Maria Rudy
Profilaktyka w ochronie kamiennych
obiektów zabytkowych
Ochrona Zabytków 44/2 (173), 73-79
M A R I A R U D Y
PROFILAKTYKA W OCHRONIE K A M IE N N Y C H OBIEKTÓW ZA BYTKOW YCH *
G w a łto w n y postęp te c h n ic z n y w o s ta tn ic h k ilk u d z ie s ię ciu latach s p o w o d o w a ł, że p o ja w iło się n o w e zagrożenie dla ka m ie n n ych o b ie k tó w z a b y tk o w y c h . Przyczyną ty c h zagrozeń są zanieczyszczenia atm osfery, g le b y i w o d y. Z anieczyszczenia te nie ty lk o z w ie lo k ro tn iły tem po, ale s p o w o d o w a ły w y s tą p ie n ie n o w y c h , nie sp o ty k a n y c h d o tychczas zja w isk w samym procesie niszczenia kamienia. Przykładem s z k o d liw o ś c i zanieczyszczeń e m ito w a n y c h do a tm osfery przez przem ysł może być stan za b y tk o w y c h o b ie k tó w kam ie n n ych Krakowa.
S z k o d liw e substancje m ogą w y s tę p o w a ć w fo rm ie g a zó w p o w s ta ły c h w w y n ik u spalania p a liw sta łych i ciekłych, p y łó w oraz z w ią z k ó w m in e ra ln ych o b e cn ych w glebie i w o d z ie . Ich zaw artość w atm osferze jest ogrom na i - w s k u te k dalszego up rze m ysło w ie n ia - stale wzrasta. W ystę p u ją ce w atm osferze sz k o d liw e substancje sprzyjają tw o rz e n iu się na p o w ie rz c h n i kam ienia szczelnych, tru d n o u su w a ln y c h n a w a rstw ie ń , które u tru d n ia ją naturalną w y mianę g a zó w i par w porach kam ienia. P row adzi to do g ro źn ych zmian w w a rs tw ie p o d p o w ie rz c h n io w e j o b ie k tó w , a w ko n se kw e n cji do pękania, złuszczania się i p u d ro w a n ia skał.
Inną fo rm ą s z k o d liw e g o o d d z ia ły w a n ia zanieczyszczeń jest chem iczna reakcja k w a s ó w w y s tę p u ją c y c h w skażo nej atm osferze z n ie któ rym i skła d n ika m i skał i p o w s ta w a nie n o w y c h , s z k o d liw y c h dla kam ienia z w ią z k ó w , a także fizyko ch e m iczn e działanie soli m ine ra ln ych , któ rych ź ró d łem są skażone g le b y i w o d y . Z w ią zki te przez s w o ją dzia ła ln o ść rozsadzają, niszczą stru k tu rę skał, p o w o d u ją c
ich dezintegrację.
Przyczyną op isa nych z ja w isk są następujące czyn n iki: - skażenie atm o sfe ry dym am i zaw ie ra ją cym i substancje reagujące ze skła d n ika m i kam ienia lu b z u tw o rz o n y m i juz n a w a rs tw ie n ia m i,
- stałe cząstki p e tito w e w dym ach m ie jskich i przem ys ło w y c h (sadze, w ę g ie l, nie spalone cząstki organiczne, sm ó łki, oleje, su bstancje m ineralne, p yły pochodzące z rozd ro b nie n ia s u ro w c ó w m ine ra ln ych i o rg a n ic z n y c h ), - skażenie atm osfery spalinam i e m ito w a n y m i przez p o jazdy s iln ik o w e (tle n e k w ęgla, w ę g lo w o d o ry , tle n ki azotu, o ło w iu , pyły, sadza).
A erozole, czyli z a w ie sin y cząstek stałych lu b cie kłych w p o w ie trz u (m g ły, dym y, sm o g ), zaw ierają jedne z n a j groźniejszych g a z o w y c h s k ła d n ik ó w a tm osfery S 0 2, S 0 3N 0 2, NO, NHg, CO, C 0 2. G łó w n y m źródłem ich em isji, poza k o tło w n ia m i i piecam i u żyw a n ym i jeszcze w starym b u d o w n ic tw ie , je st przem ysł oraz zw iązane z je g o fu n k c jo n o w a n ie m o b ie k ty energetyczne.
W zależności od charakteru przem ysłu w ys tę p u ją c e g o w danym regionie, e m ito w a n e są do a tm osfery ró w n ie ż inne groźne zw iązki: HF, HCI, H2S.
Gazy po rozpuszczeniu w w o d z ie deszczow ej znacznie o b n iż a ją je j pH (n ie k ie d y n a w e t d o 2 je d n o s te k ) p o w o d u jąc p o w s ta n ie tzw . kw a śn ych deszczy, któ rych szko d liw e o d d z ia ły w a n ie na kam ień w szyscy znamy. O biekty ka m ienne ulegają zniszczeniom w okręgach p rze m ysło w ych i m iastach kilka, a n a w e t kilkanaście razy szybciej niż w ś ro d o w is k a c h n a tu ra ln ych . Ś ro d o w is k n a tu ra ln ych jest na naszym g lo b ie coraz m niej, zaś Europa - w której
Referat wygłoszony na sesji Konserwacja zabytków u progu XX/ wieku, Kraków, 2 1 -2 4 października 1990 r.
znajduje się najw iększe s k u p is k o p o m n ik ó w k u ltu ry m a te rialnej - j e s t ich praw ie c a łk o w ic ie p o zb a w io n a .
S tatystyki ró żn ych in s ty tu c ji i k lu b ó w e k o lo g ic z n y c h przedstaw iają przerażające dane do tyczą ce skażenia b io sfery na terenie Polski. M a o n o zasadniczy w p ły w na szybkość i in te n s y w n o ś ć p ro c e s ó w d e s tru k c y jn y c h za chodzących w o b ie k ta c h z a b y tk o w y c h .
N ie p o ko ją cy je st stały w z ro s t em isji zanieczyszczeń a tm o sfery i gleby n o to w a n y w d a n ych G U S 1. Zdaniem bada- c z y -e k o lo g ó w są one zanizone i n ie ko m p le tn e , a także w ypaczają obraz zagrożenia dla Polski, p o n ie w a ż p o m ija ją w ie le siln ie to k s y c z n y c h z w ią z k ó w . W a rto je d n a k p rz y to czyć kilka d a n ych dla zo b ra zo w a n ia o g ro m u n ie b e z p ie czeństw a.
W Polsce te m p o w z ro s tu zasiarczania atm osfery w m in io nej dekadzie w y n o s iło 7% rocznie i b yło d w u k ro tn ie wyzsze od śre d n ie g o ś w ia to w e g o . Na początku lat o s ie m d ziesiątych em isja S 0 2 w y n o s iła ok. 4 m ln /t/ro k , co w o d n ie sie n iu d o je d n o s tk i p o w ie rz c h n i daje w s ka źn ik az
1 M. N o w i c k i , G/ówne źródła emisji zanieczyszczeń atmosfery na obszarze Polski, „O chrona Powietrza” 1 986, nr 4, s. 85.
7. Szkodliwe nawarstwienia (grubość od 1-2 mm) na kartuszu
marmurowym o podłożu silnie spękanym i scukrzonym w miejs cach, gdzie czarna „skorupa" nawarstwień odpadia
1. Harmful stratifications (1 -2 mm deep) on marble cartouche with a strongly cracked and powdered base in places where the black "crust" o f stratifications became detached.
k o w y skał - kw asem flu o ro w o d o ro w y m w y d a la n y m przez w ie le lat przez hutę a lu m in iu m w S k a w in ie pod K rako w em
2. Fragment kartusza ukazuje w zbliżeniu charakter zniszczeń
i nawarstwienia
2. Fragment o f cartouche shows a dose-up o f the nature of the damage and stratification.
trz y k ro tn ie w yższy od średniego ś w ia to w e g o i s ta w ia nas na c z o ło w e j p o zycji „tr u c ic ie li" na liście ś w ia to w e j2. N ależy pam iętać, że podana ilość S 0 2 jest o d p o w ie d n ikie m 6 m ln /t/ro k kw asu s ia rk o w e g o , k tó ry z rożną in te n s y w n o ś c ią p o w o d u je rozkład s u b sta n cji kam ieni za w ie ra ją c y c h w ę g la n y w a p n ia i m agnezu, m inerały żelazis-te, g lin o krze m ia n y. > J e d n y m z na jsiln ie j zanieczyszczonych o b sza ro w kraju, o b o k w o j. k a to w ic k ie g o i k ra k o w s k ie g o , je st w o j. le g n ic kie, które zajm uje pierw sze m iejsce w kraju w em isji kw asu sia rk o w e g o . Dane z 1 9 8 7 r. in fo rm u ją o w y d a la n iu do atm o sfe ry przez G ło g o w s k i K o m b in at H u ty M ie d z i 3,5 t S 0 2 na g o d zinę . P o n a d to emisja p y łó w c e m e n to w y c h i p o p io łó w lo tn y c h w ie lo k ro tn ie przekracza dopu szcza ln e n o rm y w skali w o je w ó d z tw a 3.
Bardzo gro źn e dla z a b y tk ó w k a m ie n n ych są zw ią zki flu o ru e m ito w a n e przez liczne zakłady przem ysłow e na terenie kraju. P o w a żn ym ostrzeżeniem p o w in ie n być tra g ic z n y stan o b ie k tó w k a m ie n n y c h Krakow a s p o w o d o w a n y w ła ś nie ro zpuszczającym i rozkła d a ją cym szkielet krze m io n
-2 A. J a g u s i e w i c z , Podstawowe kierunki działania zzakra™ ochrony powietrza atmosferycznego w latach od 1981 do 199U.
„O chrona P ow ietrza” 1981, nr 5-6 , s. 122.
3 В. С w y n a r. Wpływ warunków fizjologicznych na stan czys tości atmosfery w rejonie Legnicy. „ O c h r o n a Powietrza 1981, nr 2, s. 33. Kombinat głogowskiej huty miedzi, „P o lity k a 1 987,
nr 1 2 .
T oruń także ma sw o ją „S k a w in ę (zakłady chem iczne „P o lc h e m " p ro d u ku ją ce superfosfat, kw as sia rk o w y
i
kw as flu o ro w o d o ro w y ), której „z a w d z ię c z a " w y s o k ie stężenie kw asu HF, m .in. na Starym M ieście, gdzie z n a j d u je się w ię kszo ść ce n n ych o b ie k tó w z a b y tk o w y c h . Prze p ro w a d zo n e w T o ru n iu w 1 981 r. k o m p le kso w e badania d o tyczą ce źródeł em isji zanieczyszczeń i ich rodzaju w yka za ły, ze szczególnie zagrożony jest zespół s ta ro m ie j ski, na któ ry niekorzystnie o d d zia łu ją nie ty lk o źródła p o ło żon e na je g o terenie, ale także w iększe zakłady p rze m ysło w e T orunia - „E lana i „P o lc h e m 5. Zespół starom iejski narażony jest na w p ły w zanieczyszczeń o szczególnie niszczących w ła ś c iw o ś c ia c h w o d d z ia ły w a niu na e le m e n ty a rch ite k to n ic z n e (kam ienne, ceglane, ceram iczne, w y k o n a n e ze sztucznego kam ienia).N orm y czystości w śródm ieściu przekroczone b yły ponad 10 -k ro tn ie , a przew ażająca część miasta m ieści się w o b szarze p o n a d n o rm a ty w n e j em isji S 0 2.
R ezultaty przyśpieszonego procesu niszczenia z a b ytkó w , zw iązane w g łó w n e j mierze z ro zw o je m przem ysłu, a ściś lej z w ie lk o ś c ią e m ito w a n y c h zanieczyszczeń, uzależnione
3. Fragment kartusza w trakcie usuwania szkodliwej patyny. Zastosowano fizyczno-chemiczną metodę z użyciem pasty za wierającej chemicznie aktywny - kwaśny węglan amonu 3. Fragment o f cartouche during the course o f removal o f the harmful patina. A physico-chemical method, with a paste con taining chemically active acid ammonium carbonate, was used.
są od w ie lu in n y c h c z y n n ik ó w , najczęściej w s p ó łd z ia ła ją cych ze sobą, przy czym najisto tn ie jsze są in d y w id u a ln e w ła ś c iw o ś c i kam ieni, ich naturalna p o d a tn o ść na w ie t rzenie w ś ro d o w is k u ze w n ę trzn ym oraz sposób u s y tu o w a n ia rzeźby czy elem entu a rch ite kto n iczn e g o . U w z g lę d
-4 J. H a b e r , H. H a b e r , R. K o z ł o w s k i , J. M a g i e r a , I. P ł u s к a, A ir pollution and decay o f architectural monuments in the city o f Cracow. Interdisciplinary Symposium Rome, O c
tober 15 -1 7 , 1986, ss. 2 -3 .
A. B i k , M. G r z ą d z i e l , M. K o z i o ł , Fiuta Aluminium źródłem emisji związków fluoru. „O chrona Powietrza" 1980, nr 4, s. 88. 5 Ekspertyza zanieczyszczeń atmosferycznych miasta Torunia w ykonana w 1981 r. na zlecenie Urzędu M iejskiego w Toruniu przez Biuro Projektów Ochrony Atm osfery „P R O A T ".
4. Fragment kartusza po usunięciu nawarstwień. Dzięki bez piecznej dla marmuru metodzie oczyszczania (właściwy dobór stężenia środków, grubości okładu, czasu jego oddziaływania, sposobu doczyszczania) zachowano oryginalną, polerowaną powierzchnię obecną pod nawarstwieniami
4. Fragment o f cartouche after the removal o f stratifications. Thanks to a cleaning method safe for the marble (a proper choice o f a solution chemicals, the thickness o f the pad, the time o f its application and manner o f additional cleaning), it was possible to retain the original polished surface found under the stratifica tions.
mć należy także charakterystycze cechy otoczenia, w ja kim o b ie k t został osadzony.
A b y skutecznie zapobiegać i p rzeciw działać, a także ra to w a ć zagrożone dzieła sztuki, w w ie lu ośrodkach ko n s e rw a to rs k ic h p ro w a d zi się badania nad o p ra c o w a niem n o w y c h ś ro d k ó w i m etod ich ko n se rw a cji. Działania badaczy - p rze d sta w icie li w ie lu dziedzin nauki oraz ko n - s e rw a to ró w -p ra k ty k ó w - zdążają w d w ó c h kierunkach, p ro fila k ty c z e g o zabezpieczenia zagrożonych o b ie k tó w oraz pełnej ich ko n se rw a cji, u w zg lę d n ia ją ce j d aleko p o s u niętą ingerencję ko n se rw a to ra w sto su n ku do m aterii z a b ytko w e j.
Przez dzia ła ln o ść p ro fila k ty c z n ą rozum iem y św ia d o m e zapo b ie g a n ie zniszczeniom przez ograniczanie bądź lik w id o w a n ie w p ły w u s z k o d liw y c h c z y n n ik ó w , które są bezpośrednim lu b p ośrednim p o w o d e m przyśpieszonego rozpadu m ateriału z a b y tk o w e g o .
Zakres jej obejm uje:
- p ielęgnację o b ie k tu polegającą na system atycznym oczyszczaniu je g o p o w ie rz c h n i, za pobiegającym w y tw a rzaniu się s z k o d liw y c h n a w a rs tw ie ń , uszczelniających pory i ham u ją cych „o d d y c h a n ie ” kam ienia,
- w y k o n y w a n ie bieżących na p ra w w o to cze n iu ob ie ktu .
5. Drobnoporowaty wapień częściowo pokryty zwartą, szczelną warstwą. Lewa strona po oczyszczeniu za pomocą węglanu amonu w okładzie ligninowym
5. Small-pore limestone partially covered with an airtight layer. The left side after cleaning w ith an ammonium carbonite-soaked pad.
lik w id u ją c y c h źró d ło n ie ko rzystn ych zmian na je g o p o w ie rz c h n i lub w strukturze; może to być napraw a dachu, n iespraw nej rynny, w y c ię c ie k rz e w ó w , u sunięcie lu b stabilizacja ko ro d u ją c y c h w sąsiedztw ie e le m e n tó w m e ta lo w y c h w y k o n a n ie izolacji zabezpieczającej o b ie k t przed niepożądaną w ilg o c ią bądź w o d ą ,
-*$ 4
6. Fragment rzeźby z piaskowca pokrytej szkodliwą patyną, uszczelniającą pory kamienia
6. Fragment o f a sandstone sculpture covered with a harmful patina, which closes the pores o f the stone.
- zabezpieczenie przed bezpośrednim k o n ta kte m z solam i m in e ra ln y m i, któ re s ta n o w ią je d n ą z n a jg ro źn ie jszych przyczyn korozji m ateriału kam iennego,
- o c h ro n a przed atakiem d ro b n o u s tro jó w i ro ślin n o ś c i wyższej przez w ła ś c iw ą , p o partą s p e cja listyczn ym ro z pozn a n ie m d e zyn fe kcję o b ie ktu ,
- zabezpieczenie p o w ie rz c h n io w e lu b s tru k tu ra ln e skał p o ro w a ty c h przed w o d ą , tj. h y d ro fo b iza cja ; p o w in n a być p rze p ro w a d zo n a w p rzypadku braku o d p o rn o ś c i n ie k tó rych m in e ra łó w na w o d ę , a także znacznej n a s ią k liw o ś c i
i p o ro w a to ś c i kam ienia.
R o zw ó j m etod b a d a w c z y c h u w z g lę d n ia ją c y c h m e c h a n iz m y p m c e s ó w d e s tru k c ji kam ienia, a także s p o s o b y jej p o w strzym a n ia , nade w sz y s tk o zaś sku te czn e g o , w c z e s nego zabezpieczenia przed agresją śro d o w is k a , m o ż liw y jest je d y n ie dzięki ścisłej w s p ó łp ra c y s p e c ja lis tó w w ie lu dziedzin nauki: k o n s e rw a to ró w , m ik ro b io lo g ó w , c h e m i kó w , fiz y k ó w , h y d ro g e o lo g ó w , p e tro g ra fó w .
Zakres działań p ro fila k ty c z n y c h przy o b ie k c ie p o w in ie n o b e jm o w a ć n astępujące zabiegi:
1. W stę p n e w z m a c n ia n ie w m iejscach s iln ie o syp u ją cych się w celu o c h ro n y przed złuszczeniem lu b o d p a d n ię c ie m podczas m ycia, u su w a n ia n a w a rs tw ie ń , odsalania. S ku te czn o ść zabiegu u w a ru n k o w a n a je st użyciem sub- sta n cii dob rze p e n e tru ją ce j w p o ry kam ienia, o d o b ry c h param etrach w y trz y m a ło ś c io w y c h , c h e m iczn ie o b o ję tn e j, m ającej w ła ś c iw o ś c i h y d ro filn e , u m o ż liw ia ją c e s w o b o d ną penetrację w o d y i jej ro z tw o ró w w trakcie oczyszczania i odsalania. W y n ik i badań p o z w o liły określić, iż p rze d s ta w io n e w y m o g i sp e łn ia ją śro d ki oparte na cz te ro e to k - sysilanie. O becnie dużą p o p u la rn o ś c ią w ś ró d k o n s e rw a to ró w cieszy się preparat S te in fe stig e r OH (firm y W a cke r), sto s o w a n y m .in. w to ru ń s k ie j u c z e ln i6.
2. U su w a n ie s z k o d liw y c h n a w a rs tw ie ń przyśpieszają cych d e stru kcję kam ieni. W tym p rzypadku m e to d y d z ia łań k o n s e rw a to rs k ic h są różne w zależności od w ie lk o ś c i n a w a rs tw ie ń , rodzaju skały, sto p n ia jej d e stru kcji, a także źródła zanieczyszczeń. W p ra ktyce k o n se rw a to rskie j p o partej b a d a n ia m i i o b se rw a c ja m i, u w z g lę d n ia się m e to d y m echaniczne, fiz y c z n o -c h e m ic z n e i chem iczne, obszernie opisane w literaturze ko n se rw a to rskie j.
N ie z w y k le is to tn y je st w ła ś c iw y d o b ó r ś ro d k ó w w o d n ie sie n iu d o in d y w id u a ln y c h cech m ateriału z a b y tk o w e go, i ta k na przykład w p rzypadku m etod ch e m iczn ych w ażna je s t z n a jo m o ść rodzaju skały, z w ią z k ó w tw o rz ą cych n a w a rs tw ie n ia bądź inne w tó rn e w a rs tw y uszczel niające, a także in fo rm a c ja o w cze śn ie jszych zabiegach restauratorskich. W o śro d ku to ru ń s k im , na p o d s ta w ie liczn ych badań n a u k o w y c h , o p ra c o w a n o m e to d y i w y brano s u b sta n cje działające e fe k ty w n ie i bezpieczne dla z a b y tk ó w .7.
6 W. D o m a s ł o w s k i , R. M i r o w s k i , E. O r ł o w s k a , D. S o b k o w i a k , Badania nad wzmacnianiem kamieni związ kami krzemoorganicznymi. Studia i M ateriały PKZ, 1977, s. 12. W. D o m a s ł o w s k i , Badania nad wzmacnianiem osłabionych i zdezintegrowanych partii w kamiennych obiektach zabytko wych. AU N C, Zabytkoznaw stw o i Konserw atorstwo U M К 1 979, nr VII, s. 23.
7 W. D o m a s ł o w s k i , Sposoby usuwania nawarstwień pow ie
rzchniowych z kamiennych obiektów zabytkowych. Materiały
Konserwatorskie PP PKZ, Warszawa 1971.
M. W a n a t - Z a k r z e w s k a , Usuwanie nawarstwień gipsowych z wapieni za pomocą w ęglanów amonu, AUNC, Zabytkoznawst wo i Konserwatorstwo UMK, 1980, nr IX, s. 203.
D . K w i a t k o w s k i , Usuwanie nawarstwień powierzch
niowych z kamiennych obiektów zabytkowych. A UN C, Z abyt
koznaw stw o i K onserw atorstw o U M K , 1990, nr XV, s. 99.
7. Ten sam fragment po oczyszczeniu za pomocą rozcieńczone
go roztworu kwasu fluorowodorowego. Stosując odpowiednio krótki czas jego działania, niskie stężenie oraz inne działania osłonowe, metoda zapewnia dobre efekty oczyszczania bez naruszania oryginalnej powierzchni
7. The same fragment after cleaning it with a diluted solution of hydrofluoric acid. A suitably short time o f application, low concentration and other protective operations enable this method to guarantee good results without affecting the original surface.
8. Wielokrotnie przemalowana powierzchnia fragmentu rzeźby wapiennej. Widoczny proces starzenia warstw olejnych 8. A frequently repainted surface o f a fragment o f a limestone sculpture. Visible aging o f oil paint layers.
J a k uczy d o św ia d cze n ie , n ie zw ykle isto tn e dla pełnego sukcesu jest przestrzeganie reżimu te c h n o lo g ic z n e g o , k tó ry jakże często jest p o m ija n y p o w o d u ją c niekiedy n ie o d w ra c a ln e zm iany i zniszczenie kam ienia. Znane są przypadki n ie ro zw a żn ych działań k o n s e rw a to ró w , którzy w dobrej w ierze, nie posiadając dostatecznej w ie d zy, przyśpieszyli destrukcję o b ie ktu .
3. Odsalanie, u su w a nie źródła zasolenia i za w ilg o c e n ia to je d n o z w ażniejszych działań p ro fila k ty c z n y c h , c h ro n ią cych kamień przed najgroźniejszym czyn n ikie m z e w n ę trz nym . Z najom ość m echanizm u działania soli m in e ra ln ych w różnych w a ru n ka ch te m p e ra tu ro w o -w ilg o tn o ś c io - w y c h , w skałach o zró ż n ic o w a n e j teksturze, szybkości podciąg a n ia i o d d a w a n ia w o d y , po zw a la na o p ty m a ln y w y b ó r m e to d y u su w a nia soli oraz w y k o n a n ie izolacji o b ie k tu o d cin ają ce j go od w o d y .
Nie zawsze w pełni zdajem y sobie spraw ę z faktu, ze dobre rozpoznanie g ru n tu i najbliższych o k o lic o b ie ktu , a także badanie rodzaju i ilości soli tam w ystę p u ją c y c h , poparte za sto so w a n ie m skutecznej izolacji, zapobiega groźnym zniszczeniom , polegającym na rozsadzaniu s tru k tu ry skały oraz naruszaniu tych m in e ra łó w , które pęcznieją bądź są rozpuszczalne w w odzie.
W przypadku obecności soli m in e ra ln ych w zabytku konieczne jest ich rozpoznanie, znajom ość ko n ce n tra cji w n e w ra lg iczn ych m iejscach, w celu ustalenia źródła zasolenia, a także określenie n ie któ rych cech fizyczn ych skały. Powyższe dane niezbędne są d o w ła ś c iw e g o p ro g ra m o w a n ia p ro fila k ty c z n y c h prac oraz d o b o ru n a js k u te czniejszych m etod odsalania. W pracach b adaw czych In s ty tu tu Z a b y tk o z n a w s tw a i K o n se rw ato rstw a U M K znaleźć m ożna interesujące p ro p o zycje sto so w a n ia n o w y c h m etod i ś ro d k ó w d o odsalania m a te ria łó w p o ro w a ty c h 8. Są to m .in. m o d y fik o w a n e lekkie zapraw y, m o d y fi ko w a n a g lin ka k a o lin o w a oraz m etoda odsalania za p o m ocą e le k tro d ia liz y m e m b ra n o w e j, szczególnie przydatna przy odsalaniu skał d ro b n o p o ro w a ty c h .
4. D ziałania p ro fila k ty c z n e zabezpieczające kam ień przed atakiem d ro b n o u s tro jó w zm ierzają w d w ó c h kierunkach - o c h ro n y przed w o d ą oraz trw a łe j de zyn fe kcji ob ie ktu . O sta tn io duże nadzieje w iąże się z preparatam i b io b ó j- czym i d o stę p n ym i na rynku k ra jo w ym , które w p ro w a d z a ne będą do kam ienia w raz z preparatam i h y d ro fo b iz u ją c y - mi bądź w zm a c n ia ją c y m i9. Bardzo isto tn e w p ro fila k ty c e je s t tym czasow e zabezpieczenie o b ie ktu przed b io lo g ic z nym atakiem w trakcie za b ie g ó w oczyszczania lub o d salania.
W przypadku konserw acji o b ie k tó w skażonych o b o w ią z kiem ko nserw atora je st ich dezyn fe kcja przed i po w y k o n a n iu prac zw iązanych z użyciem w o d y.
8 W. D o m a s ł o w s k i , M . Z y z i k , Badania nad zastosowaniem jo n itó w do odsalania kamiennych obiektów zabytkowych.
AU NC, Zabytkoznaw stw o i Konserwatorstwo, 1974, nr V, s. 217. 5. S k i b i ń s k i , Odsalanie kamiennych obiektów zabytkowych - metoda elektrodializy membranowej, BM iOZ, wyd. II, W ar szawa 1989.
R. M i r o w s k i , Badania nad technologią zapraw osuszających i odsalających. Inform ator PKZ 1982, s. 123-129.
E. P r z e b i r o w s k a , Możliwość zastosowania materiałów ilas
tych do odsalania kamiennych obiektów zabytkowych, praca
magisterska oowstała w Instytucie Zabytkoznawstawa i Konser watorstw a UM K, 1986.
9 S. L e ź n i c k a , Badania nad zastosowaniem Aseptiny A do
zabezpieczania zabytkowych obiektów kamiennych, praca bada
wcza przygotowana do druku.
S. L e ź n i c k a , Wpływ impregnacji preparatem Steinfestiger - H i E/astosil E-4J na podatność mikrobiologiczną wapienia,
praca badawcza przygotow ana do druku.
9. Rzeźba po usunięciu przemalowań z częściowo zachowaną i zabezpieczoną oryginalną polichromią. Zastosowano metodę spęczniania poszczególnych warstw rozpuszczalnikami organi cznymi, uzupełnioną pieczołowitym doczyszczaniem mechanicz nym
9. The sculpture after the remo val o f the later coats o f paint, with a partially retained and secured original poly chromy. A method o f swelling the particular layers by means o f organic solvents was applied, and supplemented w ith thorough mechanical cleaning.
10. Odsalanie rzeźby z piaskowca za pomocą jo n itó w w połącze niu z metodą wymuszonej migracji soli do rozszerzonego środo wiska. Metoda gwarantuje szybkie i efektywne odsolenie, je d nakże w praktyce obwarowana jest szeregiem ograniczeń
10. The desalination o f the limestone sculpture with the help o f ionites, combined with the method o f an enforced migration o f the salt to the expanded area. This method guarantees rapid and effective desalination, but in practice it is accompanied by a number o f restrictions.
5. H yd ro fo b iza cja , czyli nadanie p o w ie rz c h n i bądź s tru k turze kam ienia cech n ie zw ilża ln o ści w o d ą o p a d o w ą , p o w in n a być p rzeprow adzona w o b ie kta ch w ra ż liw y c h na w o d ę ; w ażna jest w ię c znajom ość stru ktu ry, te kstu ry oraz składu m in e ra lo g iczn e g o skały, z której p o w s ta ł o b ie kt. W śród d o stę p n ych i przebadanych w ośrodku to ru ń s k im p re p a rató w g o d n e u w a g i są zw iązki krzem oorganiczne, z któ rych p re fe ro w a n e są rozcieńczone ro z tw o ry ka u c z u ku s ilik o n o w e g o S K -4 1 ( fir m y W a c k e r) s to s o w a n e d o p o ro w a ty c h skał b e z w ę g la n o w y c h , p reparaty tejże firm y
p o le can e d o w s z y s tk ic h p o ro w a ty c h skał oraz m ik ro w o s k i s to s o w a n e na c ie p ło d o ka m ie n i n ie p oro w a tych » . Należy pam iętać, iż zabieg h y d ro fo b iz a c ji je st b e zce low y, a n a w e t s z k o d liw y dla zabytku, jeśli nie zo sta ło z lik w id o w a n e źró d ło so li m in e ra ln ych , p e n e tru ją cych z w o d ą w str-ukturę kam ienia. W ta kim p rzypadku szczególnie g ro ź n y będzie dla o b ie k tu zabieg h y d ro fo b iz a c ji p o w ie rz c h n io w e j, p ro w a d z ą c y do szyb kie g o niszczenia w a rs tw y p o w ie rz c h n io w e j i p rz y p o w ie rz c h n io w e j, pod którą z a ch o d z ić będą d e s tru k c y jn e procesy krysta liza cji soli.
7 7. Odsalanie drobnoporowatego wapienia za pomocą m odyfi kowanej glin ki kaolinowej. Fragmenty polichrom ii wzmocniono oraz zabezpieczono bibułką japońską przesyconą odporną na wodę substancją błonotwórczą
17. The desalination o f small-pore limestone with the aid o f m odified kaolin. Fragments o f the po/ychromy were strengthened and secured with Japanese tissue paper permeated with a w a ter-resistant film -producing substance.
12. Płaskorzeźba z piaskowca o spoiwie ilasto-krzemionkowym przed konserwacją. Powierzchnia uszczelniona czarną „skorupą" nawarstwień, widoczne pęknięcia płyty
12. Limestone bas-relief with siliceous loam binding material prior to conservation. The surface is made airtight by a black
"crust” o f stratification, and cracks in the stone can be seen.
10 W. D o m a s ł o w s k i , M. K ę s y - L e w a n d o w s k a , Hydro- fobizacja kamieni kauczukiem silikonowym Wacker SK-41,
AUN C. Z abytkoznaw stw o i Konserw atorstwo 1987, nr XII, s. 71 ; W. D o m a s ł o w s k i , R . M i r o w s k i , E. O r ł o w s k a , D . S o b k o w i а к, Badania nad przydatnością niektórych preparatów silikonowych do strukturalnej hydrofobizacji wapieni. Studia i M ateriały PKZ, 1977, s. 60 Profilaktyczna konserwacja kamien nych obiektów zabytkowych, skrypt UM K, 1975, ss. 18 1-1 82.
R easum ując, s tw ie rd z ić należy, że m o ż liw o ś ć skutecznej o c h ro n y z a b y tk ó w in s itu uzależniona jest od w czesnej in te rw e n c ji ko n se rw a to rskie j, popartej badaniam i w s k a zującym i na ko n ie czno ść przystąpienia d o prac zabez p ieczających, w ła ś c iw e g o rozpoznania przyczyn zn isz czeń w obie kcie , a także d o stę p n o ść skutecznych ś ro d k ó w zabezpieczających, g w a ra n tu ją c y c h trw a łą och ro n ę z a b y tk ó w ka m ie n n ych .
Jakże często m am y do czynienia z lekcew ażąco późną in te rw e n c ją , kie d y ra to w a ć trzeba d e stru kt angażując znaczne śro d ki fin a n s o w e , m a te ria ło w e , a przede w s z y s t kim narażając o b ie k t na daleko idącą ingerencję ko n se r w a to rską .
Pam iętać należy, że p ro fila k ty k a w k o n se rw a cji p o d o b n ie ja k w m edycynie, polegać p o w in n a na ś w ia d o m y m z a p o
b ie g an iu sch o rze n io m , na p o d s ta w ie uw ażnej o b se rw a cji i analizy w cze sn ych , nieg ro źn ych zmian w y s tę p u ją c y c h w obie kcie . J e d n y m z n ajw ażniejszych zadań służb k o n se rw a to rs k ic h je st w ła ś c iw a organizacja o kre so w ych p rze g lą d ó w i badań o b ie k tó w za c h o w a n y c h w d o b rym stanie po to, aby przy to ta ln y m zagrożeniu ze s tro n y skażonego ś ro d o w is k a u ra to w a ć dla przyszłych p o koleń w szystkie treści, ja k ie niesie z sobą zabytek, tj. historyczne, a rtystyczn e i u żytko w e .
13. Płaskorzeźba po konserwacji. Jednym z ważniejszych zabie gów była hydrofobizacja kamienia wykonana za pomocą roz tworu kauczuku silikonowego, gwarantując wysoką odporność na wodę oraz niezmienną bezbarwność i przezroczystość nanie sionej substancji
13. В as-relief after conservation. One o f the most important operations was making the stone water resistant w ith a solution o f silicone caoutchouc which guarantees high water resistance as w ell as constant colourlessness and transparency o f the added substance.
W ś ro d o w is k u k o n se rw a to rskim od lat to c z y się polem ika d otycząca s p o s o b ó w ra to w a n ia i zabezpieczania n a jb a r dziej za g ro żo n ych przez ś ro d o w is k o (g łó w n ie gazy a tm o sferyczne) dzieł s z tu k i11. W w iększości są to o b ie k ty znajdujące się w d użych, u p rz e m y s ło w io n y c h a g lo m e ra c jach m iejskich bądź okręgach prze m ysło w ych , gdzie e m i sja a g re syw n ych g a zó w przekracza w sposób k a ta s tro fa l ny w szelkie norm y. Istnieją a lte rn a ty w n e rozw iązania d otyczące o c h ro n y z a b y tk ó w przed to ta ln y m zniszcze niem. Każde z nich je st niedoskonałe, naruszające bądź zm ieniające p ie rw o tn e w a rto ś c i o b ie k tó w ja ko dzieła sztuki. Jednakże w o b liczu zagrożenia c a łk o w ite g o zn isz czenia, in te rw e n c ja ko n se rw a to rska p o w in n a być tra k to w a n a ja ko w y b ó r m niejszego zła.
W śród w ie lu p ro p o z y c ji oraz m etod s to s o w a n y c h od d a w n a na u w a g ę zasługują:
1. Zakładanie p o w ie rz c h n io w y c h barier o c h ro n n y c h o charakterze ty m c z a s o w y c h p o w ło k za kryw a ją cych n a tu ra ln ą p o w ie rz c h n ię kam ienia. M o g ą to być lekkie, p o ro w a te ty n k i lu b p o b ia ły w a p ie n n e , które przejm ą na siebie rolę sączka p o ch ła n ia ją ce g o agresyw ne su bstancje reagu
11 L. K r z y ż a n o w s k i , Problemy konserwatorskie rzeźby ka miennej w Polsce, Konserwacja Kamienia w Architekturze i Rzeź bie. BMiOZ, 1967, ss. 17-20.
jące ch e m iczn ie ze skła d n ika m i n aniesionej w a rs tw y , nie naruszając k a m ie n ia 12.
2. Przeniesienie o ry g in a łó w do w n ę trz z p o zo sta w ie n ie m ko p ii w m iejscu p ie rw o tn e g o p o sa d o w ie n ia .
N asuwa się je d n a k w ie le u w a g kry ty c z n y c h w sto su n ku do obu p ro p o zycji. Należy w ię c w ystrze g a ć się g e n e ra li zow ania pro b le m u d o ty c z ą c e g o w y b o ru m etody. Każda sytuacja w ym a g a in d y w id u a ln e g o podejścia, a d o b ó r najlepszej m e to d y należy p o z o s ta w ić k o n s e rw a to ro w i. W ażniejsza w c h w ili obecnej, jak w yże j w s p o m n ia n o , jest w ła ś c iw a organizacja służb ko n s e rw a to rs k ic h z a p e w n ia jąca w y b ó r n a jcenniejszych i najbardziej za g ro żo n ych dzieł rzeźby kam iennej, które p o w in n y być zabezpieczone. Z abiegi te p o w in n y być p ro w a d zo n e na p o d s ta w ie n a u k o w y c h o p ra co w a ń ró ż n o ro d n y c h m etod k o n s e rw a to rs k ic h - począw szy od w ie lu s p o s o b ó w w y k o n y w a n ia k o p ii do różnych m etod o c h ro n y o ry g in a łu in situ. W y k o n y w a ć je zaś p o w in n i najlepsi fa c h o w c y d y s p o n u ją c y w ła ś c iw ą bazą m ateriałow ą.
mgr Maria Rudy Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa
UMK w Toruniu
12 Profilaktyczna konserwacja... op. cit. ss. 20 6-209.
PROPHYLAXIS IN THE PROTECTION OF STONE M O N U M E N T S
Rapid technical progress in the past several decades brought about a new threat for stone m onum ents caused by po llu tion of the atmosphere, soil and water. Harmful substances favour the appearance on stone surfaces of stratifications w h ich are d iffic u lt to remove and w h ic h hamper the natural exchange of gases and steam in the porous stone. A nother form of the harmful influence of p o llu tion is the chemical reaction of acids, w h ich are present in the contam inated atmosphere, w ith certain com ponents of the stone. An effective protection of m onum ents against those
threats depends on early conservation before the object is devastated. Otherwise, far-reaching intervention and considera ble financial means become indispensable.
Prophylaxis in conservation should consist of the detection and removal of changes w h ich are still harmless. The task of the conservation services should include a proper organization of periodical checks and exam inations of stone objects as well as the removal of the damage during the course o f its appearance
J E R Z Y W A Ż N Y
STAN I PERSPEKTYWY KONSERWACJI DREW NA ZABYTKOWEGO*
Wstęp
Liczba d re w n ia n y c h b u d o w li z a b y tk o w y c h , a także z a b y t k ó w ru ch o m ych , zastraszająco maleje. Przczyną te g o jest mała trw a ło ś ć dre w n a ja ko m ateriału. W nie ko rzystn ych w a ru n k a c h ulega on szybkiej degradacji na skutek d z ia ła nia c z y n n ik ó w b io ty c z n y c h i a b io tyczn ych . Jednakże p o d s ta w o w ą przyczyną niszczenia tych o b ie k tó w na te re nie naszego kraju jest brak należytej ich konserw acji, w y n ik a ją c y z n ie d o b o ru ś ro d k ó w fin a n s o w y c h , a w z w ią zku z tym p o trze b n ych m a te ria łó w , także niejasna k o n c e p cja ich za g o sp o d a ro w a n ia .
D ziałania w ła d z zm ierzających d o ra to w a n ia re lik tó w b u d o w n ic tw a d re w n ia n e g o , organizacja i ro zb u d o w a m u ze ó w b u d o w n ic tw a na w o ln y m p o w ie trz u
(skanse-W ypow iedź na sesji Konserwacja zabytków u progu XXI wieku,
Kraków 2 1 -2 4 października 1990.
n ó w ) - s ą ze w szech m iar g o d n e p o c h w a ły , nie ro zw ią zu ją je d n a k te g o zagadnienia. W ie le o b ie k tó w d re w n ia n y c h o n ie p o w ta rz a ln y c h w a lo ra c h , ja k d w o ry , ko ścio ły, c e rk w ie , c h a łu py, b u d y n k i gospodarskie, ka p liczki, krzyże, a także rzeźby, sprzęty i detale a rch ite kto n iczn e , p rz e c h o w y w a n y c h w m agazynach m uzealnych często w n ie o d p o w ie d n ic h w a ru n k a c h , w ym a g a prac k o n se rw a to rskich . B olesny jest fakt, że w miarę u p ły w u czasu ich stan staje się coraz gorszy. O b ie kty te narażone są na działanie liczn ych nie ko rzystn ych c z y n n ik ó w , w yka zu ją coraz w ię ksze zm iany te c h n o lo g ic z n e , co p o w o d u je , że ich ko n se r w acja jest coraz trudniejsza. Z g o d n ie z zasadą ko n se rw a cji - p o zo sta w ia n ia m o ż liw ie najw iększej ilo ści m a te ria łó w o ry g in a ln y c h - istn ie ją cy stan w ym aga in d y w id u a ln e g o podejścia do każdego o b ie k tu , z a ró w n o w zakresie o ce n y stopnia, rodzaju zniszczeń, ja k i p ro je k to w a n y c h z a b ie g ó w .
