ko n serw acji zabytków w Polsce stano w ią przedm iot stosunkowo częstych p u b lik a c ji, w ie lo kro tn ie „ a la r
mów” w prasie, a przez środowisko fa c h o w e są pix> w idłow o ro zp ozn aw an e. W tym miejscu wystarczy w ięc skrótowo ich w yliczenie d a ją c e możliwość z a p o z n a n ia się ze skalą zjaw iska. W śród w ielu przyczyn złeg o stanu zabytków w ym ienia' się n ajczę ście j n a s tę p u ją c e : — Niski stan m asow ej świadom ości społecznej w za-- Icresie roli i zn aczen ia dziedzictwa! ku lturow eg o za ró w no jak o nośnika tradycji i tożsam ości n a ro d o w e j, ja k i praktycznych o raz estetycznych korzyści, które o s ią g a się lub m o żn o by o siąg nąć w czasie obecnym . W yn ik a z niej n a jo g ó ln ie j m ów iąc brak poszanow ania' i w ła ś ciw ego tra k to w a n ia zabytków ze strony pojedynczych osób i różnych zbiorow ości (m iejskich, dzielnicow ych czy w iejskich), ja k i w ielu o rg an ó w oraz instytucji p a ń stwowych 5.
— W ie le rozw iązań prawnych i ekonom icznych w oczy wisty sposób sprzyja lub w ręcz w ym usza b rak n a le żytego stosunku do obiektów zabytkowych. Przykładowo można tu w skazać te n d e n c je w p la n o w an iu p rzestrzen nym, które p od ejm o w ało przede wszystkim z a d a n ia w d zie d zin ie nowych inwestycji, lokowanych zwłaiszczai n a teren ach nie zab u do w an ych . Staire centrai m iast pozostaw ały w ten spoób poza zakresem z a in te re s o w a n ia o rg an ów planow ania', niie m iały n a ogół szcze gółowych p la n ó w zagospodarow ania! p rzestrzenn eg o i często p o m ijan e były w kolejnych p la n a ch sp o łeczn o -gospodarczych 6. P o ja w ia ją c e się wówczas w rejo n ach
1 J. P r u s z y ń s k i , R e g u l a c j a us ta wo wa oc hro ny zab ytk ów , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” , nr 1, 1985, ss. 2 8 —31.
2 W la ta c h s ie d em d ziesią tych w y p o w ia d a li się w s p ra w ie n o w e liz a c ji k o le jn o : W . S i e r o s z e w s k i , K. M a l i n o w s k i i K. P a w ł o w s k i („ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” , nr 3, 1971, nr 2, 1973 i nr 4, 19 7 6 ). Z a p is em dyskusji w środow isku k o n s e rw a torskim je s t s p ra w o z d a n ie L. K r z y ż a n o w s k i e g o z a m ie szczone w „ O c h ro n ie Z a b y tk ó w ” , nr 1, 1975. W ra m a c h p ro b lem u m ięd zy re so rto w eg o te m a t p o d ję li ta k ż e H . N i e ć i W . К o w a I s к i w o p ra c o w a n iu pt. Z a ł o ż e n i a po ls k ie j k o n c e p c ji p r a w n e j ochron y dz i e d z ic tw a ar ch it e k to n ic zn e g o , które je s t p o d s taw ą n in ie js ze g o artykułu .
3 O b y d w a cytaty z : J. P r u s z y ń s k i , op. cit., s. 28. 4 Por. np. „ P ra w o M a lr a u x ” ta k ż e z 1962 r.
5 N ie o zn a c za to oczyw iście, że b rak je s t d o brych g o s p o d arzy i o p ie k u n ó w zab ytk ó w , o czym ś w iad c zą n a g ro d y roz d a w a n e n a jlep szym k a żd e g o roku, por. np. „ S p o tk a n ia z Z a
b y tka m i” , nr 3—4, 1985, s. 104.
6 N ie przekreśla to a n i nie u m n iejsza w ysiłków p o d e jm o w a nych przez różne o rg a n y, in stytucje i o rg a n iz a c je , m .in. przez M ię d zy re s o rto w ą K om isję ds. R ew a lo ryzac ji M ia s t i Z e s p o łó w Zabytkow ych i d z ia ła ją c y przy n ie j Zespó ł Ekspertów .
starom iejskich pojedyncze inwestycje bywały całko w icie p rzypadkow e i nie zsynchronizow ane z o toczeniem . N ie raz też b rak p lanu rodzi skłonność do celow eg o z a n ie d b a n ia istn ie ją ce j zabudow y, aiby je j d e g ra d a c ja ' ła tw o u z a s a d n iła konieczność d o k o n an ia w yburzeń. Innym p rzykładem niebezpiecznych skutków w adliw ych kon cepcji prawnych i ekonomicznych jest sytuacja w g o sp o d a rc e zasobam i mieszkaniowym i. O b ję c ie całości tych zasobów gospo d arką ko m u n alną przy nom inalnym tylko pozostaw ieniu tytułu własności oraz sp ro w ad zen ie czynszu do symbolicznej wysokości p o w o d u ją , że w ła ściciele n ie są bezpośrednio zain tereso w an i utrzym a niem swoich nieruchom ości w o dpow iednim stanie, arnł też nie dysp o nu ją odpow iednim i środkam i na pokrycie n a w e t niew ielkich rem ontów. M ieszkańcy, a czasem też i a d m in is tra c je zain tere so w an e są szybkim d o p ro w a d z e niem do całko w itej d ew astacji dom ów, która d a je szan sę uzyskania now ego m ieszkania' 1. Przypomnijmy, że chodzi tu o m ieszkalną zab u d o w ę z ostatnich około 150 lat, która w bardzo w ielu w ypadkach o c ze k u je na o ch ro nę w ram ach opieki n a d zespołam i zabytkow ym i. — Brak ja s n e j i je d n o lite j o raz konsekw entnie re a liz o w a n e j polityki pań stw o w zakresie ochrony zabytków , która byłaby sprzężona z o gó lną polityką społeczno- -gospodairczą. Dzięki odp o w ied n iem u p od ejścia, w tru d nych latac h pow ojennych o d b u d o w a n o z pietyzm em c a łe starów ki. D zisiaj zaś o ch ro na zabytków je s t praktycz nie o d iz o lo w a n a od życia gospo d arczeg o kraju . N ie d o c e n ia n e je s t zn aczen ie d a w n e j zab u d o w y ja k o ku b atu ry użytkowej i m ieszkalnej, je j ro la w d och o d o w ej turystyce i kulturze. Często też w ie le zależy w te j d z ie d zin ie od aktualnych ten d en cji, „m ó d ” , ta k zw an ej d o b re j lub złej „ko n iu n ktu ry” d la zabytków itp . Skut kiem tej sytuacji jest między innymi niewysoka pozy- cjai urzędu konserw atorskiego, a w ięc i n ie d o sta tec zn e zn acze n ie jeg o decyzji.
— O g ro m n a dysproporcja w p o te n c ja łe w ykonawczym , w y ra ż a ją c a się katastrofalnym niedo ro zw ojem przed siębiorstw rem ontow o-budow lanych przy jednoczesnym 1 p ra w ie wyłącznym rozw oju jed no stek nastaw ionych na p ro d u kc ję i w ykonawstwo nowej zab u d o w y. Tym czasem p ro po rcje te pow inny przed staw iać się z u p e ł n ie 'inaczej, skoro na przykład zasoby m ieszkaniow e Polski p ozstałe sprzed w ojny i w ynoszące około 2 460 000 m ieszkań, w liczbie do 1 000 000 w y m a g a ją p iln eg o rem ontu. Dalszych 6 0 0 - 7 0 0 000 m ieszkań jest ju ż w ta k złym stanie technicznym , że n ie o p ła c a ln e sta je się inw estow an ie (poza rem ontem z a b e p ie c z a ją - cym). D la p orów n an ia w yp ad a w skazać u d ział p rzed siębiorstw remontowych w oałym p o te n c ja łe b ud o w n ictw a, nai przykład w e Framcij wynosi on 3 7 ,5 % , w Austrii 3 0 % , a, w Szwecji 2 0 % . P o dobnie przed sta w ia ją się różnice w wielkości 'nakładów n c remonty i m o d ern izac je . W Polsce wynoszą o ne od 4 % w l o tach 1976—1980, poprzez 4 ,4 % w latach 1981—1985, d o planw an ych 5 ,9 % po roku 1986 — podczas gdy w e F ran cji, Austrii i N R D stanow ią około 3 0 % n a k ła d ó w na now e budow nictw o.
— N ie w łaś ciw a polityka w d zied zin ie g ospodarki i pro dukcji m a te ria łó w budow lanych, któ ra d o p ro w a d ziła do g w a łto w n e g o spadku podaży m a te ria łó w tradycyj nych. N a le ż ą d o nich: w ap no , cegłai, d ach ó w k a i inn e, bez których tru d n o sobie w yobrazić rem onty i konser w a c ję d a w n e j zabudow y. W o dp o w ied zialnym na' tym odcinku M inisterstw ie Budow nictw a i M a te ria łó w Bu dow lanych nie prowadzi się a n a liz potrzeb m ateriało
wych rem ontów i m o d ern izacji przy p la n o w an iu p ro dukcji. Jest anai podporządkow ana' w yłącznie z a d a niom związanym z nowym budow nictw em . S tąd też o bserw u je się stały sp ad e k produkcji m a te ria łó w b u dow lanych w aru n ku jących p ro w adzenie rew aloryzacji. I tak, na przykład: p rodukcja w a p n a wynosząca w 1976 r. 5 088 000 ton w następnym w ynosiła już tylko 4 899 000 ton, cegły w yprodukow ano w 1977 r. 3 m iliard y sztuk, to je s t o 100 m ilio n ów m n iej niż w 1963 r., dachów ki w 1960 p ro dukow ano 100 m ilio nów sztuk, a w 1977 r. poniżej 30 m ilio n ów (w tym samym roku na W ęgrzech w yprodukow ano 120 m ilio nów d achów ek, czyli trzy razy w ię ce j w kraju cztero krotnie mniejszym od Polski). W s k a za n e te n d e n c je spadkow e utrzym ują Się n a d a l.
Zarysow ane wyżej czynniki n eg atyw n ie w p ły w a ją c e n a o ch ro n ię zabytków są ściśle ze sobą splecione, na o gó ł w z a je m n ie się w aru n ku ją . Jest ich p o n ad to zn acz nie w ię ce j, nie w spom niano n a przykład o b arierach i o gran iczen iach tkwiących w o rg an iza cji samnej o ch ro ny, czy skutkach zanieczyszczenia środowiska n a tu ra l n eg o . Brak jest tak że d ob rze zorganizow anych i sku tecznie d ziałających g ru p społecznych, które mogłyby zastąpić czy choćby wspomóc jednostki państw ow e w w ielu d zia ła n ia ch n o rzecz zac h o w an ia d ziedzictw a kulturow ego. Z d a rz a ją się przypadki tra k to w a n ia ciał społecznych jako przeciwników instytucji państwowych.
P rzegląd przepisów p raw a polskiego dotyczących ochrony d ób r kultury
S zerokie zakreślenie pojęcia dob ra kultury ■— zabytku w p raw ie p o ls k im 8 spow odow ało, że ochrona' po szczególnych elem en tó w teg o dob ra u re g u lo w a n a jest bardzo licznymi przepisam i, które n ależą do różnych dziedzin praw a. Podstaw ow e zn aczen ie ma kompleks przepisów związanych z U staw ą o ochronie d ó b r 'kultury i m u z e a c h 9. S am a Ustaw a w eszła w życie p on ad 20 la t tem u (w 1962 r.) i w szczególności z a w ie ra : — zespół przepisów ogólnych, w prow ad zających d e fi nic je pojęć podstawowych (R ozdział I i II), ustala strukturę o rg a n ó w ochrony d ó b r kultury (R ozdział III), — przepisy dotyczące rejestru zabytków (R ozdział IV), — przepisy dotyczące zakresu ochrony (R o zd ział V), — przepisy dotyczące użytkow ania zabytków n ieru ch o mych (Rozdział V I),
— zespół przepisów dotyczących m u zealió w o ra z p o krew ne (Rozdziały V II, V III, IX i X).
— przepisy dotyczące u d o stę p n ian ia i u po w szechn ian ia
7 Por. J. S t ę p k o w s k i , R e w a lo r y z a c ja i m o d e r n i z a c j a z e s p oł ó w miejskich j a k o p r o b le m g o s p o d a r k i przes trze nn ej, (w :) K o n c e p c je studi ów diagnostycznych n a d g o s p o d a r k ą p r z e strzen ną Polski, K om itet P rzestrzennego Z a g o s p o d a ro w a n ia w a n ia K raju P A N , Biuletyn nr 116, W a rs z a w a 1981 o ra z K. P a w ł o w s k i , Pa rt yc y pa c ja sp ołe cze ńs tw a w re w a lo ry z a c ji i oc hro ni e zabytków, maszynopis p o w ielo ny, IC O M O S , W a r szaw a 1982; ze źró d e ł tych p o ch o d zą też da lsze d a n e z a m ie szczone w te j części artykułu.
8 Por. a rt. 4 i a rt. 5 U staw y z d n ia 15 lu te g o 1962 r. o o c h ro n ie dó b r kultury i m uzeach (D z .U . nr 10 /196 2, poz. 48), d a le j ja k o U s ta w a.
9 Ł ą czn ie o b e jm u ją o n e dw a spore tom y o p u b lik o w a n e przez O ś ro d e k D o k u m e n ta c ji Z a b ytkó w w la ta c h 1970 i 1978.
I
w iedzy o zabytkach i zbiorach m uzealnych (Roz d ział XI),
— przepisy dotyczące społecznej opieki nad zab ytk a mi (R o zd ział X II),
— przepisy karn e (R o zd ział X III).
Ustaiwa w zasad zie nie przep ro w ad za zdecydow anego i konsekw entnego rozdziału reg u lacji dotyczących d ó b r ruchomych i nieruchom ych, mimo iż odm ienność c h a ra kteru tych d ó b r zm usza do całkow icie różnego sposo bu ich ochrony, udostępniania', nadzoru, konserw ow ania iitp. Tylko je d e n przepis (airt. 20) w spom ina o ochronie zespołów zabytkowych, której to spraw ie poświęca się o b ecn ie w ie le m iejsca w większości kraijów. D o Ustawy w łączono n ato m iast liczne p ostan ow ien ia poświęcone d ziałaln o śai muzeów. Są to placówki o stosunkowo je d nolitej strukturze, m etodach d ziałaniai itd., które to cechy z b liż a ją je raczej do b ib lio tek czy archiw ów . Z a g a d n ie n ie ochrony d ó b r nieruchom ych z n a jd u je o d z w ie rc ie d len ie w U staw ie zarów no w przepisach natury o g ó ln e j, jaik i n ie je d n o krotnie szczegółowych. Ponadto sprawy te re g u lo w an e są w licznych aktach odrębnych różnej rang i, na przykład przez p raw o : p la n o w a n ia przestrzennego, b u d o w lan e, finansow e, lokalow e, o ra dach narodow ych, ad m in istracyjn e. N a jis to tn ie js ze z n a czenie d la stanu ochrony d ziedzictw a arch itekto n icz nego ma je d n a k re g u la c ja p la n o w a n ia przestrzeń ego i praw o b u d o w lan e. W a rto w ięc poświęcić trochę miejsca tym przepisom. U staw a o p la n o w an iu prze strzennym 10 re g u lu je podstaw ow e z a g a d n ie n ia p lo n o w an ia przestrzennego zag o sp o d aro w an ia kraju. Proces ten ma na celu między innymi kom pleksow e kształto w a n ie z a g o sp o d aro w an ia w sposób za p e w n ia ją c y w a runki do popraw y ochrony d ó b r kultury (art. 1). Prze w id u je się o praco w yw an ie czterech ro d zajów planów , przy czym każdy z mich — a przede wszystkim trzy p la ny p odstaw ow e — pow inny zaw ierać pew ne ustalenia dotyczące ochrony d zie d zictw a kulturow ego. W szcze gólności :
— plon krajow y określa d z ia ła n ia z a p e w n ia ją c e „o c h r o n ę w a r t o ś c i k u ltu r o w y c h , w tym h istorycznych z a ł o ż e ń i zasobów m i e j s k i c h" (art. 18 ust. 2 pkt 8),
— piani regio naln y ustala ,, w y m a g a n i a i w a r u n k i w d z i e d z i n i e o c h r o n y d ó b r k u l t u r y " (art. 20 ust. 1 pkt 4),
— plan miejscowy ustala w arunki i sposoby ,.o c h ro n y d ó b r k ultur y i w a r t o ś c i k r a j o b r a z o w y c h " (art. 25 ust. 2 pkt 4).
D la o m a w ia n e j problem atyki podstaw ow e zn aczen ie ma m iejscowy p la n szczegółowy, który „o k r e ś la p r z e z n a c z e n i e g r u n t u , w y z n a c z a l i n i e r o z g r a n i c z a j ą c e te g ru n ty , u s t a l a z a s a d y u z b r o j e n i a t e r e n u o r a z z a s a d y k s z t a ł t o w a n i a z a b u d o w y , a w m i a r ę p o t r z e b y ró w n i e ż i n n e w a r u n k i i w y ty c z n e " (airt. 26 ust. 1). W sytuacjach specjalnych p rzew idu je się p on ad to o praco w yw an ie odrębnych p la n ó w zag o sp o d aro w an ia przestrzennego. Są to taik zw an e plany obszarów fu nkcjon aln ych, spo rzą d za n e d la ,,o b s z a r ó w w y o d r ę b n i a j ą c y c h się ze w z g l ę d u n a s p e ł n i a n i e s zc ze g ó ln y c h f u n k c j i g o s p o d a r czych, s po łe c zn y c h , k u l t u r a l n y c h lu b p r z y ro d n ic z o - ś ro - d o w i s k o w y c h " (art. 7 ust. 2). P odkreślenia jeszcze wy m a g a p ostan ow ien ie Ustawy n a k a z u ją c e um ieszczenie w decyzji o lokalizacji inw estycji w aru n kó w w y n ik a ją cych z potrzeb ochrony środowiska, i d ó b r kultury (art. 42 ust. 1).
Prawo b u d o w la n e 11 zaw iera n ieliczn e postanow ienia'
o dn o szące się do problem atyki ochrony d ó b r kultury. N a le ży w skazać je d y n ie na n a s tę p u ją c e przepisy: — Form a arch itekto n iczna obiektów budow lanych p o w inna być zh arm on izow an a z o toczeniem , u w zg lęd n iać w alory kra jo b ra z u i w pływ ać n a p o d n ie sien ie estetyki o toczenia (ort. 4).
— M in is te r kultury i sztuki w porozum ieniu z m inistrem g ospo d arki teren o w e j i ochrony środowiska o raz in n y mi zainteresow anym i ministram i może o kreślać w d ro dze ro zp orząd zen ia d o d atk o w e w aru n ki techn iczn e, j a kim pow inny o d p o w ia d a ć o biekty b u d o w la n e u zn a n e za zabytki, b ądź których przepisów nie stosuje się do tych o biektów (ort. 6 ust. 3).
— Projekty pom ników i innych dzieł plastycznych o raz u rząd zeń , przeznaczonych do um ieszczenia w m iejscach publicznych i w pływ ających na w ygląd o b iek tó w b u d o w lanych, w y m a g a ją zatw ierd ze n ia pod k ą te m u rb a n i styczno-architektonicznym i artystycznym (art. 27). O czyw iśaie tak pad z ie lo n o regulacjai p raw n a te g o s a m ego z a g a d n ie n ia w ym ag a w praktyce o d p o w ie d n ie j koordynacji. W yrazem tej potrzeb y jest o praco w an y w 1983 r. d okum en t pt. : Z a s a d y w s p ó ł d z i a ł a n i a r e s o r tó w przy r e w a l o r y z a c j i i m o d e r n i z a c j i z e s p o ł ó w s t a r o m i e j s k i c h 12.
D a ls ze przepisy o och ro nie nieruchom ych d ó b r kul tury zn a jd u je m y w p ra w ie ochrony przyrody. P o d e jm u ją one czasem o chronę obiektów n ie w ą tp liw ie z a lic z a nych do zabytków. Tytułem przykładu m ożna przytoczyć d w a p o s tan o w ien ia zaw a rte w Z a rzą d ze n iu M in is tra Leśnictw o i Przemysłu D rzew nego z 1983 r.13 w s p ra w ie uznamiai za rezerw aty przyrody. O to o n e :
— , , U z n a j e się z a r e z e r w a t p rz y ro dy p o d n a z w ą «O l s z y n k a G r o c h o w s k a » o b s z a r la s u o p o w i e r z c h n i 5 6 , 9 5 h a L a s ó w K o m u n a l n y c h m i a s t a s t o ł e c z n e g o W a r szawy, z a r z ą d z a n y p r z e z M i e j s k i e P r z e d s i ę b i o r s t w o R o b ó t O g r o d n i c z y c h w W a r s z a w i e (...). C e l e m o c h r o n y je s t z a c h o w a n i e z e w z g l ę d ó w historycznych, k ra jo b ra zowych i społecznych (p o d kr. W . K.) fra g m e n tu lasu
r o s n ą c e g o n a o b s z a r z e p o l a b itw y p o d G r o c h o w e m w ro k u 1 8 3 1" (§ 1 Z a rz ą d z e n ia ). — , , U z n a j e się z a r e z e r w a t prz y ro dy p o d n a z w ą «P o m o r z e » o b s z a r la s u o p o w i e r z c h n i 2 0 , 4 5 h a w L e ś n i c t w ie G i b y N a d l e ś n i c t w a P o m o rz e , p o ł o ż o n y w g m i n i e G i b y w o j e w ó d z t w a s u w a l s k i e g o (...). C e l e m o c h r o n y j e s t z a c h o w a n i e n a j s t a r s z e g o d r z e w o s t a n u Puszczy A u g u s t o w s k i e j o r a z p o z o s t a ł o ś c i d a w n e g o g r o d z i s k a " (§ 17 Z a rz ą d z e n ia ).
W obydw u przypadkach m am y do czynienia z typ o wymi zabytkam i w ym ienionym i bezpośrednio w airt. 5 Ustaw y o o ch ro n ie d ó b r kultury: p ole bitw y (airt. 5 ust. 4) i grodzisko (art. 5 ust. 5).
R e g u la c ją o chrony d ó b r ruchomych z a jm u je się praw o b ib lio tec zn e i dotyczące archiw ów . U staw a o b ib lio te kach z 1968 r.14 w p ro w ad za p o jęc ie o g ó ln o k ra jo w e j sieci b ib lio tec zn e j, która o b e jm u je b ib lio teki n au ko w e, fac h o w e, szkolne i p ed ag o g iczn e oraz p ub liczne.
10 U s ta w a o p la n o w a n iu przestrzennym z d n ia 12 lip c a 1984 r. (D z .U . nr 3 5 /1 9 8 4 , poz. 185).
11 U s ta w a o p ra w ią b u d o w la n y m z 24 p a ź d z ie rn ik a 19 74 r. (D z .U . nr 3 8 /1 9 7 4 , poz. 2 2 9 ).
12 O p ra c o w a n y przez M ię d zy re s o rto w ą K om isję ds. R e w a lo ryzacji M ia s t i Zesp o łó w Zabytkow ych w 1983 r.
13 Por. M o n ito r Polski nr 3 9 /1 9 8 3 , poz. 230.
14 U s ta w a o b ib lio te k a c h z 9 k w ie tn ia 1968 r. (D z .U ., 19 68).
W ka żd e j z wym ienionych irodzajów b ib lio te k z n a jd u ją się lub m ogą się znaleźć m a teria ły b ib lio tec zn e za kw a lifik o w a n e ja k o zabytki (a'rt. 5 ust. 9 Ustawy o och ro n ię d ó b r kultury). W ym ien io n e b ib lio teki p o d le g a ją różnym resortom, no przykład jednai z n a jb o g a t szych i najcenniejszych — B ib lio teka Jagiello ńska - p o d le g a mina strawi nauki, szkolnictwa wyższego i te c h niki. U s ta w a o narodow ym zasob ie arch iw aln ym i a r chiw ach z 1983 r. o b e jm u je o ch ro n ą wszystkie a rc h i w a — zabytki z n a jd u ją c e się na te re n ie kraju . Z g o d n ie z przepisam i te g o aktu ogół m a te ria łó w archiw alnych w Polsce dzieli się na państwowy ii ‘niepaństw ow y za sób a rc h iw a ln y , przy czym ten ostatni m oże być e w i d e n c jo n o w a n y lub nie ew id e n c jo n o w a n y (art. 2 i art. 41). U staw a re g u lu je p o s tęp o w an ie z m a te ria ła m i a r ch iw aln ym i, które p o d le g a ją m inistrowi n auki, szkol nictw a wyższego i techn iki (p o p rze d n io prezesow i Rady M in istrów, a potem ministrowi ku ltu ry i sztuki).
K o n cep cja re g u la c ji ochrony zabytków n a tle porów naw czym
W ła ś c iw e i skuteczne w praktycznym o d d ziaływ an i u um ieszczenie przepisów o o ch ro n ie zabytków w syste m ie p raw a jes t przedm iotem dyskusji specjalistów w kołach m iędzynarodowych i w poszczególnych p a ń stw ach. M ożliw ości rozstrzygnięć w zakresie techniki leg is la cy jn ej są przecież różne, często d ecy d u je tu ta j tra d y c ja i p rzek o n a n ie o skuteczności d ob rze p o zn a nych i od d a w n a stosowanych przepisów. S p raw a w ła ś ciw ej m etody p ostęp ow an ia w tym zakresie w yniknęła może n ajw y ra źn iej w praoach Rady Europejskiej, która z a ję ła się za g a d n ie n ie m rew aloryzacji miejskich ze społów zabytkowych. Jeden z raportów przygotowanych pod au sp icjam i te j o rg an iza cji 16, poświęcony o p ra c o w a n iu propozycji zm ian ustaw odawczych, za le c a no- stępu jący tok postępow ania'. P rzygotow anie o d p o w ie d n iego ustaw odaw stw a pow inno z a k ła d a ć re alizację dwóch za s a d : wszechstronności ochrony i m aksym alnej in te g ra c ji procesu rew aloryzacyjnego. Początkowym z a d an ie m w pracy nad praw em narodow ym w in n o być d o k o n a n ie a n alizy całeg o, pow stałego zwykle w d łu ż szym okresie, zespołu przepisów dotyczących ochrony d ziedzictw a zabytkowych budow li, m iejsc i Innych obiektów , ab y m ogły one n astę p n ie służyć zin te g ro w a n e j rew aloryzacji kom pleksów historycznych. P odob nie pow inny być przestud iow an e przepisy o u rb a n iza cji, p la n o w a n ia przestrzennym i b ud o w n ictw ie. Z n a j d u je się w nich bowiem zwykle w ie le norm w yraźnie uprzyw ilejow ujących nowe budow nictw o, często na t e renach uzyskanych w wyniku rozbiórek starej z a b u d o wy. N a s tę p n ie , zdaniem au to ra' rapo rtu , m ożno d o konać w yboru je d n e g o z dwóch k ie ru n k ó w d zia ła ń . A lb o d o k o n ać p ełn e j koordynacji dotychczas o b o w ią zu ją c e g o m a te ria łu p raw nego, a lb o p rzep ro w ad zić je go reform ę. Reform a przepisów praw nych może być d o k on yw an a przy użyciu różnych techn ik legislacyjnych. W rap o rcie zap ro p o n o w a n o trzy ro zw ią zan ia . Jedno za k ła d a stw orzenie now ego i skon solid o w aneg o p ra w a ochrony spuścizny arch itekto n iczn ej, które b ęd zie za w ie ra ło istotne elem enty p raw a p la n o w an ia ' p rze strzennego. R o zw iązan ie d ru g ie p o leg a na zac h o w an iu dwóch odrębnych aktó w regulujących w sp o m n ian e z a g a d n ie n ia , z jednoczesnym w p ro w ad zen iem do nich niezbędnych zm ian i u zup ełn ień. Propozycja trzecia
o p ie ra się na koncepcji o p raco w an ia je d n e g o , w spól nego aktu o p la n o w an iu przestrzennym i rew aloryzacji dziedzictw a' architektury. Jakie ro zw iązan ia p rzyjm ow a ne są n ato m iast w ustaw odawstwach różnych państw? N a jo g ó ln ie j można pow iedzieć, że zac h o w u je się zwy kle d aw n iejs ze u staw y z a w ie ra ją c e obok szeregu p o stanow ień i d efin icji podstawowych ta k ż e tradycyjn ą już dzisiaj re g u lac ję opieki nad zabytkam i, tra k to w a nymi ja k o jed no stkow e przedm ioty ochrony. G łó w n e dyskusje i zm iany nato m iast dotyczą — jaik to już m ię dzy innym i pokazano wyżej — z a g a d n ie n ia zespołow ej ochrony budowli i ich o toczen ia no o bszarach uzna nych w całości za zabytkow e. Term in „ochrona*' ustę p uje często m iejsca nowym pojęciom , takim ja k rew a loryzacjo, re w ita lizac ja czy o d n o w a , w których z a d a n ia ochronnie są tylko częścią celów szerszych. M a ją o n e na' u w a d ze w łą c z e n ie obszairów zabytkowych w rytm współczesności, przy zachow aniu substancji tradycyj nej. W o b e c te j zm iany strategii praw o nie m oże pozo stać i, czego mamy dow ody z praiktyki różnych kra jów , n ie pozostaje w tyle u le g a ją c zasadniczym p rze m ianom .i m odyfikacjom . M o żn a chyba n a w e t zaryzy kow ać tw ie rd zen ie , że głów ny cię żar ochrony d zie d zic tw a arch itekto n icznego przejm ow any jest przez in n e niż dotychczas działy p raw a, praw o p lo n ow an ia' prze strzennego, b u d o w lan e, dotyczące m ieszkań, czy spe c ja ln ie tw orzone now e ustawy o o dn o w ie miast. N a j poważniejszym problem em d la p raw n ików je s t w tej sytuacji p raw idło w e um ieszczenie tych zreform owanych lub nowych przep isó w w sytemie prawai o ra z ich o d p ow ied n ia „ o rg a n iz a c ja " i koordynacja.
D o k o n u ją c p rzeg ląd u rozw iązań legislacyjnych można posłużyć się ostrożną klasyfikacją, co pozwoli uzyskać w iększą jasność obrazu a n a liz o w a n e g o m a teria łu . O g ro m n a różnorodność praktyki p raw o tw ó rc zej państw o raz ogó lna ni eprzysta w aln o ść systemów prawa' n a ro d ow eg o n a k a z u je stale mieć na uw adze zastrzeżenie, iż w szelkie p od ziały w te j sfer ze b ęd ą b ard zo przy bliżone.
U w z g lę d n ia ją c powyższe można w yodrębnić pierwszą g ru p ę systemów praiwa, którą c e ch u je w ielość aktów ustawodawczych w różnym stopniu o bejm ujących p ro b lem atykę d ziedzictw a kulturow ego. D o grupy tej z a li czyć w yp ad n ie na przykład ustaw odaw stw o b elgijskie, h olen d erskie i włoskie. W sp ó ln ą cechą koncepcji z a stosowanych przez te państw a jest zdecydow any p o d zia ł regulacji p raw n ej opieki nad zabytkam i pom iędzy p raw o d ób r kultury w yzn aczające o g ó ln e zasady i inn e akty, p rzed e wszystkim praw o p la n o w a n ia p rzestrzennego i u rb an izacji. W Belgii o b o w ią zu je nowa ustawa' o ochronie zabytków z 1976 r.17, która zn aczn ie rozszerzyła p o jęc ie przedm iotu ochrony, w p o rów naniu z przedtem re g u lu ją c ą to z a g a d n ie n ie
usta-15 U s ta w a o a rc h iw a c h z 14 lip c a 1983 r. (D z .U . nr 3 8 /1 9 8 3 , poz. 173).
16 C o u n cil of Europe. Th em e 4 — Legis latio n an d A d m in is tra tio n . R ep ort by C . Pirlo, A m s terd a m 1975, za H . N i e ć , R e nesans urbanistyczny w ko nc ep cj i R a d y Europejskiej, m aszy nopis, s. 21.
17 W przyp adku B elg ii p a m ię ta ć trz e b a o au to n o m ii części fla m a n d z k ie j i w a lo ń s k ie j k r a ju , która ma z n a c z e n ie ta k że w d z ie d zin ie u s taw o d a w stw a . Por. szerzej na te n te m a t: W . K o w a l s k i , R e w a lo r y z a c ja ze sp oł ów staro miejs kic h n a tle u s ta w o da w st w a bel gij sk ieg o, m aszynopis, ta m że d a ls z a lit e ra tu ra .
wq z 1931 r. O bok niej, zasad nicze zn aczen ie ma praiwo z 1962 г., dotyczące u rb an iza cji i z a g o s p o d a ro w an ia przestrzennego kraju oraiz dalsze przepisy. G łó w n e rozstrzygnięcia p raw n e w zakresie d zied zi ctwa kulturow ego H o la n d ii z n a jd u ją się w ustawie 0 ochronie zabytków i budow li historycznych z 1961 r. U staw o zajm u je się całokształtem spraw opieki nad zabytkam i, je d n a k ż e ujm ow anym i p rzed e wszystkim ja k o pojedyncze obiekty, chociaż p rzyw iązuje też p ew ną u w a g ę do ich b ezpośredniego otoczenia. P roble m atyko rew aloryzacji zespołów zabytkowych poprzez p o trakto w an ie ich jatko rejony konserw acji u reg u lo w a n o została stosunkowo szczegółowo w u staw o daw stwie dotyczącym p la n o w a n ia przestrzennego (z 1965 roku) oraiz przepisach poświęcoych budow nictw u m ie szkaniow em u (z 1971 r.). Pewne dalsze aspekty re w a loryzacji zespołów o b ję te są p o n ad to U staw ą o o d n o w ie m iast z 1977 r. W sp o m n ian e aikty z a w ie ra ją także p ew ne przepisy o finansow an iu p r a c 18.
W e W łoszech, ochrona zabytków n a le ż y do z a g a d n ie ń regulow anych przez ikoimstytocję, zg o d n ie z 'którą ,, P a ń stw o c h r o n i k r a j o b r a z o r a z d z ie d z i c t w o h istory czn e 1 a rt y s ty c z n e" (airt. 9 § 2 Konstytucji R epubliki W ło skiej z 1949 r.). O p ie r a ją c się na tym zap isie różnego szczebla organy państw ow e i sa m o rządo w e przyjęły szereg aktów prawnych tw orzących łą c z n ie bairdzo zło żony o b raz stano p raw n eg o. N ałeży p o n ad to w spo m nieć o ko m p eten cjach m iast w zakresie tw orzenia w łasn eg o praw a (m iejskie kodeksy b u d o w la n e ) o raz praktyce tw orzen ia sp ecjalnego p raw a dla» niektórych m iast (np. W e n e c ja ). Do n a jb a rd z ie j interesujących nas ailctów praw a zaliczyć w y p a d n ie : U staw ę o ochro nie obiektów artystycznych, historycznych, a rc h e o lo gicznych i etnograficznych z 1939 r.19, dw a aikty z za kresu p lo n o w a n ia przestrzennego, ustawy: Legge Ur- b anistica z 1942 r. i Legge Ponite z 1967 r., a tóikże ustaw ę o publicznym b ud o w n ictw ie mieszkaniowym z 1962 r. i dotyczącą tej samej sprawy Legge Sulla C asa z 1971 r. Istotne zn aczen ie ma ta k że specjał na U staw a o fin an so w an iu (restauracji zabytków z 1962 r. S p e c ja ln a sytuacja p raw na istn ieje w R e p u b lice F e d e raln ej N iem iec, g dzie o ch ro na n ieru ch om ej spuścizny kulturow ej nałeży do p raw a ochrony d ó b r kultury, p ra w a b u d o w lan eg o o ra z p ra w a odnow y i irozwoju miast. P arlam e n t (Federalny nie stanow i p raw a o d ziedzictw ie kulturowym , przedm iotem je g o ko m p ete n c ji jest p ra w odaw stw o w d z i e d z i n i e bud o w n ictw a i p la n o w a n ia miast. Stąd też n a te re n ie c a łe j RFN o b o w ią z u ją o b e c nie dwai podstaw ow e akty: F e d e ra ln e p raw o b u d o w la ne i U staw a o o d n o w ie li rozwoju miast. S tan o w ią o ne p raw n e o parcie przygotow yw ania p la n ó w miejskich przez w ła d ze lokalne, które od w e jś c ia w życie w 1976 r. poprawki do F ed era ln e g o p raw a b u d o w la nego muszą u w zg lęd n iać w szerokim zakresie spraw ę ochrony d aw n e j zabudow y w tra kc ie procesu p la n i stycznego. N a łe ży je d n a k zaznaczyć, że w ym ienione ustawy fe d e ra ln e w yzn aczają tylko o g ó ln ą politykę państw a w o b rę b ie re g u lo w an ej m aterii, podczas gdy p roblem atyka u norm ow ania szczegółowego pozostaw io na została parlam en to m krajowym . Jeżeli zaś chodzi o praw o d ó b r kultury, to zg o d n ie z Konstytucją RFN wyłączna: kom petencja' w tym zakresie p rzysług uje p o szczególnym 'krajom związkowym. Z w yjątkiem N a d r e nii Pół n o c n e j-W es tfalii, g dzie o ch ro n a zabytków o p a r ta jest n a przepisach praw a b u d o w lan eg o , wszystkie k raje p o s ia d a ją o becn ie w łasne ustawy, przy czym róż
n ią się o n e czasem znacznie przyjętymi ro z w ią z a n ia mi 20. D ru g a koncepcja' leg islacyjnego u ję cia ochrony d ziedzictw a ku lturow eg o zasadza się na d ą ż e n iu do u re g u lo w a n ia spraw spuścizny n ieru ch om ej w s p e c ja l nym i m ożliw ie kompleksowym a k c ie praw nym . Roz w ią z a n ie ta k ie w skazane jest jaiko w łaściw e w Z a le ceniu U N E S C O z 1976 r., zwanym potocznie R eko m en d a c ją W a rs z a w s k ą 21. Z n a jd u je m y w n ie j pełny wy kład w zorcow ej regu lacji p raw n ej, która p ow inn a być skoo rd yno w ana z przepisam i dotyczącymi za g o s p o d a ro w an ia przestrzennego, urbanistyki i bud o w n ictw a m ieszkaniow ego (d ro gą rewizji tych ostatnich, ust. 9 Z a le c e n ia ). Z g o d n ie z p ostulatam i tego d okum en tu, przepisy u s ta n a w ia ją c e system ochrony zespołów z a bytkowych lub tradycyjnych powinny w yra żać zasady ogó lne odnoszące się do u stala n ia i z a tw ie rd z a n ia niezbędnych p lonów i dokum entów , w tym m iędzy in nymi :
— w skazan ie p rogram ów i o p e ra c ji w zakresie konser w acji i w yp osażenia,
— o bo w iązek b ie żąc eg o utrzym ywania bud yn kó w i wy zn a c z a n ie osób za to odpow iedzialnych,
— o kre ślan ie stref i elem en tó w chronionych,
— sposoby finamsowainiai i re a liza c ji p ro g ram ó w ochrony,
— zasady lo k o w a n ia inwestycji publicznych i p ryw at nych,
— o kreślen ie o d p o w ied zialn e g o o rg a n u , którego zgoda jest 'konieczna d la podjęcia» wszelkich prac re sta u ra cyjnych, m odyfikacyjnych, budow lanych i w yb u rzen io wych w strefie o ch ro nn ej,
— sankcje za b e zp ie c za ją c e przed w ykroczeniam i p rze ciwko przepisom o o ch ro nie (ust. ust. 10, 11, 12 i 14 Z a le c e n ia ).
Prawo ch ro n ią ce zespoły zabytkow e, które w różnym stopniu mieści się w m odelu proponow anym przez Z a lec en ie o b o w ią zu je już od p ew nego czasu w praktyce kilku państw . Naileżą do nich: Francja', S tan y Z je d n o czone, W ie lk a B ry ta n io ! Czechosłow acja'. T rzeb a w szak że koniecznie podkreślić, iż są to akty na o gó ł w róż ny sposób u stan aw ian e, m a ją często o d m ie n n ą ra n g ę i zakres oraz że fu n k c jo n u ją zwykle o bo k p o d sta w o w ego p raw a ochrony d ó b r kultury. Z m ie rz a ją je d n a k do teg o sam ego celu — kom pleksowej opieki n a d d o w o ln ej w ielkości zespołam i zabytkowymi — i z a w ie ra ją ko n g lo m erat przepisów tradycyjn ie należących do róż nych d zia łó w p raw a. Jedną z n a jb a rd z ie j znanych u staw te g o rodzaju jest francuskie ,,Prawo M alra iu x”
18 D a ls ze in fo rm a c je por. W . K o w a l s k i , R e w a lo r y z a c ja ze s po łó w st arom iejskich n a tle us ta w o d a w s tw a h o l e n d e r s k ie go, m aszynopis.
19 O d dłuższego czasu toczy się we W ło s zech dyskusja na te m a t zm ia n y te j ustawy. W 1982 r. p rzed ło żo n o o d p o w ie d n i p ro je k t w P a rla m e n c ie , por. L. K r z y ż a n o w s k i , W s p ó ł czesne k o n c e p c j e r e g u la c j i pr aw n ych i struk tural nyc h w o c hr on ie d ó br kultury Italii, „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” , nr 1 /1 984 , ta k ż e W . K o w a l s k i , R e w a lo r y z a c ja zes po łó w st aro mi ejs ki ch
n a tle u s t a w o d a w s tw a włoskiego, m aszynopis.
20 S zerzej na te n te m a t: W . K o w a l s k i , R e w a lo r y z a c ja z e społó w staro mie jsk ich n a tle us ta w o d a w s tw a R e p u b l ik i F e d e r a l n e j N ie m ie c , maszynopis, ta m ż e da lsza lite ra tu r a . 21 D o k u m e n t przyjęty przez Zespó ł Ekspertów R ząd ow ych w W a rs z a w ie na p o czątku 1976 r., za ty tu ło w a n y R e c o m m e n d a tion c o nc e rn in g th e S a f e g u a r d i n g a n d C o n t e m p o r a r y Role of Historic A re as, z a a k c e p to w a n y n a s tę p n ie przez K o n fe re n c ję G e n e r a ln ą U N E S C O na X iX sesji w N a iro b i 26 XI 1976 r.
z 1962 т.22 O to je g o g łó w ne zasady, mie o d b ie g a ją c e w swej istocie od rozw iązań przyjętych w pozostałych z w ym ienionych krajó w :
— Podstaw ow ą „ je d n o s tk ą ” p o d le g a ją c ą ochromie jest sektor miejski, który pow inien stainowić możliwie je d nolity zespół arch itekto n iczny n a d a ją c y się do rewa loryzacji w całości. N ie oznacza to jednaik ża d n e g o autom atyzm u, że wszystko, co z n a jd u je się w tym re jon ie, b ęd zie p o d le g a ło restauracji. Los obiektów p o zostających w c a łko w itej destrukcji uzależniony jest od je g o wartości jaiko zabytku i ew e n tu aln e j ochrony praw n ej w y n ik a ją c e j z p raw a1 d ó b r kultury. Przede wszystkim chodzi w ię c o zac h o w an ie d aw n e g o c h a ra k teru d a n e j dzielnicy, starych traktów , w ym iarów brył i u kładów przestrzennych. O b o w ią zko w e są zatem szcze gółow e b a d a n ia każdej posesji, które d a d zą podstaw ę do decyzji konserw atorskiej.
— Z a k ła d a się, że punktem początkowym wszystkich d zia ła ń jest precyzyjne i jed n o zn aczn e określenie fu n k cji rew aloryzo w anego zespołu. Przygotowując plam trze ba znać o dp o w ied ź na pytan ie: czy zespół może d o lej lub ponow nie w yp ełn ia ć je g o pierw otn e zadaniai, czy też należy powierzyć mu now e funkcje, które m ogą zm ienić jeg o dotychczasowy ch arakter? W szelkie za p a d łe w tej s p ra w ie decyzje muszą być saisie skorelo w an e z ogólnym p lanem rozwoju społecznego, gospo d arczeg o i k u ltu ra ln e g o c a łe j ag lo m e ra c ji.
— Z g o d n ie z „P raw em M a lra u x " , problem y ko m u n ika cyjne, sa n ita rn e, p arking ow e itp. zostaną rozwiązalne przez plam szczegółowy, który ma moc pnawai o b o w ią zu jącego. Plam ten określi także stosunek skali między starą zab u d o w ą ch ro n io n ą ai nowym i d zieln icam i m ia sta.
— Ustaw a szczególne zn aczen ie przypisuje o bo w iązko wi okresowych konsultacji fachow ych, społecznych i z w ła d za m i lokalnym i. Przew iduje się je na każdym e ta p ie prac, od u stala n ia g ran ic strefy począwszy. O b o w iązkow e są b a d a n ia p o g ląd ó w opiiniiii p ub licznej w każdej faizie prac planistycznych.
— „Praw o M a lra u x ” z a k ła d a znaczny udział państw a w d z ia ła n ia c h przygotowawczych, organizacyjnych
i w fin a n s o w an iu przedsięw zięcia.
W przypadku U S A szerokie z ain tere so w an ie i p ra k tyka ochrony i a d a p ta c ji dawnych ośrodków miejskich do potrzeb w pełni współczesnych doprow adziły do w ykształcenia now ego działu p raw a - Historie District Law. Z a g a d n ie n ie to p rzedstaw ione zostało szerzej w jednym z wcześniejszych num erów „O ch ro n y Z a bytków" 23. Przechodząc nato m iast do praw a brytyjskie g o 24 należy stw ierdzić, że m odelow o nie jes t ono tak „czyste” jaik ro zw ią zan ia przedstaw ione powyżej. Jedną z naczelnych zasad teg o praw a jest zało żen ie, iż ko n serw acja d a w n e j zabudow y musi być częścią o g ó ln e g o planu za g o s p o d a ro w a n ia teren u i n ie może być o d dziel ona od innych aspektów teg o z a g a d n ie n ia 1, na przykład problem atyki budownictw a' m ieszkaniow ego, kom unikacji, transpo rtu , przemysłu, rekreacji itp. Prak tycznym skutkiem te j zasady jest w yzn aczan ie dużej liczby stref konserw acji, których ochrona' p oleg a na przygotow aniu i re alizacji kom pleksowego planu za g o sp o daro w ania każdej strefy, ze szczególnym u w zg lęd nieniem zachow anych w je j o b ręb ie obiektów zabytko wych. Stąd też p ew na liczba postanow ień dotyczących o m aw ian eg o z a g a d n ie n ia mieści się w p raw ie p la n o w an ia przestrzennego, je d n a k ż e podstawowym aktem jest ustawa Town a n d Country A m enities Act z 1974 r.
O p e ru je ona centralnym pojęciem „a m e n ity ” , któ re na język polski jest w zasad zie aieprzetłum aczailae. N a j bliższym określeniem polskim jest tu m oże „środow i sko". W spółczesne kształto w a n ie brytyjskiego „aimenity” p o leg a na jednoczesnym zacho w an iu wartości este- tyczno-historycznych i użytkowych szerokiego zespołu elem en tó w otoczenia. Prawo in te re s u je się wszystkim, co w znaczeniu polskim dotyczy między innym i ochrony zabytków i środowiska n atu raln eg o , a łe też i utrzym a n ia porządku na ulicach, parkach itp. W tym sensie można 'powiedzieć, że rejom ko n serw acji to w ła śn ie pew ien rodzaj „am en ity", któ rego ochrona; p o leg a na zacho w an iu i ew entualnym polepszeniu stanu ca łeg o środowiska rejonu, w łączn ie z ele m en tam i zabytkow y mi, czysto użytkowymi, z ie le n ią itd. N ie w yklucza się oczywiście elim in a cji fra g m en tó w obcych ch arak tero w i zabudow y lub z innych pow dów zbędnych. Podstaw o wym instrum entem ochrony je s t tu ścisła kontrola wszelkich wyburzeń i przeróbek.
Podobnie ja k w W ie lk ie j Brytanii, czechosłow acki mo del praw ny ochrony zespołów zabytkowch nie o p iera się w yłącznie na jednym a k c ie ustaw odawczym . N o r my inte res u ją ce nas zn aleźć można w U staw ie o z a bytkach kultury o ra z w spólnej U staw ie o p la n o w an iu przestrzennym i praw ie budow lanym . G łó w n ą rolę o d gryw a je d n a k ak t niższego rzędu, Z a rz ą d z e n ie nr 181 ministra szkolnictwa i kultury z 1959 r. o 'rezerw atach zabytkowych. Szczegółow o ustala ono tryb postęp ow a nia przy uznaw aniu miast lub ich części za rezerwaty i w prow ad za w ich o b ręb ie specjalny stan prawny. Powstanie rezerw atu, jeg o zm ian ę lub lik w id a c ję o g ła sza się w D zien n iku Urzędowym Ministerstwa', a' C e n tralny U rząd G e o d e z ji i Kairtografii zazn acza ten fa k t na o p eratach mapowych i ew idencyjnych. Z a rz ą d z e n ie re g u lu je także w ie le dalszych z a g a d n ie ń , między in nymi p ostęp ow an ie przy sporządzaniu lub zm ian ach planó w zag o sp o d aro w an a przestrzennego d la re zerw a tów, w aru n ki p o d ejm o w an ia tam d zia ła ł naści b u d o w la nej itp.25 Dłuższe stosow anie Ustawy w praktyce n a s u n ę ł o specjalistom czechosłow ackim w ie le wniosków, które stały się podstaw ą dyskusji n a d n o w e liz a c ją teg o praw a.
Trzecim rozw iązaniem usytuow ania ochrony zabytków nieruchom ych w całym systemie p raw a jest um ieszcze nie je j w przepisach praw a b u d o w la n e g o . Z a ło ż e n ie to jest specyfiką ustaw odaw stw a o b o w ią z u ją c e g o n a W ęg rzech 2Ó. Podstawy ochrony sfo rm uło w ane są w U staw ie w sp raw ie budownictwa; z 1964 r. o raz b a r dzo istotnym Z arzą d ze n iu wykonawczym nr 1 z 1967 r. do tej Ustaw y wydanym przez m inistra b u d o w n ic tw a
22 Por. szerzej na ten te m a t: W . K o w a l s k i , R e w a lo r y z a c ja zes poł ów st arom iejskich n a tle u s t a w o d a w s tw a Francji, m aszynopis, ta m że d a lsza lite ra tu ra .
23 W . K o w a l s k i , H istorie District La w — p r a w o k o m p l e ksowej re w a lo ry za c ji o oc hro ni e zabytkow yc h zes poł ów s t a romiejskich w S ta n a c h Zj edn ocz on yc h Am e ry ki Północnej, „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” , nr 1, 1984, ss. 2 8 —32.
24 Szerzej o ko n ce p cji brytyjskich por. W . K o w a l s k i , R e w a l o r y z a c j a zes poł ów st arom iejskich n a tle u s ta w o d a w s tw a W i e l k i e j Brytanii, m aszynopis, ta m że lite ra tu ra .
25 Por. K. K i b i c , O c h r o n a i p r z e b u d o w a miejskich zespołów zabytk owy ch — Czechy, O śro d ek D o k u m e n ta c ji Zabytków , W a rs z a w a 1982.
26 S zerzej por. W . K o w a l s k i , R e w a lo r y z a c ja zes po łó w s t a romiejskich n a tle us ta w o d a w s tw a w ęg ier ski eg o , m aszynopis, ta m że lite ra tu ra .
i rozwoju miast. Kom sekw ent n ie też kierow any przez niego resort w ykon uje g łó w n e zadnia- w d ziedzin ie konserw acji i rew aloryzacji.
Podobne ro zw iązan ie przyjęto, ja k ju ż w spom niano wyżej, w k ra ju związkowym RFN — N a d re n ii Północ n e j-W e s tfa lii o raz w Bernie. Sytuacja w S zw ajcarii jest szczególna ze w zględ u ma m in im a ln e za a n g a żo w a n ie w ła d z fed eraln ych w spraw y ochrony dziedzictw a ku l tury. Podstaw ę p raw n ą stanowi tu U staw a o ochronie natury ii kraju ojczystego z 1967 r. Jest to aikt bardzo ogólny, z któ rego wynika w zas ad zie tylko u p o w a żn ie nie d la w ładz fed eraln ych do udziału finansow ego w o p ie c e i konserw acji w yró żn ia ją ce g o się krajo brazu m iejskiego. N a to m ia s t tw orzenie norm merytorycznych w tym zakresie jes t d o m en ą w ła d z k a n to n a lnych, a n a w et lokalnych. M o g ą one tworzyć au tonom iczne w znacznym stopniu systemy praw ne. Przykładem t a kiej całko w icie o d ręb n e j re g u lac ji może być Kodeks b ud o w lan y miasta, Berna 2 7 'Poddaje on ścisłej kontroli w ygląd zew nętrzny budynków przy równoczesnym utrzy m aniu o d p o w ied n ie g o stand ardu stanu techn iczn eg o i sa n ita rn eg o . Dlai u sp raw n ienia ko ntroli o raz w p ro w a dzen ia w m iarę jednolitych zas ad konserw atorskich dla d a n e g o rejonu, Kodeks d o k o n u je p odziału histo rycznego obszaru S tarego M ia s ta na strefy zabudow y, stosownie do typow ej w konkretnym re jo n ie m ias ta wy sokości, stylu, c h arak teru i zew n ętrzn ego w yglądu obiektów . W p ro w a d z a liczne i szczegółowe restrykcje o b o w ią zu ją c e w d a n e j strefie, o kre śla obow iązkow e m a teria ły b u d o w la n e (np. stosow anie „piaskow ca b e r n eń sk ie g o ” ). a n aw et w ym ienia im ie n n ie poszczególne zabytki p o d d an e b ezw zględ n ej i ca łko w itej ochronie (np. fo ntann y, airt. 65 Kodeksu).
Problem u ję cia leg islacyjn eg o ochrony d ó b r kultury w p ra w ie polskim
D ecyzjo w sp raw ie rozstrzygnięć systemowych d la prawa' polskiego może u w zg lęd n iać dotychczasową praktykę i tra d y cje, pow inna je d n a k ż e korzystać z n a j ciekawszych i najskuteczniejszych rozw iązań zastoso w anych z pow odzeniem w innych krajac h . W y d a je się, że centraln ym aktem poświęconym o chronie d ó b r ku l tury pow inn a pozostać Ustawa' o takim w ła śn ie tytule. Jej c h a ra k te r i cel mógłby o d b ie g a ć dość znacznie od kształtu obecn eg o w kierunku p o d a n ia jed yn ie p o d stawowych norm w swojej d ziedzin ie. W skazyw ałab y zasad n icze cele ochrony, podstaw ow e d efin icje, g łó w ne oirgatny o d p o w ied zialn e i ich z a d a n ia , u d ział spo łeczeństw a w o p iece n a d zabytkam i, o kreślenie p ra w i o b o w ią zk ó w różnego rodzaju dysponentów i w ła śc i cieli d ó b r kultury itp . Bliższa re g u la c ja ochrony po szczególnych d ó b r o jednolitym ch arak terze (m uzealia', m a te ria ły b iblioteczne, a rc h iw a lia ) zawairta p ow inn a być - ja k to już je s t w przypadku b ib lio tek i a rc h i w ów — w odrębnych a k tac h , g dzie zn a la z ła b y całościo we i stosowne do specyfiki przedm iotu ochrony 'Unor m o w an ie. Z a g a d n ie n ie n ajtru d n iejsze i n a j rozległ e j- sze — o chronę n ieruchom ego d ziedzictw a kulturow ego n a le ż a ło b y rozwaiżyć bio rąc pod u w agę k ilk a 1 p ro po zy cji w arianto w ych . W y n ik a ją o n e między Innym i z p rzed stawionych wyżej rozw iązań przyjętych w różnych kra jac h . Zespół podstawowych przepisów w om aw ianym zakresie w p raw ie polskim może się w ię c zn aleźć: — W U staw ie o o ch ro nie d ó b r kultury i m uzeach
w je j dotychczasowym kształcie, lecz po w prow adzeniu o dp ow iednich zm ian. Polegałyby one na ew entualnym w yłączeniu problem atyki m uzeów do osobnego aktu praw n eg o ii znacznej rozbudow ie przepisów dotyczą cych zespołow ej ochrony d ziedzictw a arch ite kto n ic zn e go. Ponadto w ym ag an e byłyby korekty innych aktów związkowych (p raw o b u d o w lan e). Koncepcja m niej ko rzystna ze w zględ u na dotychczasowe d ośw iadczenia i nawyki oraz w ielkość z a d a ń do w ykonania. Sprzyja kontynuow aniu izo lac ji systemu ochrony zabytków. - W nowym akcie zaw ierającym je d n o lite u re g u lo w a nie ochrony, ko n serw acji, rew aloryzacji i użytkow ania zespołów zabudow y zabytkow ej. Akt ten rozstrzygałby wszystkie kwestie podstaw ow e problem u i stanow ił roz w in ięcie oraz u zu p ełn ie n ie praw a p lano w an ia' prze strzennego i p raw a b ud o w lan eg o . N a przykład pow i nien lustalać zasady i p rocedurę opracow yw aniai p lar nów obszarów funkcjonalnych (airt. 7 ust. 2 Ustawy o plan owalni u przestrzennym ) oraz miejscowych p l o nów szczegółowych (ort. 25 i 26 tejże Ustawy) d lo te re nów chronionych ze w zględ u na wairtośai kulturow e. Poruszałby też sprawy finansow an ia' prac oraiz u działu czynnika społecznego w rew aloryzacji zarów no ma etai- pie p la n o w an ia , ja k i w czasie je j przebiegu. Z a g a d n ienia p o d le g a ją c e częstym zm ianom powinny być u stala n e w aktach n iskiego rzędu i zarząd zen iach w y konawczych. Koncepcja za le c a n a jako bardzo w łaści wa i korzystna.
- W nowym akcie poświęconym kom pleksowej re g u la cji odnowy i rozwoju miast. Ustawa, tego rodzaju p o zw oliłaby b ard ziej skoordynować d z ia ła n ia och ro nn e w zaikresie starej zabudow y z rozbudow ą obszarów miejskich. M o g ła b y zapew nić większą ró w n o w ag ę zna czenia' tych spraw z dalszymi pozytywnymi konsekw en cjam i w postaci w iększego zain tereso w an ia starą za b udow ą, je j utrzym aniem , użytkowaniem itp. Koncepcja p raw idło w a i bardzo korzystna.
- W ustaw ach o p la n o w an iu przestrzennym łu b p ra w ie budow lanym . W a ria n t m niej korzystny ze w zględu no konieczność całko w itej zm iany o gó lnego c h a ra k teru tych ustaw. G od n y je d n a k uw agi jeżeli chodzi
o praw o bud o w lan e.
- W nowej ustaw ie w spólnie z przepisam i o o ch ro n ie przyrody i innymi, chroniącym i szeroko p ojęte środo wisko. Koncepcja m ało korzystna z powodu skupienia' w jednym aikcie zbyt w ielu problem ów do ro zw iązan ia, przy czym w w ielu przypadkach m ających całko w icie o dm ienn ą od siebie naturę.
W yb ór n a jle p s ze j ko n cepcji n ie jest oczywiście spraw ą łatw ą i bezsporną. W ią ż e się z w ie lo m a uwarunikowai- miiami ró żn eg o rodzaju i zn aczen ia. O b a w y budzi utrzy m u jąca się te n d e n c ja tra k to w a n ia problem atyki o c h ra ny zabytków jak o spraw y c ią g le bardzo o d e rw an ej od całości życia społeczno-gospodarczego państw a. M a 1 to swe skutki także na p o lu an alizow anych spraw le gislacyjnych. Jeżeli p om inąć prace bezp ośredn ie p o w o jen n e, to p ó źn iej tylko w bardzo nielicznych przy padkach p odjęto p raw d ziw ie szerokie d zia ła n ia ' w je d
27 Por. fra g m e n ty kodeksu o p u b lik o w a n e w : The r en e va l of historie town centers in nin e E ur op ea n countries: France, G r e a t Britain, Italy, N e th e r la n d s , Pola nd, Bonn 1975, ss. 314 i 315, ta k ż e : W . K o w a l s k i , Re w a lo r y za c ja zespołów s t a romiejskich w S z w a jc a ri i n a przyk ładz ie p r a w a pr zyj ę te g o a d iu n kto w i M . P acio rkow i, st. wykł. J. G aw ło w sk iem u .
