Ocena możliwości fitoremediacyjnych Festulolium uprawianej na składowisku odpadów komunalnych użyźnionym osadem ściekowym

(1)

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 4 7 1-492

JÓZEFA W IATER

OCENA MOŻLIWOŚCI FIT OREMEDI AC Y JNY CH

FESTULOLIUM UPRAWIANEJ N A SKŁADOWISKU

ODPADÓW KOMUNALNYCH UŻYŹNIONYM OSADEM

ŚCIEKOWYM*

THE ESTIMATION OF PHYTOREMEDIATION CAPABILITIES

OF

FESTULOLIUM

, SOWED ONTO MUNICIPAL DUMPING

GROUND, FERTILIZED WITH SEWAGE SLUDGE

K atedra Badań Technologicznych Politechniki Białostockiej w Białym stoku

A bstract: Study on the base o f experiment established in 2001 year into communal dumping ground in Stożne, near Kowale Oleckie, was carried out. The soil cover o f dumping ground was fertilized with sewage sludge in doses 20, 40 and 60 t • ha"1 DM. Then Festulolium in pure sowing, mixture containing Festulolium as well as mixture o f grasses without this hybrid was applied. Grasses cropping was made once in 2001, and in 2002 and 2003 twice. After crop yield determination, samples were dried and digested in sulphuric acid. Then content o f zinc, copper, cadmium, lead, nickel and cobalt was determined. On the basis o f dry mass quantity and con tents o f above-m entioned elem ents the am ount o f phytorem ediation by applied grasses was calculated. It was found that the content o f most metals in grasses was increasing with quantity o f sewage sludge doses. C oncentration o f cadmium , lead, nickel and cobalt was highest in Festulolium intergeneric hybrid, and zinc in mixture without this grass.The content o f copper did not depend on genus o f applied grasses. The content o f all metals depended essentially on the date o f grass gathering. The amount o f metals depended strongly on quantity o f sewage sludge doses and for most o f these components was highest in case o f 40 t • ha dose. Most metals were uptaken by Festulolium yield in pure sowing and mixture containing this grass. Most metals were accumulated in the yield from June o f year 2002.

Key w ords: phytorem ediation, dumping ground, sewage sludge. Słowa kluczow e: fitoremediacja, składowisko odpadów, osad ściekowy.

(2)

WSTĘP

Rekultywacji poddaje się różnego rodzaju składowiska, takie jak: odpadów górniczych [Saw icki 2003], popiołów z elektrow ni [Rogalski i in. 2001a], a także odpadów kom unalnych [Kiryluk i W iater 2001, Pachuta i Koda 2003].

Składowiska zanim zostaną poddane procesowi rekultywacji, powinny być użyźnione, poniew aż w ym agają one długiego czasu na odtw orzenie w łaściw ych w arunków dla wzrostu i rozwoju roślin [Lyle 1986]. Do użyźniania tego typu gruntów nadają się osady z biologicznego oczyszczania ścieków [Rogalski i in. 2001b, Siuta 1999]. Osady zawierają w iele substancji organicznej, a także w iększość składników pokarm ow ych, co czyni je przydatnym i do celów rekultyw acji [Baran i in. 1999, Baran i Turski 1999]. Jednak osady m ogą zaw ierać w iele substancji szkodliw ych, takich jak: zw iązki organiczne (pestycydy, polichlorowane bifenyle) oraz związki nieorganiczne, jakimi są metale ciężkie. Przy odpow iedniej zaw artości m etali ciężkich w osadach m ożna je stosow ać do użyźniania różnego rodzaju gruntów [Rozporządzenie M O Ś,ZN iL z dn. 1.08.2002r.].

Do biologicznej rekultywacji różnego rodzaju składowisk w pierwszym etapie używa się różnych gatunków traw i ich m ieszanek. Trawy rozw ijają się szybko, dobrze zadarniają pow ierzchnię [Kitczak i in. 1998]. W śród traw są gatunki odporne na tzw. trudne warunki, a inne w tych warunkach ulegają recesji [Patrzałek 1999]. W zw iązku z tym poszukuje się ciągle nowych gatunków czy odm ian, które nadaw ałyby się do rekultyw acji. T raw ą nadającą się wg R ogalskiego i Kardyńskiej [1999] do tych celów je st m ieszaniec m iędzyrodzajow y Festulolium. Trawy przez zadarnianie pow ierzchni zapobiegająm igracji wielu szkodliwych substancji do środowiska, w tym metali ciężkich. Mimo że nie należą do gatunków kumulujących duże ilości metali ciężkich, to po dobrym zadam icniu m ogą być zbierane co najmniej dwa razy w roku. Zatem m ożna je zaliczyć do gatunków fitorem ediacyjnych. Celem niniejszego opracow ania je st w ykazanie w łaściw ości fitorem ediacyjnych m ieszańca Festulolium i innych traw zastosow anych do rekultywacji składowiska odpadów komunalnych po użyźnieniu jego okrywy osadem ściekowym.

METODYKA BADAŃ

Badania przeprowadzono na gminnym składowisku odpadów komunalnych w Stożnem gm. Kowale Oleckie. W roku 2001 założono doświadczenie dwuczynnikowe. Pierwszym czynnikiem były dawki osadu ściekowego, który zastosowano w ilości 2 0,4 0,60 kg suchej masy na 10 m 2. Osad wymieszano z warstwą przykrywającą odpady. Dla porównania wprowadzono obiekt bez osadu. Osad pochodził z miejscowej oczyszczalni mechaniczno- biologicznej, a jego skład chemiczny przedstawiono w tabeli 1.

Poletka miały powierzchnię 10 n r . Doświadczenie założono w trzech powtórzeniach. Do obsiania poletek dośw iadczalnych użyto Festulolium w czystym siewie oraz w mieszance: Festulolium - 40% Festucci rubra - 30%, Lolium perenne - 30%. Dla porów nania w prow adzono m ieszankę bez F estulolium , która składała się w rów nych p ro cen tach z n astęp u jący ch gatunków : A g rostis alba, F estu ca p ra te n sis Huds, Festuca rubra L., Lolium perenne L., Phleum pretense L. Trawy w ysiano po 0,23 kg na 10 m 2 (230 kg • ha-1), w m aju 2001 roku. Pierw szego zbioru dokonano jesien ią

(3)

M o ż liw o śc i fito r e m e d ia c y jn e F e s tu lo liu m na s k ła d o w isk u o d p a d ó w ...473

TABELA 1. Skład chemiczny osadów

TABLE 1. Chemical composition of sewage sludge

Makroelementy [g • kg 1 s.m] - Macroelements [g • kg 1 d.m]

Azot Fosfor Potas Wapń Sód Magnez

66,10 26,27 12,77 22,28 1,66 5,24

Mikroelementy [mg • kg 1 s.m] - Microelements [mg • kg 1 d. m.]

Ołów Kadm Miedź Cynk Nikiel Chrom Mangan Żelazo

17,89 0,99 61,90 1046 12,23 17,59 395 15,16

tego sam ego roku. N astępnych zbiorów dokonano w 2002 i 2003 roku w czerwcu i pod koniec października. O znaczono wielkość biomasy, którą przedstaw ił K iryluk [2003]. Po pobraniu próbek zm ineralizow ano je w kwasie siarkow ym , a następnie oznaczono w nich zawartość cynku, miedzi, kadmu, ołowiu, niklu i kobaltu. Na podstawie zawartości tych pierw iastków w suchej m asie traw i wielkości biom asy obliczono pobranie tych pierw iastków z 10 m 2 z każdego zbioru i łącznie z 5 zbiorów. Wyniki poddano analizie statystycznej wykorzystując potrójną klasyfikację krzyżową, a różnice oceniono testem Tukeya.

OMÓWIENIE WYNIKÓW

Z aw artość cynku w traw ach rosła w raz ze w zrostem daw ki osadów (tab .4). N ajw y ższą różnicę w zaw artości cynku w traw ach uzyskano m iędzy obiektam i z daw ką 20 kg ( 2 0 1 • ha-1) a obiektem bez osadów, bo aż 27 m g • kg-1 s.m. Z w iększenie daw ki osadów do 40 kg i 60 kg zw iększyło zaw artość cynku o 12 m g i 13,3 m g w stosunku do dawki najniższej. N ajw ięcej cynku zaw ierała m ieszanka bez Festulolium . W m ieszance z F estulolium i w m ieszance w czystym siew ie stw ierdzono zb liżo ną ilość cynku. K oncentracja cynku w badanych trawach była zróżnicowana w zależności od terminu ich zbioru. Najwięcej cynku stwierdzono w trawach zebranych w jesieni roku 2001 i 2002. Trawy zebrane w roku 2003 zawierały istotnie mniej cynku niż w terminach

TABELA 2. Wielkość opadów w latach 2001-2003 [mm] TABLE 2. Rainfalls in years 2001-2003 [mm]

Rok Year I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

2001 28 23 52 28 69 39 110 68 104 49 40 28 2002 51 72 41 22 67 56 67 19 13 134 20 14 2003 24 10 9 30 56 21 127 59 36 67 33

(4)

TABELA 3. Średnie temperatury w latach 2001-2003 [°C] TABLE 3. Air temperatures in years 2001-2003 [°C]

Rok Year I II III IV V i

VI VII VIII IX X XI XII

2001 -1,7 -3,3 0,7 28 69 39 110 68 104 49 40 28 2002 -0,6 -5,5 - 1,0 6,2 12,1 14,2 20,5 16,8 12,0 5,2 2,3 -6,2 2003 -5,3 -5,8 0,7 4,9 13,5 15,4 19,9 17,7 12,8 4,3 3,6 Wielo lecie Many-year -4 3,4 0,1 12,1 15,1 16,6 16,3 11,5 6,6 1,3 -2,2

poprzednich. O wielkości pobrania cynku decydowała w głównej mierze ilość uzyskanej biomasy. Najwięcej cynku wyniesiono z biomasą Festulolium, a najmniej z mieszanką II (tab. 5).

Istotny w zrost w ielkości pobrania cynku w ystąpił w obiektach z daw ką 20 i 40 kg osadu, a w obiektach z daw ką 60 kg nawet niewielkie obniżenie w stosunku do obiektów z daw ką 40 kg osadu.

Termin zbioru także istotnie decydował o wielkości pobranego cynku. W roku 2001 traw y w yniosły średnio 148 mg cynku, w następnym roku w czerw cu zbliżoną ilość, a jesien ią tego sam ego roku ponad trzykrotną ilość w stosunku do pierw szego term inu 2002. W roku 2003 ilość w yniesionego cynku spadła do 50 mg z 10 m 2 w czerw cu i w zrosła do 120 mg jesienią. O w ielkości uzyskanej biomasy, a tym sam ym o wielkości pobrania tego składnika decydow ał głównie przebieg w arunków meteorologicznych.

N a koncentrację m iedzi nie m iał wpływ u rodzaj stosow anych m ieszanek traw. W Festulolium w czystym siewie oraz w obu m ieszankach w ystąpiły zbliżone zawartości tego składnika (tab. 6).

Z aw artość m iedzi była zależna istotnie od w ielkości daw ki stosow anego osadu. Ś rednia k o n cen tracja tego składnik a w traw ach z obiektu ko ntro ln eg o w y n o siła 7,1 m g • k g -1. W o biekcie z daw ką 20 kg w zrosła do 11,5 m g, z d aw k ą 4 0 -1 4 m g, a z d aw k ą 60 kg w ynosiła 15,8 mg Cu • kg-1. Z aw artość m iedzi by ła w y ższa w traw ach zb ieranych je s ie n ią niż latem .

O w ielkości pobrania tego składnika decydow ał w głównej m ierze term in zbioru, wielkość dawki stosowanego osadu, a nie miał w pływ u skład gatunkow y stosow anych traw (tab.7).

Ilość pobranej miedzi rosła w traw ach z obiektów z daw ką do 40 kg osadu. W obiektach z daw ką 60 kg osadu rośliny pobrały zbliżoną ilość m iedzi w stosunku do dawki poprzedzającej.

Z nikom ą ilość miedzi pobrały rośliny w roku 2001, zaś znacznie więcej w latach następnych. Trawy zebrane późną jesien ią w roku 2002 i 2003 pobrały więcej m iedzi niż zebrane w term inie letnim. Ilość pobranej miedzi zdeterm inow ana była głów nie jej zaw artością w traw ach, a w m niejszym stopniu w ysokością plonów.

Kadm jest pierwiastkiem, którego zawartość w trawach zależała od wielkości daw ek osadów, składu gatunkow ego stosow anych traw, a także term inu zbiorów (tab. 8). N ajw ięcej kadm u zakum ulow ał m ieszaniec F estulolium , zbliżoną ilość - m ieszanka z

(5)

TABELA 4. Zaw artość cynku w trawach [mg • kg 1 s.m ] TABLE 4. Zinc content in grasses [mg • kg 1 d .m ]

Lata Year

Mieszanka bez Festulolium Mixture without Festulolium

Mieszanka z Festulolium Mixture and Festulolium

Festulolium ,vC

BO BI B2 B3 AxC BO BI B2 B3 AxC BO BI B2 B3 AxC

2001 I 2002 I 2002 II 2003 I 2003 II 41.9 32.9 53.2 30,7 35.2 109.0 60,1 98.2 46.0 50.2 121,7 88,2 102,3 47.4 51.4 140.9 77,4 124,5 59.9 60,3 103,4 64.6 94.6 46,0 49,3 30,6 27.3 37.3 32,1 35.3 68,6 36,9 75,6 42.0 48.0 78,8 58,8-82,3 42.1 49.2 129,0 73.4 110.3 51.5 60.3 76.8 49.1 76,4 41.9 48.2 23,1 33,8 42.3 20.3 25.3 70.0 53.3 78.3 31.0 40,2 108,2 55.7 120,4 34.7 45,3 98,6 63.3 125.3 50.3 60.3 75.0 51.5 91.6 34.1 42,8 85.1 55.1 87,5 40.7 46.8 AxB 38,8 72,7 82,2 92,6 32,5 54,2 62,2 84,9 29,0 54,6 72,9 79,6 xA 71,6 58,5 59,0 NIR LSD 0,05

0,01* A-6,6 B-8,4 C-10,0 AxB-n.i. AxC-22,1* BxC-26,9 x B -1-33,4 2-60,5 3-72,4 4-85,7

A - mieszanki (mixtures) В - dawki (dose) С - lata (year)

о a SX. о. M o ż li w o ś c i fi to r e m e d ia c y jn e F e st u lo liu m na s k ła d o w is k u

(6)

TABELA 5. Pobranie cynku przez mieszanki traw i Festulolium [mg z 10 n r] TABLE 5. U ptake o f zinc by reclamation mixtures and Festulolium [mg from 10 m2]

Lata Years

Mieszanka z Festulolium Mixture with Festulolium

Festulolium i C

B0 Bl B2 B3 AxC B0 Bl B2 B3 AxC B0 Bl B2 B3 AxC

2001 I 2002 I 2002 11 2003 1 2003 II 12.7 8,2 28.7 8,6 13.7 190,0 78,7 278,9 54,3 99,9 192.8 179.9 391,8 62,81 57,3 263.5 162.5 547,8 88,6 212,3 164.8 107,3 311.8 53,6 120.8 24.5 10.6 63,8 15.4 42.4 110,5 52.8 299,3 55.9 133,0 148.1 160,5 473.2 65,7 194,1 228.3 202,6 304.4 61,8 213.5 127,9 106,6 285,2 49,7 145,8 115,5 17.9 30.9 12,0 12.9 102,9 94.3 270,0 54.3 105.3 215,3 141,5 951,1 56.2 128.2 180.4 169,0 577,6 73.4 136,9 153,5 105,7 457,4 49,0 95,8 148,7 106.5 351.5 50.8 120.8 AxB 14,4 140,4 196,9 254,9 31,3 130,3 208,3 202,1 37,8 125,4 298,0 X A 151,7 143,0 172,3 NIR LSD 0,05

0,01* A-n.i B- 79,1 C-94,6 AxB-n.L AxC-n.i BxC-253,6 x В -1-27,9 2-132,0 3-234,6 4-228,2

А, В, С - jak w tabeli; 4; А, В,С - as in Table 4

6 J. W ia te r

(7)

TABELA 6. Zaw artość miedzi w trawach [mg ■ kg 1 s.m ] TABLE 6. C opper content in grasses [mg • kg 1 s.m ]

Lata Year

Mieszanka bez Festuloliiim Mixture without Festulolium

Festulolium jt С

BO B1 B2 B3 AxC B0 B1 B2 B3 AxC B0 B1 B2 B3 AxC

2001 I 2002 I 2002 II 2003 I 2003 II 5.4 3.4 6,3 8,7 9,2 11.7 6,2 14.2 11.7 12.3 13.6 8,2 15.6 15,3 16,8 15.5 7,7 20,2 17.6 20,1 11.5 6,4 14,0 13,3 14.6 5.4 3,7 6,2 9,1 11.4 10.3 7,0 11.4 12,3 17.5 11.7 6,9 14,2 15.7 19,4 14.1 8,85 16,8 18.2 19,8 104 6,6 12,2 13,8 17,0 4.6 4.1 5.2 9,4 13.6 10.7 6,8 12.8 13.1 15.2 13,4 6,9 15,6 15,8 20,2 13,5 7.8 17.2 19.2 19.8 10,6 6.4 12,7 14.4 17,2 10,8 6,5 13,0 13,8 16,3 AxB 6,6 11,2 13,9 16,2 7,15 11,7 13,6 15,6 7,4 11,7 14,4 15,5 X A 12,0 12,0 12,2 NIR LSD 0,05

0,01* A-n.i B-0,9 C -l, 1 AxB-n.i. AxC-2,3 BxC-2,8 .V В -1-7,1 2-11,5 3-14,0 4-15,8

А, В, С - jak w tabeli 4 А, В,С - as in Table 4.

M o ż li w o ś c i fi to r e m e d ia c y jn e F e st u lo lii im na sk ła d o w is k u od pad ów ... 4 7

(8)

TABELA 7. Pobranie miedzi przez mieszanki traw i Festulolium [mg z 10 n r] TABLE 7. Uptake o f copper by reclamation grasses and Festulolium [mg from 10 m2]

Lata Years

Festulolium ~x С

B0 B1 B2 B3 AxC B0 B1 B2 B3 AxC B0 B1 B2 B3 AxC

2001 I 0,01 0,02 0,02 0,03 0,02 0,01 0,02 0,02 0,03 0,02 0,01 0,02 0,03 0,03 0,02 0,02 2002 I 0,85 8,06 16,73 16,17 10,45 1,42 10,08 18,97 24,45 13,73 2,17 11,95 17,53 20,83 13,12 12,43 2002 II 3,40 40,30 59,86 88,90 48,12 10,60 45,26 81,65 79,29 54,20 3,80 48,08 123,20 79,29 63,59 55,30 2003 I 2,44 13,80 20,30 25,90 15,61 4,40 16,40 24,50 21,80 16,78 5,55 22,93 25,60 28,03 20,53 17,63 2003 II 3,59 24,48 51,41 70,75 37,56 13,68 48,48 89,24 70,09 55,37 6,94 39,82 57,17 44,95 37,22 43,38 AxB 2,06 17,33 29,66 40,35 6,02 24,05 42,88 39,13 3,69 24,56 44,71 34,63 x A 22,35 28,02 26,90 NIR LSD 0,05

0,01* A-n.i B- 8,97 C-10,73 AxB-n.i AxC-n.i BxC-28,78 F B 1- 3,93 2-21,98 3-39,0 4-38,04

А, В, С - jak w tabeli 4 ; А, В,С - as in Tabic 4

8 J. W ia te r

(9)

TABELA 8. Zawartość kadmu w trawach [mg • kg-1 s.m ] TABLE 8. Cadmium content in grasses [mg • k g ' d .m ]

Lata Year

Festulolium x С

BO B1 B2 B3 AxC BO B1 B2 B3 AxC B0 B1 B2 B3 AxC

2001 I 2002 I 2002 II 2003 I 2003 II 0,06 1,20 1,00 0,9 1,00 0,08 1,40 1,50 0,97 1,25 0,04 1,25 1,32 1,04 1,28 0,07 1,55 1,75 0,96 1,38 0,06 1,35 1,39 0,97 1,22 0,02 1,05 1,20 1,00 1,15 0,07 1,30 1,55 1,04 1,24 0,06 1,55 1,74 0,93 1,62 0,02 1,55 1,80 1,05 1,74 0,04 1,36 1,57 1,00 1,44 0,06 1,20 1,47 1.04 1.05 0,07 1,45 1,72 1,10 1,12 0,05 1,55 1,82 1,03 1,34 0,05 1,65 1,92 0,98 1,32 0,06 1,46 1,73 1,03 1,21 0,05 1,39 1,57 1,00 1,29 AxB 0,83 1,04 0,99 1,14 0,88 1,04 1,18 1,23 0,96 1,09 1,16 1,18 X A 1,00 1,08 1,10 NIR LSD 0,05

0,01* A-0,06 B- 0,08 C-0,09 AxB-ni AxC-0,20 BxC-0,025 x В 1-0,89 2-1,06 3-1,00 4-1,19

А, В, С - jak w tabeli 4 ; А, В,С - as in Table 4

M o ż li w o ś c i fi to r e m e d ia c y jn e F e st u lo liu m na sk ła d o w is k u o dpa dów ... 4 7

(10)

TABELA 9. Pobranie kadmu przez mieszanki traw i Festulolium [mg z 10 m 2] TABLE 9. U ptake o f cadmium by reclamation grasses and Festulolium [mg from 10 m 2]

Lata Year

Festulolium л' С

2001 I 2002 I 2002 II 2003 I 2003 II 0,17 0,40 0,81 0,27 0,63 1,06 5,24 10,79 3.35 8.36 1,72 8,77 15,2 4,96 16,22 1,94 9,45 21,1 8,39 22,53 0,80 1,99 4,39 1,05 2,91 0,019 0,41 2,05 0,48 1,38 0,113 1,86 6,14 1,38 3,43 0,118 4,23 10,00 1.45 7.45 0,041 4,28 8,50 1,26 6,76 0,07 2,89 6,67 1,14 4,75 0,028 0,64 1,07 0,61 6,53 0,099 2,57 6,45 1.93 2.93 0,095 3,94 14,38 1,67 3,79 0,082 4,41 8,85 1,43 2,99 0,08 2,89 7,69 1,41 4,06 0,08 2,52 6,25 1,20 3,90 AxB 0,30 1,97 2,59 3,45 0,87 2,58 4,65 4,17 1,78 2,80 4,77 3,55 X A 2,08 3,07 3,22 NIR LSD 0,05 0,01* A -1,12* B- 1,44 C-1,72 AxB-n.1i AxC-n.i BxC-4,61 X В 1-98 2-2,45 3-4,00 4-3,73

А, В, С - jak w tabeli 4; А, В,С - as in Table 4

0 J. W ia te r

(11)

TABELA 10. Zawartość ołowiu w trawach [mg • kg-1 s.m ] TABLE 10. Lead content in grasses [mg • kg 1 d .m ]

Lata Year

2001 I 2002 I 2002 II 2003 I 2003 II 0,58 2,00 1,50 0,97 1,63 0,61 4,00 3,80 2,84 4,20 1,09 4.30 3,98 3,73 5.30 1,04 4,50 4,80 5,71 6,40 0,83 3,70 3,52 3,31 4,38 0,41 1,93 1,43 0,94 1,55 0,38 1,53 2,00 2,82 3,20 0,59 5,37 6,50 5,80 6,20 0,72 6,00 6,50 6,40 7,00 0,52 3,71 4,11 3,99 4,49 1,22 2,04 2,00 8,50 1,70 0,55 2,06 2,34 2,85 3,25 1,27 6,84 7,00 7,12 7,40 0,46 5,00 7.20 5,40 6.20 0,87 3,99 4.63 5,97 4.64 0,74 3,80 4,09 4,42 4,50 AxB 1,33 3,09 3,68 4,61 1,25 1,99 4,89 5,32 3,09 2,21 5,92 4,85 xA 2,94 3,36 4,02 N IR -L S D 0,05 0,01* A -1,02 B- 1,69 C-2,02 AxB-n.i AxC-n.i BxC-nl Зс В 1-1,89 2-2,43 3-4,83 4-4,99

M o ż li w o ś c i fi to r e m e d ia c y jn e F e st u lo liu m na sk ła d o w is k u odpa dó w ... 4 8

(12)

TABELA 11. Pobranie ołowiu przez mieszanki traw i Festulolium [mg z 10 m2] TABLE 11. Uptake o f lead by reclamation grasses and Festulolium [mg from 10 m2]

Lata Year

Mieszanka bez F e s tu lo liu m

Mixtures without F e s tu lo liu m

Mieszanka z F e s tu lo liu m

Mixture and F e s tu lo liu m

F e s tu lo liu m x С

2001 I 2002 I 2002 II 2003 I 2003 II 0,17 0,40 0,81 0,27 0,63 1,06 5,24 10,79 3.35 8.36 1,72 8,77 15,2 4,96 16,22 1,94 9,45 21,1 8,39 22,53 1,22 5,97 11,98 4,24 11,94 0,33 0,75 2,44 0,45 1,86 0,61 2,19 7,92 3,75 16,48 1,11 14,66 37,37 9,05 28,52 1,27 16,56 30,68 7,68 24,78 0,83 8,54 19,60 5,23 17,91 0,61 1,08 1,46 0,50 0,87 0,81 3,65 8,77 4,98 8,52 2.53 17,37 55,3 11.53 20,94 0,80 13,35 33,19 7,88 14,07 1,19 8,86 24,68 6,22 11,1 1,08 7,79 18,75 5,23 13,65 AxB 0,46 5,76 9,37 12,68 1,17 6,19 18,14 16,19 0,90 5,34 21,53 13,86 x A 7,07 10,42 10,41 NIR LSD 0,05

0,01* A-3,33* B- 425 C-5,08 AxB-9,63* AxC-n.i BxC-13,63 i В 1-0,84 2-5,77 3-16,35 4-14,24

48 2 J. W ia te r

(13)

TABELA 12. Zaw artość niklu w trawach [mg • kg 1 s.m ]

TABLE 12. Nickel content in grasses [mg ■ k g 1 s.m ]

Lata Year

Festulolium * С

BO B1 B2 B3 AxC BO B1 B2 B3 AxC B0 B1 B2 B3 AxC

2001 I 2002 1 2002 II 2003 I 2003 II 5,97 7,40 7,20 3,36 3,80 5,08 6,55 8,40 3,13 4,10 3,83 6,22 9,20 3,42 4,80 3,64 5,80 10,50 2,44 3,95 4,63 6,49 8,83 3,09 4,16 5,17 8,25 6,20 2,80 3,40 4,55 5,05 8,40 3,14 3,65 3,06 5,85 9,24 2,61 4,20 2,76 5.60 10,80 2.61 4,60 3,88 6,19 8,67 2,79 3,96 5,76 7,20 6,50 3,12 3,70 6,12 10,60 12,40 3,28 4,50 3,70 5,85 13,30 3,15 4,80 2,53 7,90 13,60 2,47 4,25 4,53 7,89 11,45 3,00 4,31 4,35 6,86 9,65 2,96 4,15 АхВ 5,55 5,45 5,50 5,27 5,16 4,96 4,99 5,27 5,26 7,38 6,16 6,15 xA 5,44 5,10 6,24 NIR LSD 0,05

0,01* A-0,63 B-n.L C-0,97 AxB-1,84 AxC-2,14 BxC-2,60 i £-1-5,32 2-5,93 3-5,55 4-5,56

А, В, С - jak w tabeli 4; А, В, С - as in Table 4

M o ż li w o ś c i fi to r e m e d ia c y jn e F e st u lo liu m na sk ła d o w is k u od pa dów ... 4 8

(14)

TABLE 13. Uptake o f nickel by reclamation grasses and Festulolium [mg from 10 m2]

Lata Year

Mixture without F e s tu lo liu m

F e s tu lo liu m X С

B0 Bl B2 B3 AxC B0 Bl B2 B3 AxC B0 Bl B2 B3 AxC

2001 I 2002 I 2002 II 2003 I 2003 II 1,79 1,85 3,88 0,94 1,48 8,84 8,58 23,85 3,69 8,16 6,05 12.69 35,23 4,55 14.69 6,81 12,18 46,20 3,59 13,90 5,87 8,82 27,29 3,19 9,56 4,14 3,22 10,60 1,34 4,08 7,33 7,22 33,26 4,17 10,11 5,75 15,97 53,13 4,07 19,32 4,89 15,46 51,00 3,13 16,28 5,52 10,47 37,00 3,18 12,45 2,88 3,82 4,74 1,84 1,89 9,00 18,76 4,65 5,74 11,79 7,36 14,86 105,0 5,10 13,58 4,63 21,09 62,70 3,60 9,65 5,97 14,63 44,27 4,07 9,23 5,79 11,31 36,29 3,48 10,42 AxB 1,98 10,62 14,64 16,54 4,68 12,42 19,65 18,15 3,03 9,99 29,18 20,33 jc A 10,95 13,72 15,63 NIR LSD 0,05

0,01* А-ill B- 9,94 C -11,89 AxB-n.L AxC-n.i BxC-31,87 3r В 1-34 2-11,01 3-21,16 4-18,34

(15)

TABELA 14. Zaw artość kobaltu w trawach [mg • kg 1 s.m ] TABLE 14. Cobalt content in grasses [mg • kg 1 s.m ]

Lata Year

ВО B1 B2 B3 AxC B0 B1 B2 B3 AxC B0 B1 B2 B3 AxC

2001 I 0,29 0,29 0,38 0,24 0,30 0,17 0,27 0,11 0,23 0,20 0,23 0,37 0,25 0,15 0,25 0,25 2002 I 3,30 2,65 4,00 3,80 3,43 2,50 3,00 4,20 3,80 3,38 2,75 3,40 3,95 3,90 3,50 3,43 2002 II 2,80 4,50 4,50 5,20 4,25 2,15 4,00 5,25 4,36 3,94 2,00 5,20 6,34 6,50 5,01 4,40 2003 I 2,48 2,55 2,65 2,47 2,54 2,46 2,72 2,24 2,80 2,56 2,69 2,95 2,68 2,54 2,72 2,60 2003 II 3,40 4,25 4,80 4,60 4,27 2,20 2,46 3,40 3,85 2,98 2,81 3,20 3,80 3,95 3,44 3,56 AxB 2,45 2,85 3,27 3,26 1,90 2,49 3,04 3,00 2,10 3,02 3,40 3,40 x A 2,96 2,61 2,98 NIR LSD 0,05

0,01* A-0,30. B- 0,38 C-0,45 AxB-al AxC-1,00 BxC-1,21 x В 1-2,15 2-2,79 3-3,24 4-3,23

А, В, С - jak w tabeli 4; A, B,C - as in Table 4

о ö о. 3 M o ż li w o ś c i fi to r e m e d ia c y jn e F e st u lo liu m na s k ła d o w is k u

(16)

TABLE 15. U ptake o f cobalt by reclamation grasses and Festulolium [mg from 10 m2]

Lata Year

Mixture without F e s tu lo liu m

F e s tu lo liu m x С

2001 I 2002 I 2002 II 2003 I 2003 II 0,09 0,83 1,51 0,69 1,33 0,51 3,47 12,78 3,01 8,46 0,60 8,16 17,24 3,52 14,69 0,44 7,98 22,88 3,63 16,19 0,41 5,11 13,60 2,71 10,17 0,14 6,98 3,68 1,18 2,64 0,43 4,29 15,84 3,61 6,81 0,21 11,47 30,19 3,49 15,64 0,40 10,49 20,58 3,36 13,63 0,30 8,31 17,57 2,91 9,68 0,12 1.46 1.46 1,59 1,43 0,54 6,02 19,40 5,16 8,38 0,49 10,03 50,09 4,34 10,75 0,27 10,41 29,97 3,71 8,97 0,36 6,98 25,3 3,70 7,38 0,35 6,80 18,8 3,11 9,08 AxB 0,89 5,65 8,84 10,22 2,92 6,20 12,20 9,69 1,21 7,90 15,14 10,67 x A 6,40 7,75 8,73 NIR LSD 0,05

0,01* A-2,43. B- 3,62 C-4,33 AxB-n.L AxC-9,56* BxC-11,61 x В 1-1,68 2-6,58 3-12,06 4-10,19

(17)

TABELA 16. Ocena fitoremediacji traw [mg/10 m2]

TABLE 16. Estimation o f phytoremediation o f grasses [m ^lO m2]

Pier wiastek Ele ment

Mieszanka bez Festulolium Mixtures without Festulolium Dawka - Dose [kg • 10 m-2]

x Mieszanka z Festulolium Mixtures with Festulolium Dawka - Dose [kg • 10 m-2] x Festulolium Dawka - Dose [kg • 10 nr2] x 0 20 40 60 0 20 40 60 0 20 40 60 Zn 72,00 702,00 984,50 1274,50 758,00 156,50 651,50 1041,50 1010,50 71,60 189,00 627,00 1490,00 1137,30 860,80 Cu 10,30 86,65 148,30 201,75 111,80 30,10 120,25 214,40 195,65 140,00 18,45 122,80 223,50 173,15 134,00 Cd 1,50 9,85 12,95 17,25 10,40 4,35 12,90 23,25 20,85 15,30 8,90 14,00 23,85 17,75 16,10 Pb 2,30 28,80 46,85 63,40 35,30 5,85 30,95 90,70 80,95 52,10 4,50 26,70 107,65 69,30 52,10 Ni 9,90 53,10 73,20 82,70 54,70 23,40 62,10 98,25 90,75 68,60 5,15 49,95 145,90 101,65 78,10 Со 4,45 28,25 44,20 51,10 32,00 14,60 31,00 61,00 48,45 38,80 6,05 39,50 75,70 53,35 43,70 M o ż li w o ś c i fi to r e m e d ia c y jn e F e st u lo liu m na sk ła d o w is k u o dpa dów ... 4 8

(18)

jeg o udziałem , a najm niej m ieszanka bez jego udziału. Stw ierdzono istotny w zrost zaw artości kadm u w traw ach z obiektów z osadam i w stosunku do traw z obiektu kontrolnego. Z aw artość kadm u rosła w raz ze w zrostem daw ek osadu. T raw y z pierw szego zbioru — z 2001 roku zawierały niew ielką (0,05 mg • kg-1) ilość kadm u. W latach następnych zaw ierały ju ż ponad 1 mg • kg-1 s. m., przy czym najwięcej kadm u było w traw ach z 2002 roku. N ajw iększe ilości kadm u zostały pobrane z Festulolium (tab.9), a najm niej z m ieszanką bez udziału tej trawy. Dawki osadu w pływ ały istotnie na w zrost pobrania kadm u do obiektów z daw ką 40 kg. Trawy z obiektów z daw ką 60 kg pobrały zbliżoną ilość kadm u w stosunku do traw z obiektów z daw ką niższą. N ajkorzystniejszym term inem dla wielkości fitorem ediacji kadm u był term in jesienny 2002 roku. Różnica w ilości pobranego kadmu w stosunku do terminu letniego wynosiła 2,73 mg. W roku 2003 traw y wyniosły średnio 1,20 mg - term in letni i 3,90 m g w term inie j esiennym .

K oncentracja ołowiu w Festulolium w czystym siewie była istotnie w yższa od koncentracji w m ieszance bez Festulolium (tab. 10). M ieszanka druga zaw ierała nieco więcej ołow iu niż m ieszanka pierw sza, ale mniej niż F estulolium , ale różnic tych nie udow odniono statystycznie. Istotny w zrost koncentracji ołowiu w stosunku do traw z kontroli uzyskano w traw ach z obiektów z daw ką 40 i 60 kg osadu. Zaw artość ołow iu w trawach naw ożonych daw ką 20 kg była nieco w yższa niż w trawach nie nawożonych, ale była to różnica nieistotna. Zaw artość ołowiu w traw ach zebranych w 2002 i w 2003 zarów no w term inie letnim, jak i jesiennym była zbliżona i istotnie w yższa niż w traw ach zebranych w 2001. N ie stwierdzono istotnej interakcji pom iędzy czynnikam i badań.

Ilość pobranego ołowiu (tab. 11) przez plon traw zależna była od gatunków traw wysianych w doświadczeniu. Festulolium w czystym siewie i m ieszanka z jego udziałem w yniosły rów ne ilości ołowiu i istotnie wyższe, niż m ieszanka bez jego udziału. N a gromadzenie ołowiu w plonie traw najskuteczniej wpływała dawka 40 kg osadu. Zbliżoną ilość tego składnika pobrały traw y z obiektów z daw ką 60 kg osadu. Termin zbioru istotnie w pływ ał na w ielkość pobrania tego składnika. N ajw iększy był w przypadku plonów z roku 2002 w terminie jesiennym . Istotnie m niejsze pobranie ołowiu uzyskano z plonem letnim. Podobne zależności odnotowano w roku 2003, ale wielkość pobranego ołow iu w term inie jesiennym była istotnie niższa niż w tym sam ym term inie roku poprzedniego. Pobranie ołowiu w w yniku następczego oddziaływ ania osadów było istotnie w yższe niż w przypadku oddziaływania bezpośredniego.

N ikiel zakum ulow any był głów nie w m ieszańcu m iędzyrodzajow ym Festulolium (tab. 12). Istotnie mniej tego metalu było w m ieszance z Festulolium i bez Festulolium . N a zawartość niklu nie miała wpływu wysokość dawki osadu, natom iast istotny w pływ w yw arł term in zbioru. N ajniższą koncentrację niklu stwierdzono w traw ach zebranych latem 2003 roku, a trzykrotnie w yższą w traw ach z jesieni 2002. N atom iast traw y z roku 2001 zaw ierały prawie tyle samo niklu co traw y z jesieni 2003 roku. Stw ierdzono istotną interakcję między wszystkimi czynnikami. Na wielkość pobrania niklu nie wpływał skład obu m ieszanek (tab. 13).

(19)

M o ż liw o śc i fito r e m e d ia c y jn e F e stu lo liu m na sk ła d o w is k u o d p a d ó w ...489

Najwięcej tego składnika pobrało z plonem Festulolium, ale różnice w stosunku do obu mieszanek nie były udowodnione statystycznie. Wielkość pobranego niklu rosła wraz ze wzrostem dawek osadu do wielkości 40 kg na 10 m 2. Z obiektów z daw ką 60 kg osadu trawy pobrały nieco mniej tego składnika niż z obiektów z daw ką 40 kg. Trawy zebrane jesienią2002 roku pobrały najwięcej niklu. Trzykrotnie mniej pobrały trawy zebrane wiosną tego roku i jesienią2003 roku. Zbliżoną ilość niklu pobrały trawy zebrane jesienią2001 roku i latem 2003 roku, ale była to ilość rzędu kilku mg z 10 m 2. Stwierdzono udowodnioną statystycznie interakcję między dawkami osadu, a terminami zbiorów.

Zaw artość kobaltu w traw ach m ieszanki pierw szej byłą zbliżona do zaw artości w Festulolium w czystym siewie i istotnie w yższa niż zaw artość w m ieszance drugiej (tab. 14). K oncentracja tego składnika w badanych traw ach rosła proporcjonalnie do w ielkości daw ki osadu. Najm niej tego m etalu zaw ierały traw y zebrane w 2001 roku. W następnych zbiorach nastąpił co najmniej dziesięciokrotny wzrost zawartości kobaltu, z tym , że najwięcej zaw ierały go traw y ze zbioru jesiennego w 2002 roku. W zbiorze jesiennym w roku 2003 i letnim z roku 2002 wystąpiła zbliżona zaw artość kobaltu. N ie udow odniono istotnej interakcji dla stężenia kobaltu w traw ach z każdej m ieszanki pod w pływ em poszczególnych dawek. N atom iast udow odniono istotn ą zależność dla interakcji m ieszanek z term inam i oraz daw kam i i term inam i. N ajw iększe pobranie kobaltu odnotow ano w przypadku plonów Festulolium w czystym siew ie (tab. 15). Tylko nieco niższe było w przypadku mieszanki drugiej, a istotnie niższe w stosunku do m ieszanki pierwszej. Z obiektów kontrolnych trawy pobrały średnio 1,68 m g kobaltu, a z obiektu z daw ką 20 kg osadu ponad trzykrotnie w ięcej, z daw ką 40 kg osadu, aż siedm iokrotnie więcej w stosunku do kontroli. Z obiektów z daw ką 60 kg osadu stw ierdzono m niejsze pobranie o 2 mg w stosunku do obiektów z niższą daw ką (40 kg osadu). Termin zbioru istotnie w pływ ał na w ielkość pobrania kobaltu przez trawy. Pierw szy zbiór odznaczał się bardzo niskim pobraniem kobaltu. W kolejnych zbiorach pobieranie znacznie wzrosło. Największe było w zbiorze jesiennym 2002 roku. O połowę m niejsze pobranie tego składnika odnotow ano w jesieni 2003 roku.

O ceniając zdolności fitorem ediacyjne traw (tab. 16) należy podkreślić, że plony Festulolium zgrom adziły najwięcej cynku, kadmu, niklu i kobaltu. M ieszanka druga pobrała natomiast najwięcej miedzi i równorzędną z Festulolium ilość ołowiu. M ieszanka pierw sza bez Festulolium zgromadziła więcej cynku niż m ieszanka druga, a pozostałych m etali ciężkich mniej niż m ieszanka druga i Festulolium w czystym siewie. Pobranie m etali ciężkich przez m ieszankę pierw szą rosło w raz z w zrostem daw ek osadu. W przypadku mieszanki drugiej z udziałem Festulolium pobieranie m etali rosło do dawki 40 kg osadu. N a obiektach z daw ką 60 kg nastąpiło obniżenie w ielkości pobrania w szystkich m etali. O kazało się zatem, że pobieranie m etali ciężkich dla Festulolium i m ieszanki z jeg o udziałem najefektyw niejsza była daw ka 40 kg osadu.

DYSKUSJA

W w arunkach przeprow adzonych badań najw iększym i m ożliw ościam i fitorem e- djacyjnym i w ykazał się m ieszaniec m iędzyrodzajow y Festulolium . M ieszaniec ten pow stał z dw óch gatunków Festuca i Lolium, a więc przyjął m iędzy innym i od nich

(20)

i H arkot [2000] w skazują na różnice w zawartości m ikroelem entów m iędzy gatunkam i traw, a naw et ich odm ianam i. W badaniach tych autorów Lolium perenne zaw ierała dwukrotnie więcej miedzi i cynku niż trawy innych gatunków. Różnice w zdolnościach fitorem ediacyjnych traw w stosunku do metali ciężkich w ykazali M asojć i in. [2003]. Poa pratensis i Phleum pratensis zawierały najwięcej miedzi, cynku, ołowiu. R ów nież Lolium perenne charakteryzow ała się podobnym i m ożliw ościam i, a Festuca rubra zawierała znaczne ilości niklu. Najm niejsze ilości metali zawierała D actylis glomerata. Duże m ożliwości fitorem edjacyjne Festulolium i stosowanych m ieszanek potw ierdzają powyższe spostrzeżenia. Mieszanki te składały się głównie z gatunków Festuca i Lolium , a m ieszanka pierw sza zaw ierała także Phleum pratensis.

W ielkość pobrania m etali ciężkich przez badane traw y uw arunkow ana była nie tylko ich zaw artością, ale także w ielkością uzyskanej biomasy. N ajw iększą biom asę uzyskano z obiektów gdzie wysiano Festulolium . Jak podają Rogalski i K ardyńska [ 1999] trawa ta w warunkach trudnych, a w ich badaniach było to składowisko popiołów, o dzn aczała się najkorzystniejszym w skaźnikiem p o k rycia liściow ego (L A I), co niew ątpliw ie w pływ a na jego korzystne cechy fitorem ediacyjne w przypadku czystego siewu, czy w m ieszance, co m iało m iejsce w przeprow adzonych badaniach.

W ielkość pobrania metali ciężkich przez rośliny traw uw arunkow ana jest w każdych badaniach polow ych przebiegiem w arunków klim atycznych na co w skazują różnice m iędzy term inam i zbiorów . Plony biom asy oraz pobieranie m etali ciężkich je s t uzależnione też od dostępu wody [W iśniowska-Kieljan 2000].

Z w iększoną zaw artość oraz wielkość pobrania metali przez traw y zbierane jesien ią m ożna tłum aczyć tempem przyrostu suchej masy roślin w tym okresie. Kopeć i G ondek [2000] zw racają uwagę, że zbiór traw drugiego pokosu charakteryzow ał się istotnym w zrostem zawartości metali ciężkich w runi łąkowej w stosunku do pierw szego pokosu, który podobnie ja k w przeprow adzonych badaniach przypadł na czerw iec i uw arun kow any był tem pem przyrostu suchej m asy traw.

M ożliw ości fitorem ediacyjne obu m ieszanek i F estulolium zależały od w ielkości daw ek w niesionego osadu. W ójcikow ska-K apusta i in. [2002], W ołoszyk i K rzyw y [ 1999a,b] podają, że o wielkości biomasy roślin decyduje dostępność m akroelem entów z osadów. Z biom asą wynoszone są nie tylko makroelementy, ale także m ikroelem enty, w tym m etale ciężkie. Ci sami autorzy podkreślają, że o zaw artości m etali ciężkich w roślinach decydow ała w ysokość dawki osadów ściekow ych. W ystępow ała zależność w prost proporcjonalna, czyli im w yższa daw ka osadu, tym w yższa zaw artość m etali w roślinach. Zależność ta nie w pełni odnosi się do przeprow adzonych badań, bow iem zaw artość m etali w roślinach rosła do dawki 40 kg osadu, a traw y naw ożone daw ką w yższą (60 kg osadu) zaw ierały zbliżoną ilość m etali do traw z daw ką poprzednią.

N iskie zaw artości m etali w zbiorze traw z 2001 roku św iadczą o słabym bezpoś rednim oddziaływ aniu osadów na pobieranie m etali przez trawy. Dobry rozwój traw w roku 2002 w sprzyjających warunkach meteorologicznych przyczynił się do zwiększonej zaw artości m etali w badanych traw ach, a także uzyskanie w iększej ich biom asy. Przedstaw ione w yniki są nieco odm ienne niż przedstaw ił K rzyw y i in. [2000]. P odają oni, że komposty z osadów w działaniu bezpośrednim zwiększały koncentrację niektórych m ikroelem entów w mieszankach traw, a w działaniu następczym oddziaływ ały słabiej.

(21)

M o żliw o śc i fito r e m e d ia c y jn e F e s tu lo liu m na s k ła d o w isk u o d p a d ó w ...491

Oceniając przydatność zebranych traw na podstawie zawartości w nich metali ciężkich należy stwierdzić, że nie spełniają one norm przewidzianych dla pasz [Kabata-Pendias i in. 1993]. Trawy zebrane w 2002 roku zawierały znacznie więcej kadmu i cynku. Natomiast zawartość niklu, ołowiu i miedzi m ieściła się w zakresie przewidzianym dla p a s z .

WNIOSKI

1. Z aw artość m etali ciężkich w m ieszance bez udziału Festulolium rosła w raz ze w zrostem daw ek osadu ściekow ego, a w m ieszance z Festulolium i w sam ym Festulolium tylko do średniej dawki osadu.

2. K oncentracja w szystkich metali w traw ach zróżnicow ana była w zależności od term inu zbioru, co w iązało się z w pływ em w arunków m eteorologicznych.

3. O ddziaływ anie następcze osadów na zaw artość i w ielkość pobrania m etali przez badane traw y było skuteczniejsze niż ich oddziaływ anie bezpośrednie.

4. Najlepszym i możliwościami fitoremediacyjnymi okazał się mieszaniec międzyrodza- jo w y Festulolium oraz m ieszanka traw z jego udziałem.

5. Zebrane traw y ze w zględu na zw iększoną koncentrację kadm u i cynku nie m ogą być przeznaczone na paszę dla zwierząt.

LITERATURA

BARAN S., SZCZEPANOW SKA J., SAADI L. 1999: Wpływ użyźniania osadem ściekowym o różnym stopniu przetw orzenia na zawartość form azotu w glebie lekkiej. Z e s z . N a u k A R

S z c z e c i n , A g r i c u l t u r a 77: 15-19.

BARAN S., TURSKI R. 1999: Osady ściekowe w: Wybrane zagadnienia z utylizacji i unieszkodli wiania odpadów. Wyd. AR Lublin: 247-270.

CZARNECKI Z., HARKOT W. 2000: Zawartość mikroskładników w niektórych gatunkach traw gazonowych. Z e s z . P r o b l . P o s t . N a u k R o i. 4 7 1 : 671-676.

KABATA-PENDIAS A., MOTOWICKA-TERELAK T., PIOTROW SKA M., W ITEK T., TERE- LAK H. 1993: Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb i roślin metalami ciężkimi i siarką. IUNG, Puławy: 53.

KIRYLUK A. 2003: Ocena przydatności mieszanek traw i osadu ściekowego do biologicznej rekultywacji wysypiska odpadów komunalnych. Mat. K o n f „Rekultywacja terenów zdegra dowanych”, Szczecin 10—11.04.2003 r.: 161-168.

KITCZAK T., GOS A., CZYŻ H. 1998: Sukcesja roślinności na hałdach popioło-żużli różnie zago spodarowanych. W: Stan i możliwości poprawy środowiska naturalnego. AR Szczecin: 123—

132.

KOPEĆ M., GONDEK K. 2000: Dynamika zmian zawartości pierwiastków śladowych w okresie wegetacji runi łąkowej. Z e s z . P r o b l P o s t . N a u k R o i. 4 7 2 : 395-401.

KRZYW Y E., W OŁOSZYK C., IŻEWSKA A. 2000: Bezpośredni i następczy wpływ kompostów z osadem ściekowym na zawartość miedzi, manganu i cynku w mieszance traw. Z e s z . P r o b l

P o s t . N a u k R o i . 4 7 1 : 1021-1027.

LYLE E.S. 1986: Surface mine reclamation manual. Elsevier Science Publishing Co, N.Y: USA. M ASOJĆ P., CHUDECKA J., ORECKI A., RADZIO A. 2003: Ocena możliwości fitoremediacji

gleb zanieczyszczonych Cu, Zn, Ni, Cd i Pb przy użyciu traw: życicy trwałej, kostrzewy czerwonej, kupkówki pospolitej, wiechliny łąkowej i tymotki łąkowej. Mat. Konf.’’Rekulty

(22)

PACHUTA K., KODA E. 2003: Wykorzystanie roślin i zanieczyszczonych wód w fazie zasiedle nia wysypisk na przykładzie składowiska „Radiowo” : 65-70.

PATRZAŁEK A. 1999: Gatunki i Odmiany traw dla celów specjalnych i ich użytkowanie . Mat. Konf. II Ogólnopolska Konferencja Naukowo -Techniczna, Ustroń: 7.

ROGALSKI L., JANISZCZEWSKI J., BĘŚ A., KONOPKA W. 2001 : Przydatność osadów ścieko wych do rekultywacji zwałowisk kopalnianych. Z e s z . P r o b l P o s t . N a u k R o i. 477: 239-245. ROGALSKI M., KARDYŃSKA S. 1999: Początkowy wzrost i rozwój F e s t u l o l i u m i L o l i u m p e 

r e n n e na popiołach z elektrociepłowni dolna Odra. Z e s z . N a u k . A R S z c z e c i n A g r i c u l t u r a 75:

263-266.

ROGALSKI M., KARDYŃSKA S., WIECZOREK A., POLESZCZUK G., ŚMIETANA P. 2001 : Przydatność niektórych gruntów traw do rekultywacji składowisk popiołów z elektrowni.

Z e s z . P r o b l . P o s t . N a u k R o l n . 477: 255-259.

ROZPORZĄDZENIE MOŚ,ZNiL z dnia 1 sierpnia 1999 r. w sprawie komunalnych osadów ście kowych. Dz.U. 02.155.1299 z dnia 27 sierpnia 2002 r.

SAWICKI B. 2003: Próba poprawy zadamienia na stoku zrekultywowanego składowiska odpa dów pogórniczych kopalni węgla kamiennego. Mat. Konf. „Rekultywacja terenów zdegra dowanych”, Szczecin 10—11.04.2003 r.: 59-64.

SIUTA J. 1999: Sposoby przyrodniczego użytkowania osadów ściekowych. Mat. III Konf. N a ukowo-Technicznej „Przyrodnicze użytkowanie osadów ściekowych”, czerwiec 1999, Świ noujście: 7-19.

WIATER J., KIRYLUK A. 2003: Microelements and heavy metals in grass reclamation mixtures on municipal waste yard. C h e m i a i I n ż y n i e r i a E k o l o g i c z n a (praca w druku).

W IŚNIOW SKA-KIELIAN B. 2000: Wpływ wilgotności gleby na pobieranie metali ciężkich przez rośliny, cz. III. Następczy wpływ podwyższonej zawartości kadmu w glebie na zawartość i rozmieszczenie metali ciężkich w roślinie. Z e s z . P r o b l . P o s t . N a u k R o ln . 472: 689-703. W OŁOSZYK C., KRZYWY E. 1999a: Badania nad rolniczym wykorzystaniem osadów ścieko

wych z oczyszczalni komunalnych w G oleniowie i Nowogrodzie, cz. I. Skład chemiczny osadów i kompostów z osadów ściekowych oraz ich wpływ na plonowanie życicy trwałej.

F o l i a U n i v e r s i t a t i s A g r i c u l t u r a e S t e t i n e n s i s 2 0 0 0 , A g r i c u l t u r a 77: 387-392.

W OŁOSZYK C., KRZYWY E. 1999b: Badania nad rolniczym wykorzystaniem osadów ścieko wych z oczyszczalni komunalnych w Goleniowie i Nowogrodzie, cz. II. Skład chemiczny życicy trwałej nawożonej osadami z osadów ściekowych. F o l i a U n i v e r s i t a t i s A g r i c u l t u r a e

S t e t i n e n s i s 2 0 0 0 , A g r i c u l t u r a 77: 393-398.

W ÓJCIKOW SKA-KAPUSTA A., BARAN S., KRZYWY J. 2002: Wpływ nawożenia gleby lek kiej osadem ściekowym na wysokość plonów roślin uprawnych i zawartość w nich cynku.

A c t a A g r o p h y s i c a 73: 339-348.

d r h a b . J ó z e f a W ia te r , p r o f n a d z w .

P o l i t e c h n i k a B i a ł o s t o c k a , K a t e d r a B a d a ń T e c h n o l o g i c z n y c h u l. W i e j s k a 4 5 A , 1 5 - 5 3 4 B i a ł y s t o k