ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 193-200
BORYS HRYŃCZUK , R Y SZA R D W EB ER
WPŁYW INTENSYWNOŚCI UPRAWY
W REKULTYWACJI WIELOLETNIEGO ODŁOGU
N A PLON ROŚLIN UPRAWNYCH
I NIEKTÓRE WŁAŚCIWOŚCI GLEBOWE*
THE INFLUENCE OF INTENSIVE TILLAGE IN RECLAMATION
OF MULTI-YEAR FALLOW ON THE YIELD
OF CROPS AND SOME PROPERTIES OF SOIL
Instytut U praw y N aw ożenia i G leboznaw stw a w Puław ach
Abstract: The influence o f different tillage techniques applied on a m ulti-year fallow on the
yielding o f crops and changes in soil compaction and moisture content has been determined. W hile selecting the tillage techniques there were considered criteria o f balanced development. Tilth with a plough and skim coulter, melioration terracing and direct sowing were compared with traditional ploughing. The melioration terracing was found to have brought about decre ased yields as compared to traditional ploughing while those obtained with direct sowing were rather similar. Direct sowing introduced in the second year after reversible ploughings did not reduced yields and was found to be favourable to increase in soil moisture content below the depth o f 15 cm.
Słowa kluczow e: fizyczne właściwości gleby, odłogi, uprawa, siew bezpośredni. Key words: physical soil properties, fallow, tillage,direct sowing.
WSTĘP
Przem iany polityczno-społeczne w Polsce po roku 1989 spow odow ały, że w yłączeniu z produkcji rolniczej uległy znaczące, bo sięgające 1,8 m l ha pow ierzchni grunty rolnicze [Krasowicz, Filipiak 1998, M arks i in. 1998]. N a polach tych w ystępują sukcesje chw astów segetalnych i ruderalnych, a naw et dochodzi do ich zakrzew ień brzozą brodawko w atą i olszą czarną. W spólną przyczyną odłogowania mało wydajnych gruntów rolnych je st „sztuczna” nieopłacalność ich upraw y spow odow ana spadkiem
cen płodów rolnych przy napływającej taniej, dotowanej za granicą żywności [M alicki, Podstawka -Chm ielewska 1998]. Ustalenia przedakcesyjne sprawiają, że objęcie Polski W spólną Polityką R olną UE da w efekcie uporządkow anie rynku rolnego i pow staną możliwości uzyskiwania przychodów z tytułu uprawy roli. W przyjętym systemie dopłat bezpośrednich dotacje dotyczyć będą gruntów obsianych lub tylko uprawianych. Już w jesieni 2003 roku znaczna część drobnych producentów rolnych podjęła próbę upraw y odłogowanych pól. W zrosło również zainteresowanie inwestorów m ożliw ością nabycia gruntów w Agencji W łasności Rolnej Skarbu Państwa. Ponowne w łączenie do upraw y w ieloletnich odłogów w ym aga odm iennego podejścia ja k przy zagospodarow aniu „now in” czy też rekultyw acji gruntów zdegradow anych przez przem ysł w ydobyw czy [B en d er 1995, R ola 1995]. N a g ro m ad zen ie się d iasp o r chw astó w [S tu p n ick a- R odzynkiew icz i in. 1998, Rola 1998, M arks i in. 2000] w w ielokrotnie w iększych ilościach ja k na polu upraw nym , zm iana niektórych w łaściw ości fizycznych i biolo gicznych gleby [M alicki, P odstaw ka-C hm ielew ska 1998] pow odują, że ponow ne w łącznie odłogów do upraw y jest problem em bardziej złożonym i w ym agającym dodatkowych badań dla uwzględnienia wym ogów rolnictwa integrowanego [Duer 1998, Zaw iślak, R ychcik 2002].
Celem prezentowanych badań jest wykazanie jak różne techniki uprawowe w pływ ają na w ielkość plonów owsa, kukurydzy i pszenżyta oraz zwięzłość i uw ilgotnienie gleby po przyw róceniu do rolniczego użytkow ania wieloletniego odłogu.
MATERIAŁ I METODY
Doświadczenie założono w 2001 roku w Stacji Doświadczalnej IUNG w Jelczu - Laskowicach na ponad 15-letnim odłogu w kompleksie gleb żytnich b. dobrych bez, sukcesji w kierunku zakrzewień, porośniętym bylinami i roślinami jednorocznymi: miotła zbożowa, wrotycz, skrzyp, przymiotno kanadyjskie, bylica, perz, nawłoć, ostrożeń, m archew i krwawnik. Była to gleba płowa w poziomie ornym Aj 0 -3 0 cm piasek gliniasty mocny o zawartości 1,73% próchnicy, w poziomie przemycia A3 30-50 cm glina lekka, a w poziomie w ym ycia В 50-70 cm glina średnia. Z powodu kwaśnego odczynu (pH KC1 - 4,6) pole zw apnowano daw ką 2,6 t CaO ■ ha-1 (4 t wapna tlenkowo-m agnezowego 65%) i całą powierzchnię przeznaczoną pod doświadczenie pocięto ciężką broną talerzową na krzyż. Zasobność w fosfor i potas (wg Egnera Riechma) była na średnim poziomie i wynosiła odpowiednio 48 mg P i 141 m gK * kg-1 gleby. Niska była natom iast zawartość M g wynosząca 40 mg • kg-1 gleby. W połowie września 2001 roku przy silnym odroście zachwaszczenia pole opryskano roztworem (2720 g • 300 Г 1) glifosatu w postaci soli am onowej. W 2002 roku zasiano owies odmiany Hetm an i kukurydzę odm iany Bahia, które naw ożono i uprawiano zgodnie z technologią przyjętą dla tych odmian. W 2003 roku na czterech sposobach upraw y rozpoczynających zagospodarow anie odłogu stosowano już tylko orkę tradycyjną lub siew bezpośredni. Podwojone w 2002 roku obiekty z orką tradycyjną i pługiem z przedpłużkiem w 2003 roku miały 2 warianty - orkę k o n w e n c jo n a ln ą i siew b ez p o śred n i. Po orce m elio rac y jn e j w y k o n a n o ork ę konw encjonalną, a siew bezpośredni pozostał bez zm ian. Po ow sie zasiano przenżyto ozim e odm iany Pronto, a po kukurydzy - ow ies o dm iany Szakal, które u praw ian o zgodnie z p rz ew id zian ą dla tych odm ian technologią.
W pływ in ten syw n o ści upraw y na p lo n roślin i g leb ę p r z y reku ltyw a cji... 195
Porównywano:
1) orkę konw encjonalną na gł. do 30 cm.
2) orkę pługiem z przedpłużkiem ścinającym w ierzchnią w arstw ę 7 cm i zrzucającym j ą na dno bruzdy na głębokość 35 cm.
3) orkę warstwową wykonaną pługiem melioracyjnym z zapłużkiem ścinającym wierzch n ią 15 cm w arstw ę i um ieszczającym j ą na głębokości 45 cm.
4) siew bezpośredni - upraw ę bezorkow ą w ykonaną specjalnym siew nikiem do siewu bezpośredniego w glebę n ieu p ra w ian ą.
D ośw iadczenie założono m etodą „długich pasów w odbiciu lustrzanym ” . K ażdy z obiektów miał cztery powtórzenia. Powierzchnia poletka wynosiła 150m 2. Plony ziarna przeliczono dla założonej wilgotności 15%. Zw ięzłość gleby oznaczono za pom ocą sondy uderzeniow ej o kącie w ierzchołkow ym 30° i średnicy 12,8 m m. P om iary uwilgotnienia gleby w warstwie ornej 0-30 cm wykonano m etodą suszarko wo- w agow ą z uży ciem cylinderków o pojem ności 0,1 1. N a głębokości 3 0 -6 0 cm p om iary uw ilgotnienia wykonano sondą neutronową. W obliczeniach statystycznych posłużono się program em Statgraphics 5.1.
WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA
W p rz e d s ta w io n y c h dw óch o k re sa c h w e g e ta c y jn y c h p rz e b ie g p o g o d y zróżnicow any był w dużym stopniu (tab. 1). Zdecydow anie lepsze warunki w zrostu były w 2002 roku, kiedy to w korzystnych w arunkach tem peraturow ych, przy zw iększonym zapasie w ody po okresie zim ow ym , opady w kw ietniu, m aju i czerw cu były blisko 2-krotnie w iększe ja k w 2003 roku. Wartości przedstaw ionych param etrów w 2002 roku zbliżone były do wielkości określonych przez Klatta [Dzieżyc 1974] jako optym alne dla owsa. Fakty te znalazły odzw ierciedlenie w plonach ow sa na „now inie” i w drugim roku upraw y po kukurydzy (tab. 2), kiedy to plon był o około 2 tony niższy. N ależy je d n a k zaznaczyć, że w rejonie prow adzenia dośw iadczeń w adekw atnych warunkach glebowych na polach produkcyjnych nie osiągnięto wielkości plonów owsa, jakie zebrano z obiektów doświadczalnych. Wyjątkowo niskie plony kukurydzy zebrane w pierw szym roku w ynikły nie tylko z pow odu braku opadów i w ysokich tem peratur w lipcu, lecz i także miernych
e f e k tó w w z w a lc z a n iu chw astów . Z a s-to so w a n ie h e r b ic y d u w e w ła ś c iw e j fazie rozwojowej kukurydzy dało tylko częściow y efekt, j a k o że w p ó ź n ie js z y c h fazach rozw o-j ow ych brak zagęszczen ia łanu dał m oż liw ość rozw oju zach w asz c z en ia z d ia sp o r ro z ło g o w ych. W p ierw szym roku rekultyw acji odłogu
osiąg-T A B E L A l. M iesięczne sumy o p ad ów (mm) i średnich temperatur d obow ych (°C )
TABLE 1. Monthly amounts of precipitation (mm) and mean daily accemmulated temperature (°C) Lata Years Kwie cień April Maj May Czer wiec June Lipiec July Sier pień August Razem Total 2002 mm 44,5 78,8 53,7 38,2 85,5 300,7 °C 249 513 543 635 632 2592 2003 mm 19,6 57,7 27,6 77,7 56,5 239,1 °C 224 487 591 611 470 2383
TABELA 2. Plony roślin (t • ha ') w pierwszym i drugim roku w zależności od sposobu uprawy wieloletniego odłogu. TABLE 2. Yields (t ■ ha ') depending on the way
of cultivation in the first and second year of fellow managament *Obiekty * Objects 2002 2003 1. 2. 3. 4. 5. I 6. U sb ow о о PP PP sb о о sb. о i sb Plony - Yields 2002 Owies Oat 5,27 4,34 5.36 5.36 N IR-LSD p.=005 0,82 Kukurydza Maize 1,82 2,04 2,90 3,68 0,93 2003 Pszenżyto Triticale 3,57 3,14 4,06 3,92 4,33 3,68 0,75 Owies Oat 3,26 3,02 3,10 3,33 3,64 3,18 0,44
nięto wysokie plony owsa przy stosunkow o niew ielkim zróż nicow aniu w zależności od sposobu uprawy. Istotnie niż sze plony w stosunku do trady cyjnej upraw y uzyskano tylko na orce w arstw ow ej.Fakt ten potw ierdza stw ierdzoną przez H a ra s im o w ic z i in. [1998] szczególną zdolność ow sa w ograniczaniu ekspansji zach waszczenia. Także M alicki i P o d s t a w k a - C h m i e l e w s k a [ 1998] w badaniach nad zm ia nami fitocenoz i w łaściw ości glebow ych rekultyw ow anych o d ło g ó w s tw ie r d z a ją , że p rio ry te to w e z n a c z e n ie m a „w łaściwy dobór rośliny upra wnej, zdolnej skutecznie kon k u ro w a ć z c h w a s ta m i” . W yjątkowo niskie plony kuku ry d z y w y n ik ły n ie ty lk o z niekorzystnych w arunków p o godow ych, lecz i także z chybionego założenia m ożliw ości totalnego zw alczenia zachw aszczenia w tej uprawie. Zróżnicow anie w plonach ziarna kukurydzy z poszcze gólnych obiektów było duże i najmniej korzystne w uprawie okazały się orka warstwowa i siew bezpośredni. N ajlepsze efekty uzyskano w przypadku orki pługiem z przed- płużkiem . O negatyw nym w pływ ie na plonow anie kukurydzy orek m elioracyjnych, a także i siewu bezpośredniego donosi Szym ankiew icz [1995]. Lepsze efekty upraw y odłogu z zastosow aniem orki głębokiej, ja k w upraw ie uproszczonej i w siew ie bezpośrednim uzyskał także Dzienia i in. [1998] stw ierdzając jednocześnie w iększą przydatność do uprawy w pierwszym roku żyta ozimego w porównaniu z innymi roślinami. W drugim roku uprawy, kiedy to stosowano ju ż tylko orkę konw encjonalną i siew bezpośredni również najlepsze plonowanie pszenżyta osiągnięto na obiekcie uprawianym w pierw szym roku pługiem z przedpłużkiem . U trzym ał się neg aty w n y w pływ częściow ego w yniesienia do warstw y ornej zalegającej poniżej gliny na obiekcie upraw ianym w pierw szym roku pługiem z przedpłużkiem . Plony na tym obiekcie były niższe ja k na obiektach z orką konwencjonalną i pługiem z przedpłużkiem w pierw szym roku. W prowadzenie siewu bezpośredniego w drugim roku na obiektach z orką tradycyjną i pługiem z przedpłużkiem w pierwszym roku nie spowodowało udowodnionych różnic w plonowaniu w stosunku do orki konwencjonalnej, choć tendencje spadkowe widoczne są na obiekcie z orką pługiem z przedpłużkiem . W plonach ow sa w 2003 roku nie stwierdzono udowodnionych różnic w zależności od sposobu uprawy, choć relacje były
*Obiekty - *Objects: sb - siew bezpośredni - direct sowing; ow - orka warstwowa - terracing; o - orka tradycyjna - traditional cultivation; pp - pług z przedpłużkiem - plough with skim coulter
W pływ in ten syw n o ści upraw y na p lo n roślin i g leb ę p r z y reku ltyw acji... 197
TABELA 3. Zwięzłość gleby (MN • rrr2) w pierwszym i drugim roku w zależności od sposobu uprawy TABLE 3. Soil compaction (MN • m-2) in the first and second year as depending on the mode of fallow tillage
podobne ja k w pierw szym roku i n a jle p sz e efe k ty u z y sk a n o na obiekcie, gdzie stosow ano orką p łu g ie m z p r z e d p łu ż k ie m w pierw szym roku, a najgorsze w przypadku orki warstwowej.
Z ró ż n ic o w a n e s p o so b y u- p ra w y w p ie rw s z y m ro k u w sposób istotny zmieniły zwięzłość gleby (tab. 3). Pod ow sem na p o c z ą tk u k rz e w ie n ia na całej głębokości 0 -3 0 cm największą zw ięzłość oznaczono na siew ie bezpośrednim. Orka warstwowa i p łu g ie m z p r z e d p łu ż k ie m w stosunku do siewu bezpośred-niego zmniejszała zwięzłość gleby na tej głębokości. Miesiąc później pod k u k u ry d z ą w fazie trzech liści zwięzłość gleby była ju ż większa, szczególnie na głębokości 0-15 cm, co u w a ru nko w ane było przede w s z y s tk im m n ie js z y m je j uw ilgotnieniem (tab. 4). W sto sunku do siewu bezpośredniego pod kukurydzą na głębokości 0-30
cm istotnie m niejszą zwięzłość stwierdzono dla wszystkich pozostałych upraw z tym, że na orce warstwowej zwięzłość była m niejsza ja k na orce konwencjonalnej i pługiem z przedpłużkiem. W drugim roku pod pszenżytem ozimym zwięzłość gleby w warstwie 0 - 15 cm miała istotnie niższą wartość tylko na obiekcie z orką konwencjonalną. Tendencja do obniżki zwięzłości zaznaczyła się wyraźnie na obiekcie z orką po orce warstwowej. W prowadzenie siewu bezpośredniego w obiektach po orce konwencjonalnej i pługiem z przedpłużkiem istotnie zwiększyło zwięzłość na głębokości 15-30 cm. W tym sam ym czasie pod owsem zwięzłość gleby na orce po orce warstwowej na głębokości 0-15 cm m iała wartość m niejszą od nieróżniących się wartości na pozostałych uprawach. Na głębokości 15-30 cm w stosunku do największej zwięzłości występującej w siewie bezp o śred n im zw ięzłość na obiekcie z o rk ą w a rstw o w ą była istotn ie m niejsza. W prowadzenie siewu bezpośredniego po orce konwencjonalnej i pługiem z przedpłużkiem powodowało wzrost zwięzłości na tej głębokości. Podobne spostrzeżenia przedstawia A lakukku [1998] stwierdzając wzrost zwięzłości gleby na głębokości 15-20 cm w raz z ograniczeniem intensywności uprawy. Także Cieśliński [1997] zauważa po orkach melioracyjnych spadek zwięzłości na głębokości poniżej 20 cm, z czym wiąże popraw ę infiltracji, ograniczenie parowania i spływu powierzchniowego. A rvidsson in. [2000] uważają, że różnice w zwięzłości w zależności od uprawy m ają wymierne wartości głównie przed siewem, potem z upływem czasu zacierają się.
*Obiekty * Objects Głębok. Depth [cm] . Uprawy - Plants 2002 2003 2002 2003
Owies Kuku Pszen Owies O at rydza żyto O at Maize Triti cale sb sb 0-15 3,21 4,70 4,27 2,47 15-30 9,53 12,99 10,43 4,20 ow 0 0-15 1,24 5,56 3,12 1,19 15-30 4,18 6,47 7,45 2,69 0 0 0-15 2,28 2,31 15-30 7,16 3,16 0 sb 0-15 2,54 4,67 3,67 2,24 15-30 8,29 8,31 12,61 3,59 PP 0 0-15 3,68 2,40 15-30 10,19 2,92 PP sb 0-15 1.83 4,81 4,37 2,50 15-30 5,62 8,72 12,24 3,58 NIR-LS D -005 1,37 2,25 1,61 0,32
TABELA 4. Wilgotność gleby (% V/V) w pierwszym i drugim roku w zależności od sposobu uprawy
TABLE 4. Soil moisture (% V/V) in the first and second year as depending on the mode of fallow tillage
*Obiekty *Objects 2002 2003 I sb PP PP Głąb. Depth [cm] Uprawy - Plants 2002 2003 Owies Oat I sb sb sb 0-15 15-30 30-60 0-15 15-30 30-60 0-15 15-30 30-60 0-15 15-30 30-60 0-15 15-30 30-60 0-15 15-30 30-60 NIR-LSD p=0()5 0-30 30-60 Kuku rydza Maize Pszen żyto Triticale Owies Oat
Uwilgotnienie gleby podob nie ja k zw ięzłość uzależnione było od sposobu upraw y (tab. 4). W o b ie k ta c h z siew e m b ezpośrednim w pierw szym ro k u w p ro filu o rn y m i w podglebiu uw ilgotnienie było m n ie jsz e ja k na o b ie k ta c h upraw ianych. O rka m elio ra cyjna korzystnie w pływ ała na w zrost uw ilgotnienia w pier wszym roku na głębokości 15- 30 cm, a w posusznym drugim roku na głębokości 30 -6 0 cm. W p r o w a d z e n ie s ie w ó w bezpośrednich w drugim roku na o b ie k ta c h u p ra w ia n y c h orką konwencjonalną i pługiem z przedpłużkiem często sprzy jało wzrostowi uwilgotnienia w
części profilu poniżej 15 cm. W edług R asm unssena [1999] w w arunkach europejskich w uprawie zbóż jarych jed nym z istotnych problem ów jest uwil g o tn ie n ie w ie rz c h n ie j w a r s tw y g le b y . W b a d a n ia c h sw y ch a u to r ten s tw ie rd z ił wzrost uwilgotnienia pod w ar stw ą 0 -1 0 cm w u p ra w ach b e z o rk o w y c h . P a b in i in. [2002] zauw ażają, że w zrost uw ilgotnienia gleby pod sie wami bezpośrednim i silnie zależy od warunków glebowych i rozkładu opadów. Często przeliczenie korzystnego efektu w zrostu uw ilgotnienia z %V na 1 g.s. m. sprawia, że ulega on zniwelow aniu. Zdaniem tych autorów rozłożenie opadów w małym natężeniu przy dużym nagrom adzeniu resztek pożniw nych na pow ierzchni m oże zw iększyć parowanie i ograniczyć infiltrację. Arshad i in. [1999] stwierdzili natomiast, że p o dwóch latach na upraw ach bezorkow ych w stosunku do upraw y konw encjonalnej infiltracja może w zrosnąć naw et o 60%.
Rolnicy praktycy stosujący siew bezpośredni uważają, że korzystny efekt w stosunku do orki tradycyjnej m ożna osiągnąć w sytuacji kiedy w arunki pogodow e ograniczają m ożliw ość term inow ej uprawy, a także kiedy po siewie utrzym uje się niekorzystne przesuszenie wierzchniej warstwy. N ow ym stw ierdzeniem jest natom iast m ożliw ość
21,7 20.4 18,1 23,1 29,6 21.5 24,5 25.7 24.8 26,6 26,9 24,3 2.5 2.5 19,9 17.4 17.5 18.3 20.6 19.3 20,4 22,3 21,9 18,2 20,2 21,7 1,5 2,3 17.6 12,4 12, 2 20.3 10.7 15.6 16.4 10,0 9.8 19.3 12.6 14.1 15.8 9.3 9.1 16,0 1 1, 2 11.3 1,5 4,0 2 1 ,6 16,6 18,8 20.4 17.7 21.4 2 1 , 1 20,6 16,2 20.7 19.1 2 1 . 2 22,1 21.5 20.4 20,9 18,2 18.5 2,0 2,3 ^Objaśnienie w tabeli 2 - *Explanation in Table 2
W pływ in ten syw n o ści upraw y na p lo n roślin i glebą p r z y reku ltyw acji... 199
stosow ania siew u bezpośredniego bez znaczącego uszczerbku w plonach w stosunku do orki tradycyjnej w pierwszym i drugim roku zagospodarowania wieloletniego odłogu. K orzystne zm iany zw ięzłości i uw ilgotnienia po m elioracyjnej orce w arstw ow ej pozw alają przypuszczać, że po odbudowie i wysyceniu kompleksu sorpcyjnego osiągane plony b ędą znacznie większe.
WNIOSKI
1. N ajbardziej efektyw nym sposobem wejścia z upraw ą na wieloletni odłóg okazała się orka pługiem z przedpłużkiem . Zastosow anie siewu bezpośredniego pozw oliło na osiągnięcie plonów porów nyw alnych do uzyskanych na orce tradycyjnej.
2. O w ies w pierw szym roku zagospodarow ania odłogu był rośliną mniej zaw odną od kukurydzy.
3. W prow adzenie siewu bezpośredniego w drugim roku po upraw ie odłogu orką trady cyjną nie spow odow ało istotnej obniżki plonu pszenżyta ozim ego i owsa.
4. N ajlepszy efekt w zm niejszeniu zw ięzłości gleby w w arstw ie 0 -3 0 cm na upraw ia nym odłogu osiągnięto stosując m elioracyjną orkę w arstw ow ą. W prow adzenie w drugim roku upraw y siewu bezpośredniego po orce tradycyjnej pow odow ało wzrost zw ięzłości gleby w w arstw ie 15-30 cm.
5. O rka m elioracyjna powodowała wzrost uwilgotnienia na głębokości 15-30 cm. P o dobnie korzystny efekt wzrostu uwilgotnienia stwierdzono na głębokości 15-60 cm po w prow adzeniu siewu bezpośredniego w drugim roku uprawy po orce tradycyjnej.
LITERATURA
ALAKUKKU L. 1998: Properties o f compacted fine-textured soils as affected by crop rotation and reduced tillage. Soil Till.Res. 47: 83-89.
ARSHAD M.A., FRANZLUEBBERS A.J., AZOOZ R.H., 1999: Components o f surface soil struc ture under conventional and no-tillage in northwestern Canada. Soil Till.Res. 53: 41-47. ARVIDSSON J., RYDBERG T., FEIZA V. 2000: Early sowing - a system for reduced seedbed
preparation in Sveden. Soil Till.Res. 53: 145-155.
BENDER J. 1995: Rekultywacja terenów pogómiczych w Polsce. Zesz.Probl Post.Nauk Roln. 418: 75-87.
CIES1LINSKI Z. 1997: Agromelioracje w kształtowaniu środowiska rolniczego. Wyd. AR Poznań: 109-126.
DUER L 1998: Polski kodeks dobrych praktyk rolniczych. Dobre praktyki w produkcji rolniczej. Wyd. IUNG Puławy. К (15/1): 45-52.
DZIENIA S.,W ERESZCZAKA J.,PISKIER T. 1998: Efektywność różnych sposobów uprawy odłogu. Bibliotheca Fragmenta Agronomica. 5: 203-213.
DZIEŻYC J. 1974: Nawadnianie roślin. PWRiL Warszawa: 124.
HARASIM OW ICZ-HERM AN G., IGNACZAK S., ANDRZEJEW SKA J., KRASICKA-KOR- CZYŃSKA E., W OJNOWSKA Т., KOC J., SIENKIEWICZ S., SZYMCZAK S. 1998: Systemy konserw acji gleby odłogow anej - potencjalna produkcyjność ugoru obsianego w roku obsiewu. Bibliotheca Fragm. Agron. 5: 213-225.
KRASOW ICZ S., FILIPIAK K. 1998: Czynniki decydujące o regionalnym zróżnicowaniu odło gów w Polsce. Bibliotheca Fragm. Agron. 5: 25-35.
MALICKI L., PODSTAW KA-CHMIELEW SKA E. 1998: Zmiany fitocenozy i niektórych właści wości gleby zachodzące podczas odłogowania oraz będące efektem zagospodarowania wielo letniego odłogu. Bibliotheca Fragm. Agron. 5: 97-115
MARKS M., NOWICKI J., SZW EJKOW SKI Z. 2000: Odłogi i ugory w Polsce cz.II. Sposoby zagospodarowania. Fragm. Agron. 65: 20-35.
PABIN J., W łODEK S., BISKUPSKI A. 2002: Oddziaływanie siewu bezpośredniego na wilgot ność gleby. Post. NaukRoln. 4: 41-50.
RASMUSSEN K.J. 1999: Impact o f ploughless soil tillage on yeald and soil quality: A. Scandina vian review Soil Till.Res. 53: 3-14
ROLA J.1995: Ekologiczno-gospodarcze skutki ugorów i odłogów w Polsce. Zesz. Probl. Post.
N aukR oln. 418: 37-45.
STUPNICKA-RODZYNKIEWICZ E., HOCHÓL T., ŁABZA T. 1998: Wpływ jednorocznego okresu wyłączenia pola z uprawy, na zapas nasion chwastów w glebie i zachwaszczenie łanu. Biblio
theca Fragm. Agron. 5: 161-171.
SZYM ANKIEW ICZ K. 1995: Wpływ sposobu uprawy roli na dynamikę zapasu wody, żyzność gleby i plonowanie kukurydzy.Mat. Konf. Nauk. Siew bezpośredni w teorii i praktyce. Szczecin - Barzkowice, 12 czerwca. Wyd. AR Szczecin: 89-107.
ZAW IŚLAK K., RYCHCIK B. 2002: Racjonalna gospodarka połowa w krajobrazie Północno- wschodniej Polski. Fragm. Agron. 2 (74): 16-31.
dr inż. B orys H ryń czu k
Z a kła d Technik U prawy R oli i N aw ożenia IU N G w Puław ach 55-230 Je lc z - Laskow ice, ul. Łąkow a 2
