Studia nad glebami pyłowymi pylastymi Śląska

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X II I , Z. 1, W A R S Z A W A 1963

JAN BORKOWSKI

STUDIA NAD GLEBAMI PYŁOWYMI I PYLASTYMI ŚLĄSKA

WSTĘP

W pokrywie glebowej Śląska na szczególną uwagę zasługują gleby pyłow e i pylaste, które w województwach wrocławskim i opolskim zaj­ mują ponad 20'% obszaru. Są to przeważnie gleby uprawne, dobre i bar­

dzo dobre.

Przeglądowa lokalizacja gleb pyłowych i pylastych podana jest w od­ powiednich mapach glebowych [14], a w licznych pracach gleboznaw­ czych omawia się genezę, warunki występowania oraz charakterystykę gleb pyłow ych i pylastych, w ystępujących w różnych regionach P ol­

ski [1, 4, 5, 8, 10, 17, 18, 21]. Niniejsza praca przedstawia wyniki studiów, nad uprawnymi glebami pyłowym i i pylastym i Śląska.

M ateriały do tem atu zbierano w latach 1954— 1959 prowadząc bada­ nia kartograficzno-gleboznawcze na terenie w ojewództw wrocławskiego, opolskiego i południowych krańców zielonogórskiego.

W trakcie badań terenow ych z charakterystycznych profili pobrano próbki glebowe, w których w toku prac laboratoryjnych oznaczono:

1) właściwości chemiczne:

— pH w H20 i ln KC1 potencjom etrycznie z użyciem elektrody szklanej,

— kwasowość hydrolityczną według Kappena, — C aC 03 metodą Scheiblera,

— С i próchnicę metodą Tiurina, — azot ogółem metodą Kjeldahla,

— przyswajalne form y P 20 5 i K20 według Egnera, — kationy m etaliczne metodą Pallm anna,

— pojemność hydrolityczną, stopień nasycenia gleb kationami m eta­ licznym i metodą przeliczeń;

80

— skład m echaniczny gleb y1 metodą Bouyoucosa w m odyfikacji Cassagrande i Prószyńskiego, przy użyciu sit do oznaczania frakcji > 0,1 mm;

— ciężar w łaściw y za pomocą piknometru, — wodę higroskopową,

— współczynnik przepuszczalności gleb według Z i e m n i c k i e g o i D o b r z a ń s k i e g o [23],

— ciężar objętościowy, porowatość kapilarną za pomocą cylinder- ków 250 cm3,

— porowatość ogólną.

RZEŹBA TERENU

Na podstawie prac z zakresu geografii fizycznej i geomorfologii [3, 6, 9, 12] na badanym terenie odróżnia się Przedgórze Sudeckie, N i­ zinę Śląską, W yżynę Śląską i Wzgórza Trzebnickie.

P r z e d g ó r z e S u d e c k i e ciągnie się pasem wzdłuż Sudetów, od których oddzielone jest progiem uskokowym. Większość obszaru Pod­ górza zajm uje wyniosłość falista, rozciągająca się na wysokości 200— 300 m n.p.m., z podstawy której wyrastają wzgórza, a nawet odosobnio­ ne góry o wysokości od 300 do 719 m n.p.m.

N i z i n a Ś l ą s k a stanowi rozległy obszar niżowy ograniczony od południa i południowego zachodu Przedgórzem Sudeckim i Sudetami, od wschodu — Wyżyną Śląską i od północy Wzgórzami Trzebnickimi. Obszar ten przecina Odra, dzieląc go na lewobrzeżną część, stanowiącą płaską Równinę Wrocławską, ciągnącą się w poziomie 140— 180 m n.p.m. i prawobrzeżną część — Równinę Oleśnicką, która nad Odrą leży na wysokości około 120 m n.p.m., a u stóp Wzgórz Trzebnickich wznosi się do 160 m n.p.m. W części wschodniej tej równiny pojedyncze wzgórza osiągają wysokość 213 m n.p.m.

W y ż y n a Ś l ą s k a rozciąga się na wschód od Odry wznosząc się ponad 200 m n.p.m. na linii przebiegającej od Krapkowic po Olesno. Jest to teren dość zróżnicowany. N ajwyższe wyniosłości sięgają 385 m n.p.m., najniższe zaś punkty leżą na wysokości 160 m n.p.m. w dorze­ czu Odry.

Z wielkiego obszaru W yżyny Śląskiej interesowała nas jedynie część znajdująca się w granicach województwa opolskiego. Na tym terenie na szczególną uwagę zasługuje w północnej części, zaznaczająca się w re­

1 Podziału na grupy m echaniczne utw orów pyłow ych i pylastych dokonano w edług „Kryteria podziału utw orów pyłow ych i p ylastych” J. Borkowski, Zeszyty N aukowe WSR w e W rocławiu, nr 29, I960.

Gleby pylaste Śląska 8 1

jonie Olesna, Kluczborka aż po Byczynę, wzniesiona krawędź denuda- cyjna na wychodniach piaskowców kajprowych, znana jako Stopień Woźnicki oraz m iędzy Ujazdem a Krapkowicami — krawędź Chełmu z najwyższą kulminacją, Górą Św. Anny o wysokości 385 m n.p.m.

Stroma krawędź Chełmu opada w kierunku południowym ku K otli­ nie Raciborskiej, w obrębie której jeszcze na terenie województwa opol­ skiego zaznacza się wyraźnie Niecka Kozielska (180— 220 m n.p.m.) i pła­ skowyże o sfalowanej powierzchni — Głubczycki (250— 280 m n.p.m.) oraz zachodnia część Rybnickiego (260— 290 m n.p.m.).

W z g ó r z a T r z e b n i c k i e stanowią pas w zniesień, ciągnący się od Żarów na zachodzie do Ostrzeszowa na wschodzie. Przełom Odry ko­ ło Ścinaw y oddziela zachodnia część tych Wzgórz, które w rejonie po­ m iędzy Odrą i Bobrem noszą nazwę Wzgórz Dałkowskich, a dalej na za­

chód od Bobru — Wzgórz Żarskich.

W ydłużone na około 200 km pasmo Wzgórz Trzebnickich osiąga sze­ rokość zaledwie do 10 km i wzniesione jest do około 200 m n.p.m., przy czym najwyższa kulm inacja Kobyla Góra koło Ostrzeszowa wynosi 284 m n.p.m.

Pomimo niedużego wzniesienia nad poziom morza Wzgórza Trzeb­ nickie wyraźnie się zaznaczają na tle płaskiego krajobrazu N iziny Ślą­ skiej. Różnice w wysokościach względnych osiągające tu 100— 150 m nadają tem u pasmu wyniosłości pagórkowaty charakter.

KLIMAT

Klim at badanego terenu charakteryzują niektóre dane zamieszczone w tabl. 1. Wynika z nich, że na badanym terenie zaznaczają się pewne różnice klim atyczne. Przykładowo w regionie nadodrzańskim, w ydzie­ lonym w obrębie N iziny Śląskiej, średnia temperatura roku wynosi 8— 8,7°C, a opady roczne 500— 600 mm, natomiast w regionie przedgór- s/kim W yżyny Śląskiej Średnia temperatura ro'ku wynosi 7,8— 8,1°C, opa­ dy roczne 600— 850 mm.

SKAŁY MACIERZYSTE

U tw ory pyłowe i pylaste można podzielić na:

— utwory pyłowe i pylaste wietrzeniowe, pow stałe ze skał ma­ sywnych;

— w ietrzeniow o-eluw ialne powstałe ze skał luźnych, — fluw ioglacjalne,

— deluwialne, — eoliczne.

Niektóre dane klimatyczne wg Schnucka* Some cliinatolo gica l data a f te r Schmuck

T a b l i c a 1

Region

Średnie temperatury Mean temperatures

Liczba dni z temperaturą Number of days with temperature

Początek temperatury .Beginning o f temperature Suma opadów rocznych Total annual p r e c ip i­ tatio n mm Opedy w okresie weget. w % sumy rocznej P r e c i p i t. during veget. period in % of annual t o t a l roku annual stycznia January lip c e July > 0° > 2 , 5 ° > 5 ° 0° 2,5° 5° Nizina Śląska (region nadód- rzański) 8 , 0 - 8 , 7 - 1 , 1 - 1 , 4 ■ 17,6-18,8 302-310 255-263 220-227 17-20.11 8 - 1 3 . I l l 26-31.111 500-600 62-65 Wzgórza Trzeb­ nickie (region tr ze bnic ki) 7,7 - 1 , 7 17,4 293 '249 217 24.11 1 6 . I l l 1. IV 550-650 59-62 Podgórze Sudeckie (region przed- górski - suhmon- tene region) 7 , 5 -7 ,8 - 1 , 7 16,9-17,5 254-298 249-253 213-217 I 9- 23 . I I 16-20.111 4 - 7 .IV 600-700 6О-68 Wyżyna kląska (region wschodni - eastern region) 7,5 -2 ,5 17,6 284 243 212 28.11 19. Ш 4 . IV 650-700 60 (region przed- górski - submon­ tane region) 7 , 8 - 8 , 1 1 o co 1o 17,2-17,4 296-306 255-260 220-223 20-21.11 1 1 -1 4 .I l l 3 0 - 3 1 . I l l 600-850 ^ 65 . B o r k o w sk i

Gleby pylaste Śląska 83

Dominującą grupę stanowią utw ory pyłow e i pylaste fluw ioglacjalne i utwory deluwialne, w obrąbie których duży obszar zajmują utwory lessowate.

Miąższość utworów pyłow ych i pylastych jest różna, ale większość obszaru zajmują utwory o miąższości nie przekraczającej 150 cm, zale­ gające na piaskach, żwirach, glinach, iłach różnego pochodzenia, a m iej­ scami nawet na zwietrzelm ach skalnych bądź litych skałach. Szczegóło­ we w yniki studiów nad tym i utworami przedstawiono w oddzielnej pu­ blikacji (2).

CHARAKTERYSTYKA UPRAWNYCH GLEB PYŁOWYCH I PYLASTYCH

Typologicznie w obrębie uprawnych gleb pyłowych i pylastych na obszarze Śląska wydzielono2:

— gleby brunatne, — gleby pobielicowe, — czarne ziemie, — szare ziemie.

Czarne i szare ziem ie zajmują nieznaczny obszar w obrębie gleb py­ łow ych i pylastych i zostaną om ówione w oddzielnej publikacji.

G L E B Y B R U N A T N E

G leby brunatne w ytworzone z utworów pyłow ych i pylastych zaj­ mują znaczny obszar terenu objętego badaniami. Geneza ich jest różna, a ze względu na to, że są to gleby uprawne, niekiedy trudna do ustalenia.

W obrębie gleb brunatnych spotyka się gleby, które b yły prawdopo­ dobnie pod lasami liściastym i i pochodzeniem swoim odpowiadają gle­ bom brunatnym R a m a n n a [16]. G leby te pow stały głównie z lessów, utworów lessowatych zawierających węglan wapnia. Zamieszczone w tabelach 2, 3 i 4 profile 4 i 10 stanowią przykłady takich gleb. N ie­ które z nich odpow iadałyby glebom brunatnym w łaściw ym [11] (pro­ fil 4).

W ystępuje też sporo gleb brunatnych pow stałych z utworów pyło- w atych i pylastych nie zawierających węglanu wapnia. W większości są to gleby powstałe z utworów pyłow ych i pylastych deluwialnych, prze­ ważnie lessowatych bądź też fluw ioglacjalnych. Niektóre gleby brunat­ ne wytworzone z utworów pyłow ych i pylastych wietrzeniow ych są

sto-2 U żyw ana przez Autora nom enklatura odbiega od przyjętej przez PTG k la­ syfik acji gleb. N ie trudno jednak znaleźć odpow iedniki używ anych nazw w obo­ wiązującej w PTG nom enklaturze — przyp. red.

T a b l i c a 2 Skied mechaniczny r i e b brunatnych

Mechanical composition of brown s o i l s

Miejscowość i nr p ro filu Locality and p r o f i le Kr. Poziom Horizon Głębokość Depth cm

Procentowa zawartość poszczególnych fra kcj i gf mm - Percentual fra ct io n content 1 ,0 -0, 5 0 , 5 -0,25 0,25-0,1 0 ,1 -0,05 0 ,0 5-0,02 0 ,0 2 -0,006 0 , 006-0,002 ^ 0 , 0 0 2 0 ,0 5-0,006 1 ,0 -0,05 < 0 , 0 2 Gleby brunatne wytworzone z wietrzeniowych g l i n p yl as tych 1 szkieletowych (łupki mikowe)

Brown s o i l s formed out oi' skeleton s i l t - l i x e loams of weathering o ri gi n Baldwinowice

powTZąbkowice h_{(в) 30-40}5-15 _59,120,8 79,2_{40 ,1 12,4}6,0 4 ,8_{8,7 .11,0}8,7 11,5_14,9 29.0_23.0 21,0_19,0 10,0_{5 ,0} 9.0_{6. 0} 50.0_42.0 31.0_{47 .0} 4 0.0_{3 0.0} Gleby brunatne wytworzone z g l i n pylastych wietrzenio

Brown s o i l s formed out of s i l t - l i k e loams of weathering; -e lu via l or ig inwo-eluwialnych Wilków ^ow. Namysłów Ai (В) D 5-10 35-40 60-70 110-120 0,8 0,4 0,8 0,9 99.2 99,6 59.2 99,1 2.3 2 ,1 3.4 2,6 4.3 3.4 7.4 6,7 6,9 5,8 15,3 14,6 11,5 13,7 12,9 14,1 33.0 27.0 7.0 7.0 25.0 23.0 16.0 16,0 6,0 8,0 9,0 11,0 11,0 17.0 29.0 28.0 58.0 50.0 23.0 23.0 25.0 25.0 3 9 .0 38.0 42.0 48.0 54.0 55.0 Gleby brunatne wytworzone z g l i n pylastych szkieletowych fluwiogla cialnych

brown s o i l s formed out of skeleton s i l t - l i k e loams of f l u v i o g l a c i a l ’ or ig in Janowiec * ^ow.Ząbkówice  (Б) D 5-Ю* 25-35 40-50 70-80 49,1* 67,7* 75,3* 67,7* 50,9 32.3 24,7 32.3 12,1 25,5 39,9 34,1 6,5 14.2 19,6 22.2 ' 7,6 10,2 10,9 13,0 9,8 7,1 16,6 9,7 20,0 10,0 3 .0 5. 0 24.0 18.0 10,0 8,C 9.0 9.0 9.0 8. 0 11,0 6,0 1,0 1,0 4 4.0 28.0 13.0 13.0 3 6.0 5 7 .0 67.0 79 .0 4 4.0 33 .0 20.0 16,0 Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatych fluwioglacjalnych

brown s o i l s formeH out of lo e s so id sediments of f l u v i o g l a c i a l o r ig in Ruszowice ^ow. Głogów Trzebnica (5) A (Б) С D1 к (Б) С D 10-15 35-40 42-47 65-71 90-56. 120-125 130-140 300-310 10-16 30-36 60-66 94-100 0,3 0,3 С,2 0,2 0,9 4 ,0 1,9 0,3 0,0 0,1 3,8 99.7 99.7 100,0 99.8 59.8 99,1 96.0 98.1 99,7 100,0 59.9 96.2 0,9 0,4 0,5 0,5 2,6 4 , 1 5.3 5.4 0,6 C,1 0,3 5,8 2,2 0,8 0,7 1.5 7.6 7,9 10,4 8,4 1,2 0,3 0,6 11,0 4.2 1,7 1.2 2,0 17,9 15.1 24.1 24,7 1,6 0,7 1,6 21,6 15,7 14.1 13,6 15,0 19.9 22.9 15.2 12.5 16.6 18.9 17.5 17.6 39.0 37.0 38.0 43.0 27.0 26,0 6,0 6,0 39.0 31.0 41.0 7,0 21,0 21,0 23.0 21.0 13.0 13.0 11.0 11,0 20,0 19.0 18.0 7,0 5.0 9.0 5.0 4.0 3.0 3.0 8.0 8,0 8,0 9.0 5.0 6.0 12,0 16,0 18,0 13.0 9.0 8.0 20.0 24.0 13.0 21.0 16,0 24,0 60,0 • 58.0 61.0 64.0 40.0 39.0 17.0 17.0 59.0 50.0 59.0 14.0 22,0 17.0 16.0 19.0 48.0 50.0 55.0 51.0 20.0 20,0 20,0 56,0 3 8.0 4 6.0 46 .0 38.0 25.0 24.0 39.0 42 .0 41.0 4 9.0 39.0 37.0 . B o r k o w sk i

Jerzmanowa A 5-15 С,6 39,4 2,1 4 , 6 6,4 12,9 34 ,0 23,0 4,0 13,0 5 7,0 26,0 40,0 dov:. Głogów

16) (B) 30-40 0,5 99,5 1,2 1,6 2 ,1 16,1 26,0 22,0 9,0 22,0 4 8 ,0 21,0 5 3 , С

I) 70-80 0,0 100,0 0,4 1,0 2,4 3 ,2 2, 0 18,0 11,0 62,0 20,0 7,0 91,0

Gleby brunatne wytworzone !г utworów lessowatych deluwielnych brown s o i l s formed out of lo e s so id sediments of deluvial or ig in

Zal ipie A 5-10 0,4 99,6 1,3 1,2 1,3 11,2 37,0 23,0 7 , С 13,0 65,0 15 ,: ^3,0 ]dow. Lub au _{25-30 0,1 99,9 1,8 1,3 1,3 12,6 36,0 25,0 7,0 15,0 61 ,0 17,0 47,0} (Б) 50-60 0,0 100,0 0,2 0,4 1,2 15,2 45,0 13,0 4 ,0 15,0 64,0 1 7 , С 38,0 С 95-100 0,0 100,0 0,1 0,4 0,8 15,7 44,0 22,0 4,0 13,0 66,0 17,0 33 ,0 Szybowice _h 5-10 0,9 99,1 1,0 1,0 0,7 7,3 32 ,0 3 0,0 13,0 15,0 62,0 1C, о 53 ,0 pow. Prudnik ) 30-35 1,7 98,3 0,8 0,6 0,6 7, 0 29,0 32,0 11,0 19,0 61,0 3 ,0 62,0 (B) 55-60 1,9 98,1 0,3 0,4 0,8 11,5 29,0 28,0 10,0 20,0 5 7 ,0 13,0 5 3,0 с 125-130 1,7 98,3 1,8 2,7 2,9 11,6 31,0 25,0 8,0 17,0 56,0 19,0 50 ,0 Wądroże V.'ielkie A 5-10 6 ,1 93,9 4,3 4 ,9 6,0 8,8 29,0 20,0 11,0 16,0 49,0 24, С л7 ,0 ]эоу. Legnica (B) 25-30 0, 1 99,9 0,7 1 ,1 1,2 14,0 32,0 25,0 8,0 18,0 5 7, 0 . 17,0 51,0 35-40 0,5 99,5- 2,2 3 ,8 3,5 9,5 33,0 21,0 8, 0 19,0 54,0 lj/ , u 4 8 , С fl. 55-60 65,0* 35,0 28,8 13,4 10,9 8 ,9 7,0 10,0 6,0 15,0 17, С 62, С 31,0 .1 65-70 69,0* 31,0 32,9 14,6 12,3 4 , 2 6 ,0 9,0 6,0 15,0 15 ,0 64,0 3 0,0

Gleby brunatne wytworzone z lessów Brown s o i l s formed out of lo e s s

Dobrzej A 10-16 0 ,2 99,8 0,4 0 ,7 1,5 12,4 40 ,0 22,0 10,0 13,0 62, С 15,0 45 ,0 pow. Oleśnica _{(B) 24-30 0,0 100,0 0 ,1} 0,5 0,5 11,9 34,0 25,0 " 8,0 20,0 53 ,0 13,0 53,0 Б/С 80-86 0,0 100,0 0,1 0,3 0,4 11,2 38 ,0 25,0 7,0 18,0 63,0 12,0 50 ,0 С 250-260 0,0 100,0 0,3 12,7 40,0 27,0 5,0 15, С 67,0 13,0 4 7 ,0 Poręba pow. S tr z e l - A 10-16 0 ,2 99,8 1,5 16,5 40,0 21,0 6,0 15,0 61,0 18,0 4 2 , 0 c fi^ p ol sk ie _{(B) 30-36 0,0 100,0 0,6 16,4 4 1,0 19,0 5 ,0 18,0 6 0,0 17 ,0 4 2 ,0} B/C 80-90 0,0 100,0 0,6 15,4 45,0 18,0 5,0 16,0 63,0 16,0 39 ,0 с 144-150 0 ,0 100,0 0,8 18,2 44,0 20,0 3,0 14,0 64,3 19,0 3 7, 0 Brochocin _A1 5-15 0,0 100,0 0 ,2 С,2 0,7 14,9 42 ,0 20,0 7,0 15,0 62,0 1 6,0 42, С pow. Trzebnica (B) 25-30 0,0 100,0 0,8 19,2 44,0 16,0 5 ,0 15,0 69 ,0 20 ,0 3 6 ,0 \ 60-70 0,0 100,0 0,9 20,1 43,0 17,0 4 ,0 15,0 6с ,0 21,0 3 6 ,0 с 110-120 0,0 100,0 0,7 19,3 44,0 18,0 . 4 ,0 14,0 62,0 20 ,0 36 ,0

* Zawartość c z ę ś c i szkieletowych oznaczono v? l-kilogramowych próbkach Skel et al parts content determined in s o i l saiaples of 1 kg each

G le b y pyla ste Ś lą sk a

Właściwości chemiczne gl eb brunatnych Chemical p r o p e r t i e s of brown s o i l s T a b l i c a 3 oo O PH _{Pró­ N} mç/100 g _{gleby wg} Zgnera s o i l a fte r 2gner

?:łaśc:iwośc:i sorrcy,:.r.e - Sorption properties Miejscowość i nr p ro filu Locality and p r o f ile Nr Po­ ziom Hori­ zon Głębokość Depth cm w in H20 w . in KC1 CaCO^ chna ca Hu­ mus С ogó­ łem to­ t a l С : N kationy metaliczne mg-równ./100 g gleby metal cations n e/100 g s o i l

całkowita kwasowość hy dro li­ tyczna t o t a l hydrol. cojemność ‘ hydroli- tyczna hydrol, capacity Z = 3 t stopied nasycenia gleb k atio ­ nami o cha­ rakterze zasadowrsi s o i l satu­ % P2°5 k2o Ca+LIg Na X S a c i d i ty r = 3 - V y l + s ” rat ion • with basic cat ions V-S.100 • Gleby brunatne wytworzone z wietrzeniowych g l i n Dylastych

Brown s o i l s formed out of s i l t - l i k e loams weathering or ig in Beldwinowice pow.Ząbkowice *4 (B) 5-15 30-40 5.5 5.5 5.0 5.0 2,07 0,80 1,20 0,11 10,9 2,6 1,5 7.0 4. 0 Gleby brunatne wytworzone z g l i n py! Brown s o i l s formed out of s i l t - l i k e lc

.astych wietrzeniowo-eluwia! >ams"of weathering e lu v ia l <)rïg in.nych

Wilków _Ai 5-Ю 5,6 5,1 1,93 1,12 0,14 8,1 1,3 2,0 6,13 0,35 0,17 6,65 6,0 12,65 52 ,6

pow.Namysłów _{(B) 35-40 5,7 5,1 0,58 0,34 0,05 6,8 0,5 1,5 7,83 0,38 0,20 8,41 3,6 12,01 70, С}

V w

60-70 5,6 5 ,1 0 ,2 4 ,0 12,12 0,35 0,10 12,57 3,9 16,47 76,3

D 110-120 5,4 5,3 0,2 3,5 12,60 0,47 0,17 12,24 3,9 16,14 75,9

Gleb}' brunatne wytworzone z g l i n pylastych szkieletowych fluwioęlac^sinych Brown s o i l s formed out of s i l t - l i & e loams of l l u v i o g l a c i a l orig in Janowiec joow. Ząbków ice î b D 5-10 25-35 40-50 70-80 5,4 5.7 5.8 5 .9 4,5 4,9 5, 1 5,4 2,65 0,70 1,54 0,40 0,11 0,03 14.0 13.0 4 .2 1.2 1,0 0,8 15,9 8.4 5.4 5 ,2 Gleby brown с

brunatne wytworzone z utworów lessowatvch fluwioglacialnych o i l s formed out of lo es soid sediments of f l u v i o g l a c j s i origin Ruszowice pow.Głogów \ 4 ) * A1 (B) 10-15 35-40 6,8 6,8 5.6 5.7 1,94 0,75 1,13 0,43 0,12 0,05 9,4 8,6 2,8 1,4 6,0 4 ,0 5,76 9,89 0,18 0,17 0,15 0,12 6,09 10,18 3 .0 2.1 9,09 12,23 66,9 82,3 42-47 6,8 5,9 0,6 4 ,0 10,42 0,08 0,12 10,62 1,3 12,42 85,5 С 65-71 6,9 6,0 0,6 3,0 8,69 0,05 0,10 8,84 0,9 9,74 90,8 90-96 7,4 6,8 7,57 0,6 1,0 29,58 0,21 0,05 29,84 0,3 30,14 99,0 D1 120-125 7,6 6,9 6,80 0,8 1,0 27,98 0,21 ^, 05 28,24 0,3 28,54 98,9 130-140 7,5 6,8 10,39 0,2 6,0 34,49 0,35 0,12 34,96 0,3 35,26 99,1 d2 300-310 7,0 6.5 3,80 0,8 6,0 28,22 0,26 0,10 28,58 0 ,6 29,18 97,9 . B o r k o w sk i

■Jrzebnica _A1 (B) С D 10-16 30-36 .60-66 94-100 6,5 6 ,8 6,2 6,3 5.9 6,0 5.9 5.9 1,71 0,50 0,99 0,29 0,12 0,04 8,2 7,2 5 ,1 4 ,0 4,3 0,6 10,0 5.0 4 .0 6.0 5,55 8,63 5,68 6,83 0,12 0,17 0,12 0,17 0,31 0,28 0,17 0,20 5,98 9,08 6,07 7,20 4,5 3,9 2,1 3 ,0 10,48 12,98 8,17 10,20' 57,1 69,9 74,3 70,6 Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatych fluwioplacialnych

Brown s o i l s formed out of lo es soid sediments of f l u v i o g l e c j a l origin

Jerzmanowa _A1 5-15 6, 6 6,2 1,53 0,89 0,11 8 ,1 9,5 6, 0 11,03 0,20 0,12 11,35 1,5 12,85 88,3

^ow.Głogów

(B) 30-40 6,5 5 ,9 0,8 6, 0 10,29 0,21 0,12 10,62 3,0 13,62 77,9

D • 70-80 5,4 4,5 0,2 14,0 9,55 0,38 0,18 10,11

Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatych dcluwialnych Brown s o i l s formed out 01 lo es soid sediments of deluviej. ori ri n

Za lipie _A1 5-10 5, 6 5,3 1,81 1,05 0,15 7,0 1,4 6,0 8,10 0,52 0,17 8,79 4 ,2 12,99 67,7 ^ow.Lubad _{(B) 25-30 5,9 5,5 0,52 0,30 0,05 6,0} 0,9 2,0 5,18 0,17 0,05 5,30 2,4 7,70 68,8 С 50-60 6 ,0 5,8 2 ,0 2,0 6,30 0,31 .0,10 6,71 2,1 8,81 76,1 95-100 '5,4 4,6 2,0 1,0 2,18 0,74 0,10 3,02 5,4 8,42 35,8 Szybo wice _Ai 5-10 5 ,7 4,6 2,12 1,23 0,16 7,7 1,8 4,0 6,95 0,04 0,69 7,68 15,9 23,58 32,6 jpow. Prudnik _{30-35 5,2 4 ,2} 1,13 0,65 0,09 7,2 3,0 4,0 5,63 0,04 0,17 5,84 17,1 22,54 25,5 (B) 55-60 5,1 4,0 4 ,0 5,0 5,28 0,04 0,17 5,49 18,6 24,09 22,8 с 125-130 5,8 4,8 2,0 7,0 7,92 0,12 0,20 8,24 5,4 13,64 60,4 Wądroże _A1 5-10 5 ,6 5,1 2,07 1,20 0,14 8,6 14,0 22,0 8,72 0,14 0,61 9,47 2,7 12,17 77,8 Wielkie Dow. T.eenica 25-30 6,2 5,6 0,50 0,29 0,04 7,2 4 ,6 9,0 9,54 0,21 0,31- 10,06 1,5 11,56 87,0 f ê ) B (B) 35-40 5, 9 5,6 7,0 4 , 0 8,58 0,28 0,17 9,03 1,8 10,83 83,4 55-60 5,9 5,6 6,3 5, 0 1,5 D 65-70 6,1 5,6 5,3 5 ,0 1,5

Gleby brunatne wytworzone ii lessów Brown s o i l s formed out of lo e s s

Dobrzeń _A1 10-16 6, 3 5,5 2,04 1,18 0,13 9,1 8,5 16,0 11,21 0,59 0,38 12,18 4,5 16,68 73,0 ^oWjOlesnica (B) 24-30 6,4 5,7 0,98 0,57 0,07 8,1 3 ,0 4 ,0 12,81 0,31 0,20 13,32 3,3 16,62 80,1 Б/С 80-86 6,3 5,7 1,4 2,0 • 6,30 0,23 0,10 6,63 1,8 8,43 78,6 С 250-260 7,3 6,3 6,53 1,4 2,0 0,9 Poręba _A1 10-16 5,8 5,2 1,70 0,99 0,14 7, 1 6,7 5 ,0 10,00 0,17 0,10 10,27 5, 7 15,97 64,3 pow.Strzelce (B) 30-36 6, 1 5,5 0,36 0,21 0,03 7,0 2,5 3 ,0 10,63 0,21 0,10 10,54 3, 6 14,54 75,2 (Й) B/C 80-50 6 ,0 5,5 2,5 5 ,0 8,16 0,12 0,05 8,33 2,4 10,73 77,6 с 144-150 6,1 5,5 2,5 4 ,0 8,16 0,12 0,05 8,33 2,4 10,73 77,6 Brochocin _A1 5-15 6 ,2 5,7 1,30 poWjTrzebnica _{(B) 25-35 6,4 5,7 0,20} 60-70 7,0 6,0 « с 110-120 6,9 6,1 G le b y p yl as te Ś lą sk a

Г й b i i с я а

Właściwości fizyc zne g l e b brunatnych P h y si c a l p r o p e r t i e s of brown s o i l s Miejscowość i nr pr o filu Locality and p r o f i l e Nr Głębokość Depth Ciężar Weight właściwy s p e c i f i c g/cm^ objętościowy rzeczywisty actual by v c l . g /cm2 Porowatość ogólna Total porosit y Porowatość kapilarna

Capillary p oro si ty hig ro skopo­Woda wa Hygrosc. water watowa weight o b ję to ś­ ciowa by volume % Współczynnik przepuszczal- nosci Co effic . of permeab. K- cm/sek 10 Gleby brunatne wytworzone z g l i n pylastych wietrzeniowo-eluwialnych

Brown s o i l s formed out of s i l t - l i k e loams of weat hering-e luvial ori g in Wilków Dow. Namysłów 35-4°5-10 b0-70 110-120 ! :8

1:8

Brown s o i l s formed out of loessoid sediments of f l u v i o g l a c i a l or ig in Ruszowice pow.Głogów VO Trzebnica (5) 10-15 35-40 t ś Ą 90-96 10-16 93-100 1,42 1 46 1 34 1,28 1,27 1,30 1,39 1,48 1 76 44,4 44 ,7 49.6 51.1 5 2 . 2 51.7 48,1 45,0 34.8 27,52 25,50 28 60 32,31 34,40 36,65 28,03 25,25 14,75 38,46 1,49 2,25 2 30 1,45 0,80 1,20 2,10 1,40 0,000229 0,000183 0,000-, 0,000^ 0,0000.

Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatych deluwialnych Brown s o i l s formed out of lo e sso id sediments of deluvial orig in Zalip ie ^ow.Lubań Szybowice pow.Prudnik 18) 5-10 25-30 50-60 95-100 55-bO 125-130 2,64

Ш

Brown s o i l s formed out of l o e s s Dobrzei pow.Oleśnica ТЮ) Poręba w .S trzel ce io j s k i e 10-16 24-30 80-86 250-560 400-410 10-16 30-36 144-150 250-260 Ш 2,65

1:8

2

4

№

Gleby pylaste Śląska 8 9

sunkowo młode i zachodzący w nich proces brunatnienia [19] wiąże się dość ściśle z glebotwórczym procesem wietrzenia (profil 1 w tabl. 2, 3). W łaściwości tych gleb w dużym stopniu są uwarunkowane w łaściw o­ ściami sikały m acierzystej. Dlatego też pomimo braku wapnia i słabo kwaśnego odczynu w ich górnych poziomach nie wydaje się uzasadnio­ ne zaliczanie ich do gleb brunatnych w yługow anych bądź kwaśnych. Na­ leży podkreślić, że część z tych gleb jest dość silnie w ysycona kationami

o charakterze zasadowym.

Na uwagę zasługują gleby brunatne pow stałe w wyniku regradacji gleb pobielicowych (profil 2, 5, 8, tabl. 2, 3, 4). Wśród tych gleb w y stę­ pują gleby o odczynie kw aśnym i niskim stopniu w ysycenia kationami o charakterze zasadowym. Te gleby odpowiadałyby glebom brunatnym kw aśnym [11] (profil 8).

Osobną grupę stanowią występujące na stokach zerodowane gleby o profilu gleby brunatnej, powstałe z gleb pobielicowych (profil 12, tabl. 2, 3). Gleby te zostały włączone do gleb brunatnych. W tych jed­ nak przypadkach, gdy m ałej miąższości poziom -próchniczny zalegał bez­ pośrednio na skale m acierzystej, gleby takie zaliczono do typologicz­ nie niewykształconych. Spotyka się je na terenie lessow ym na stokach 0 nachyleniu ponad 10°.

B u d o w a p r o f i l u g l e b o w e g o . Wśród gleb brunatnych py­ łow ych i pylastych przeważają gleby całkowite wytworzone z takich utworów jak lessy, utw ory lessowate o składzie m echanicznym glinek 1 glin pylastych, zawierających w ęglan wapnia. Zaledwie nieznaczną część stanowią gleby niecałkowite, w profilu których najczęściej poziomy Ai (В) С, wytworzone z utworu pyłowego bądź pylastego, sięgają do g łę­

bokości 60— 140 cm. Podłoże stanowi glina, piasek, rzadziej ił, utwór żwirowo-piaszczysty, a m iejscam i zw ietrzeliny skał m asyw nych. Spora­ dycznie spotyka się też gleby niecałkowite, które mają jedynie poziom (В), a nawet tylko poziomy próchniczne, wytworzone z utworu pyło­ wego bądź pylastego, poniżej zaś 25— 60 cm zalega zupełnie obce podło­ że. Przykłady tych gleb podane są w tab. 2 (profie 3, 6, 9).

Gleby brunatne całkowite, wytworzone z lessów i utworów lessow a- tych, stanowią dominującą grupę. Norm alnie wykształcone profile tych gleb występują głównie na wierzchowinach i na stokach o m ałym na­ chyleniu. Miąższość poziomu próchnicznego waha się w granicach 20— 32 cm, a jego barwa w stanie suchym jest najczęściej szara z odcieniem brunatnawym. Pod poziomem próchnicznym w ystępuje poziom brunat­ nienia barwy brunatnożółtej, wyraźnie zwięźlejszy, który stopniowo na głębokości 50— 80 cm przechodzi w skałę macierzystą. W profilach gleb brunatnych w ytworzonych z lessów stwierdza się często poziom brunat­

90

nienia barwy żółtej i dopiero pod nim zalega skała m acierzysta w posta­ ci słomko-wożółtego lessu, zawierającego węglan wapnia.

Na terenie Podgórza Sudeckiego w profilach gleb brunatnych, w y­ tworzonych z utworów lessowatych, nie zawierających węglanu wapnia i wykazujących niski współczynnik przepuszczalności (poniżej 0,00002 cm/sek), m iejscam i występują ślady odgórnego oglejenia w postaci po­ ziomych smug i plam barwy sinawej.

Profil gleby brunatnej wytworzonej z glin pylastych w ietrzeniow ych najczęściej pod poziomem próchnicznym miąższości około 20 cm posia­ da poziom brunatnienia o intensyw nym żółtobrunatnym zabarwieniu, który stopniowo przechodzi w zwietrzelinę. Zawartość części szkieleto­ wych oraz ich rozmiary zwykle wzrastają wraz z głębokością i m iejsca­ mi już na 50 cm, a przeważnie poniżej 100 cm w ystępuje wietrzejąca spękana skała. Poziom próchniczny najczęściej ma znacznie mniej szkie­ letu o drobniejszych rozmiarach. Jest to wynikiem gospodarki człowieka. W przypadku gleb brunatnych, powstałych wskutek regradacji gleb pobielicowych, poziom próchniczny ma szare zabarwienie, lżejszy skład m echaniczny i miąższość około 30 cm. Przejście w poziom brunatnienia jest stopniowe.

W profilu gleby brunatnej, wytworzonej przy udziale procesów ero­ zyjnych, poziom próchniczny ma miąższość 15— 20 cm, pokrywającą się zw ykle z miąższością w arstw y ornej. Poziom próchniczny jest brunatno- szary, przejście zaznacza się wyraźnie, a nawet ostro i pod względem składu mechanicznego i stopnia zwięzłości nie różni się zasadniczo od niżej zalegającego poziomu brunatnienia.

S k ł a d m e c h a n i c z n y (tabl. 2). Gleby brunatne lessowe i les- sow ate we wszystkich przypadkach, z wyjątkiem gleb erodowanych, za­ wierają mniej iłu koloidalnego w poziomie próchnicznym (12— 16%) niż w poziomie brunatnienia (15— 22%). Tłumaczyć to prawdopodobnie na­ leży zachodzącym procesem mechanicznego przemieszczania iłu koloi­ dalnego w poziom brunatnienia z poziomu próchnicznego, stale spulch­ nianego w trakcie zabiegów uprawowych. W glebach całkowitych za­ wartość iłu koloidalnego poniżej poziomu brunatnienia stopniowo spada wraz z głębokością, dochodząc w skale macierzystej w przypadku les­ sów do 8— 14%, a w utworach lessowatych najczęściej do około 17%.

W glebach brunatnych, pow stałych z utworów pyłow ych i pylastych w ietrzeniow ych bądź w niektórych fluw ioglacjalnych, poziom próchnicz­ ny zawiera więcej iłu koloidalnego i znaczną domieszkę szkieletu (pro­

file nr 1, 3).

W ł a ś c i w o ś c i c h e m i c z n e g l e b b r u n a t n y c h . Ilustru­ je to tabl. 3.

Gleby pylaste Śląska 91

Z a w a r t o ś ć p r ó c h n i c y . Waha się ona w glebach brunatnych w granicach 1,30— 2,65% w poziomie próchnicznym oraz 0,20— 0,98% w poziomie brunatnienia. Zaznacza się pewna tendencja wzrostu zawar­ tości próchnicy w miarę przesuwania się bliżej Sudetów, na teren o w ięk­ szej ilości opadów.

O g ó l n a z a w a r t o ś ć a z o t u . W omawianych glebach jest ona dość wyrównana i waha się w granicach 0,11— 0,16% w poziomie próch­ nicznym oraz 0,37— 0,07% w poziomie brunatnienia, a stosunek С : N wynosi odpowiednio 7,0— 9,4 oraz 6,0— 8,6. W yjątek stanowi profil 3 (Janowiec), gdzie С : N w poziomie próchnicznym wynosi 14,0, a w po­ ziomie brunatnienia 13,3.

O d c z y n g l e b . Odczyn gleb brunatnych jest różny. G leby bru­ natne lessow e i lessowate, zawierające w ęglan wapnia na głębokościach nie przekraczających 1 m, najczęściej w poziomie próchnicznym i po­ ziomie brunatnienia mają odczyn obojętny, który głębiej przechodzi w alkaliczny. Gleby brunatne wytworzone z utworów pyłow ych bądź pylastych, nie zawierających w ęglanu wapnia, w poziomie próchnicznym mają odczyn o pH 5,4— 6,6, przy czym odczyn nie w ykazuje wyraźnych wahań w pionowym układzie z w yjątkiem poziomu brunatnienia, gdzie stwierdza się w w ielu przypadkach wzrost pH. Gleby brunatne o takim odczynie są bardzo rozpowszechnione, szczególnie na terenie Podgórza Sudeckiego, gdzie wykazują w niektórych przypadkach wysoką całko­ witą kwasowość hydrolityczną.

C a ł k o w i t a k w a s o w o ś ć h y d r o l i t y c z n ą . W poziomie próchnicznym większości gleb brunatnych waha się całkowita kwasowość hydrolityczną w granicach 1,5— 6,0 m l-równ. na 100 g gleby, która z re­ guły m aleje w głębszych poziomach.

Z a w a r t o ś ć p r z y s w a j a l n y c h f o r m P 20 5 i K20 w pozio­ m ie próchnicznym wynosi: 1,3— 14,0 m g P 20 5 i 2— 22 mg K20 na 100 g

gleby. Zawartość P 20 5 i K20 wyraźnie spada w poziomie brunatnienia i głębiej nie wykazuje już w iększych wahań.

S u m a k a t i o n ó w m e t a l i c z n y c h w profilu gleb brunat­ nych różnicuje się w poszczególnych poziomach wykazując przeważnie w yraźny wzrost w poziomie brunatnienia oraz w dolnej części skały m a­ cierzystej, zawierającej w ęglan wapnia. Sumę tę stanowią głównie Ca i Mg, a Na i К w ystępują zaledwie w dziesiętnych, a naw et setnych procenta.

S t o p i e ń n a s y c e n i a g l e b k a t i o n a m i o charakterze za­ sadowym w ykazuje duże wahania. Przeważają gleby brunatne, które w poziomach próchnicznych są nasycone w granicach 52— 77%, ale spo­ tykam y również gleby o 33% nasycenia, jak również gleby, w których

92 J. Borkowski

stopień nasycenia w poziomie próchnicznym dochodzi do 88%, a tym sa­ m ym przekracza wartości podawane dla gleb brunatnych środkowo­ europejskich (cyt. za [7]). W poziomie brunatnienia stopień nasycenia najczęściej wyraźnie wzrasta i osiąga najwyższe wartości w dolnych partiach profilu glebowego, zawierającego w ęglan wapnia.

W ł a ś c i w o ś c i f i z y c z n e g l e b b r u n a t n y c h . W łaściwo­ ści fizyczne badanych gleb pozostają w ścisłej korelacji ze składem m e­ chanicznym, który z kolei wykazuje zróżnicowanie pionowe w profilu. Tak więc górne poziomy gleb brunatnych lessowych, jak i lessowatych mają prawie ten sam ciężar objętościowy, porowatość ogólną kapilarną i współczynnik przepuszczalności. Dolne poziomy, głównie skała m a­ cierzysta, wykazują natomiast duże różnice w układzie podanych w ła­ ściwości (tabl. 4).

G L E B Y P O B IE L IC O W E

Gleby pobielicowe pyłow e i pylaste występują głów nie na płaskich rozległych obszarach Niziny Śląskiej, znacznie mniej zaś w pokrywie glebowej W yżyny Śląskiej, a szczególnie Podgórza Sudeckiego i Wzgórz Trzebnickich.

W obrębie gleb pobielicowych w ystępują gleby całkowite, wytw orzo­ ne w większości z lessów i utworów lessowatych, oraz gleby niecałko­ wite, powsitałe z glin pylastych fluw ioglacjalnych, posiadające poniżej

30— 80 cm piaski bądź piaszczysto-żwirowate utwory. Ta ostatnia grupa gleb dominuje. Ponadto spotyka się .miejscami gleby niecałkowite, po­ w stałe z utworów pyłowych i pylastych fluw ioglacjalnych bądź delu- wialnych, zalegających na glinach lub na iłach oraz gleby pobielicowe, wytworzone z glin pylastych w ietrzeniow o-eluw ialnych.

Stopień zbielicowania w glebach pobielicowych pyłow ych i pylastych różnie się zaznacza. Obok oczyw istego w pływ u na proces bielicowania lasów, niegdyś porastających te tereny, zaznacza się wyraźnie w pływ skały m acierzystej, warunkującej stosunki wodne w glebie i stany okre­ sowej anaerobiozy bezwzględnej, której szczególną rolę w procesie bie- licowym podkreśla T o m a s z e w s k i [19].

Gleby pobielicowe wskutek działalności człowieka stopniowo za­ tracają charakterystyczne cechy i właściw ości gleb bielicowych i coraz bardziej zbliżają się do gleb brunatnych [7], w niektórych przypadkach naw et do szarych ziem. W ten sposób działalność człowieka w odniesie­ niu do uprawnych gleb bielicow ych staje się jednym z ważniejszych czynników kształtujących współczesne oblicze gleby. W w yniku tej działalności powstaje cały szereg gleb przejściowych, nie dających się ująć w ramy dotychczasowej system atyki gleboznawczej [13].

Gleby pylaste Śląska 93

B u d o w a p r o f i l u g l e b o w e g o g l e b p o b i e l i c o w y c h . G leby pobielicowe w zależności od rodzaju skały m acierzystej i warun­ ków występowania wykazują w profilu glebow ym charakterystyczne ce­ chy morfologiczne, które zachowały się w różnym stopniu mimo upra­ wowej działalności człowieka.

W profilu gleb pobielicowych całkowitych, wytworzonych z lessów, zaznaczają się następujące poziomy zróżnicowania:

Ai — poziom próchniczny, w stanie suchym barwy szarej, o miąższo­ ści 20— 35 cm, słabo zwięzły, słabo strukturalny, przejście dość wyraźne lub stopniowe.

A 2 — poziom eluw ialny barwy popielatej lub jasnożółtej z szarym od­ cieniem, miąższość 10— 30 cm, słabo zwięzły, słabo strukturalny, przejście stopniowe lub zaciekami.

В — poziom iluw ialny barwy żółtobrunatnej lub brunatnobrązowej, struktura pryzm atyczno-słupkowa, miąższość 30— 50 cm, z tym że najczęściej jeszcze zaznacza się poziom B2 barwy intensyw nie żółtej, poziomo smugo wane j, nieco mniej zwięzły, który dopiero na głębokości poniżej 1 m przechodzi w skałę macierzystą.

С — skała m acierzysta less barwy żółtej, przechodzący głębiej w bar­ w ę słomkowożółtą, zawierający w ęglan wapnia, przeważnie po­ niżej 150 cm.

Gleby pobielicowe lessow ate całkowite mają podobny profil, zbielico- wanie jednak nie sięga tak głęboko, a miąższość poziomu eluwialnego o różnej barwie wynosi 5— 20 cm. Na wierzchowinach najczęściej spoty­ ka się poziomy eluw ialne o zabarwieniu jasnoszarym z odcieniem żół­ tym, przypom inający kolor „paliow y”, w nieznacznych obniżeniach te­ renowych natomiast barwa ta jest jasnoszara bądź popielata z odcie­ niem sinawym , na tle której miejscam i w ystępują pojedynczo brunatno- czarne, drobne konkrecje żelazowo-m anganowe. Przejście w podiom ilu ­

w ialny zaznacza się zaciekami, które często przechodzą w pionowe szczeliny, sięgające w głąb poniżej 1 m i wykazujące ślady odgórnego oglejęnia, ujawniającego się charakterystyczną sinawą barwą. Poziom iluw ialny jest bardzo zwięzły, barwy brunatnobrązowej lub naw et bru­ natno czerwonej, o strukturze pryzm atyczno-słupkcwej; jego przejście

w skałę m acierzystą jest stopniowe i zaznacza się na głębokości około 80 cm. Bardzo często m iędzy poziomem iluw ialnym a skałą macierzystą w ystępuje 15— 30 cm poziom przejściowy barwy brunatnawożółtej, mniej zwięzły, który można odnosić jeszcze do poziomu iluwialnego, określa­ jąc go sym bolem B2. Skałą m acierzystą jest utwór lessow aty o barwie żółtobrunatnej, przeważnie nie zawierający węglanu wapnia.

94

Rozpatrując z kolei budowę profilową gleb pobielicowych niecałko­ w itych trzeba od razu podkreślić występow anie w ielu kombinacji, a w związku z tym nierzadko są trudności w wydzielaniu poszczegól­ nych poziomów.

Najbardziej rozpowszechniona jest następująca budowa profilu: Ai — poziom próchniczny miąższości 16— 28 cm, barwy szarej w stanie

suchym, słabo zwięzły, słabo strukturalny (gruzełkowo-pyłkowa struktura), o składzie m echanicznym gliny lekkiej pylastej, przej­ ście wyraźne.

A 2 — poziom eluw ialny miąższości około 20 cm, barwy jasnoszarej lub prawie białej w stanie suchym, glina lekka pylasta, przejście za­ ciekami.

В — poziom iluw ialny miąższości 20— 40 cm, barw y brunatnożółtej lub brunatnej z czerwonym odcieniem, wyraźnie zw ięźlejszy, w ykazujący skład m echaniczny gliny średniej pylasrtej, przejście stopniowe.

С — skała macierzysta — glina lekka pylasta lub glina średnia pyla­ sta, barwy żółtobrunatnej lub żółtej, przechodząca wyraźnie w skałę podścielającą na głębokości około 80 cm.

D — skała podścielająca piasek w arstwow any lub utwór piaszczysto żwirowy.

Spotykam y również gleby pobielicowe, w profilu których skała pod­ ścielająca w ystępuje bezpośrednio pod poziomem iluw ialnym i wówczas mamy następujący układ: A x— A 2— В— D, przy tym w wielu przypad­ kach obserw uje się dwie lub trzy w arstw y w obrębie skały podściela- jącej (Di—D2—D 3).

Na lokalnych wypiętrzeniach, gdzie najczęściej m ateriał piaszczysto- żwirowy bądź piaszczysty zalega blisko pod powierzchnią, spotykam y również płatami gleby pobielicowe, które mają poziomy iluw ialne w y ­ kształcone już w obrębie skały podścielającej; wówczas w profilu mamy taki układ:

Ai — glina lekka pylasta barwy szarej, miąższości około 20 cm, A 2 — glina lekka pylasta jasnoszara, m iąższości około 15 cm,

BD — piasek gliniasty średnio szkieletow y, brunatnordzawy, scèm en- towany, miąższości 30 cm,

D — piaszczysto-ż-wirowy utwór lub piasek warstwowany.

Podłoże podścielające ma miejscam i w arstw y o miąższości 1— 2 m jednolicie zabarwione na brunatnordzawy kolor. W arstwy te zalegają bezpośrednio pod poziomem eluw ialnym . W takich przypadkach poziom iluw ialny nie zaznacza się wyraźnie i tw orzy jednolitą całość z podście­ lającym podłożem. Tak samo trudno w ydzielić poziomy iluw ialne w przy­

Gleby pylaste Śląska 95

padku gleb pobielicowych, których poziomy A 1— A 2 są wytworzone w obrębie glinek i glin pylastych w ietrzeniow o-eluw ialnych, bezpośred­ nio przechodzących w glinę zwałową.

W w ielu m iejscach obserwuje się w ystępow anie zniekształconych poziomów próchnicznych, sztucznie powiększonych kosztem poziomu elu- wialnego przez nieum iejętne stosow anie głębokiej orki. W takich przy­ padkach przejście zaznacza się w postaci ostro przebiegającej falistej linii, a w obrębie dolnej części poziomu próchnicznego stwierdza się obecność jasnoszarych plam i plamek, stanowiących fragm enty prze­ m ieszczonego poziomu eluwialnego. Utrudnia to w ydzielanie poziomów zróżnicowania. Nic też dziwnego, że nie zawsze jesteśm y w stanie stw ier­ dzić, czy dane poziomy w ytw orzyły się w wyniku procesów glebowych, czy to są po prostu przykłady warstwowanych osadów m acierzystych.

S k ł a d m e c h a n i c z n y gleb pobielicowych całkowitych (tabl. 5) w ykazuje typow e zróżnicowanie w poszczególnych poziomach profilu glebow ego [20].

Górne poziomy А г i A 2 zawierają prawie dwukrotnie mniej iłu ko­ loidalnego (11— 13%), a większą zawartość frakcji 0,05— 0,006 mm. Ta­ ki układ zaznacza się również w profilach gleb niecałkowitych, w któ­ rych te trzy poziomy (A x— A 2—B) są utworami pyłoiwymi lub pyla­ stym i.

Nagromadzenie w górnych poziomach części pyłow ych (0,05— 0,01 mm) z jednoczesnym zubożeniem w ił koloidalny jest charakterystyczne dla procesu bielicowania [22]. W niektórych przypadkach jednak tego ro­ dzaju zróżnicowanie składu m echanicznego w profilach gleb pyłowych i pylastych wiąże się z niegdyś zachodzącymi w skale m acierzystej pro­ cesami wietrzenia i przemywania (eluwialnym ) [2].

W ł a s n o ś c i c h e m i c z n e ilustruje tabl. 6.

Z a w a r t o ś ć p r ó c h n i c y w poziomie A x z reguły przekracza 1'% i tylko w jednym przypadku w ynosi 0,81%. Stwierdza się pewną zależność m iędzy zawartością próchnicy oraz składem m echanicznym po­ szczególnych rodzajów utworów pyłow ych i pylastych. Ilustrują to da­ ne tabl. 7.

Gleby pobielicowe wytworzone z piasków pylastych wykazują naj­ niższą zawartość azotu ogółem (0,04— 0,07%) oraz najw yższy stosunek С : N (11,0— 11,8%). Gleby pobielicowe wytworzone z glinek i glin py­ lastych różnego pochodzenia, lessów i utworów lessowatych zawierają azotu ogółem w poziomie próchnicznym w granicach 0,08— 0,13%, a sto­ sunek С : N układa się w granicach 7,2— 10,6, natomiast w poziomie e lu ­ w ialnym zawartość N waha się w granicach 0,03— 0,06%, a stosunek С : N od 5,2 do 8,1.

Skład mechaniczny g l e b pobielicowych Mechanical composition of p o s tp o d s o lic s o i l s

T a b l i c e 5 _со 0 5 Miejscowość i nr p r o filu Poziom Horizon Głębokość Depth

Procentowa zawartość poszczególnych f r a k c ji (0 mm) Percentual content of s o i l p a r t i c l e fr a c tio n s ( 0 in mm) Lo ca lity and p r o f i l e Nr cm - 1 ^1 1_0,5,0- 0,5-_0,25 0,25-_0,1 0_0,05,1- 0,05-_0,02 0,02 -0,006 0,006 -0,002 ^0,002 0,05-0,006 1,0 -0,05 - -0,02 Gleby pobielicowe wytworzone z g l i n pylastych wietrzeniowo-eluwialnych

Postpodsolic s o i l s formed out of s i l t - l i k e loams o f weathering e l u v i a l orig in Kozłowice jpow. Olesno Ai h в D 10-15 30-35 40-45 1Ó0-110 3.5 1.6 1,7 1,5 96,5 98.4 98,3 98.5 5,3 5,1 5,6 6,5 9,0 10.5 13.6 14,3 14,4 16,8 22,8 27,3 11,3 9,6 14,0 13,9 23,0 16,0 6 ,0 3,0 18,0 15,0 9.0 9.0 8,0 8,0 4.0 3.0 11,0 19.0 25.0 23.0 41.0 31.0 15.0 12.0 40.0 42.0 56.0 62.0 37.0 42.0 38.0 35.0 Gleby pobielicowe wytworzone z piasków pylastych

Po.stpodsolic s o i l s formed out of s i l t - l i k e sands", s-.It, andglinelc i g l i n s i l t - l ipylastych fluwioglacjalnych ke loams of f l u v i o g l a c i a l orig in Branice jDow. Kluczbork A1 h В D 5-10 35-40 55-60 80-85 90-95 120-125 0,2 0,0 0,2 0,1 0,3 0,3 99.8 100,0 100,0 99.9 99.7 99.7 7.5 7,0 7,7 6.3 5.6 7.4 17.1 20.4 24.5 25.1 25,0 34,4 19,8 20,6 30,5 43,3 54,0 47,8 14,6 14,0 11.3 13.3 6,4. 7,4 22,0 21,0 8 ,0 8 ,0 1,0 1,0 11,0 11,0 4.0 1.0 0 ,0 0,0 3.0 ,2,0 3.0 1.0 0,0 1,0 5.0 4.0 11,0 2.0 8,0 2,0 33.0 32.0 12.0 9.0 1.0 1,0 59.0 62.0 74.0 8 8.0 '91,0 96,0 19.0 17.0 18.0 4 .0 8.0 3,0 Bychowo jDow. Milicz Ai A2 B С 5-15 30-40 50-60 130-140 0,2 ' 0,3 0,2 0,1 99,8 99.7 99.8 99.9 5.9 4.9 3.1 1.1 21,9 22,3 13,7 8,4 23.2 22.2 18,7 32,6 10,0 14,6 20,5 25,9 18,0 17.0 23.0 18.0 13.0 13.0 14.0 6 ,0 6,0 5.0 6.0 2,0 2,0 1,0 1,0 6,0 31.0 30.0 37.0 24.0 61,0 64.0 56.0 68.0 21,0 19.0 21.0 14,0 Lasocice ^>ow. Nysa A1 A2 B D 5-10 25-30 40-50 6o-70 3,9 11,7 46.0 52.0 96,1 88,3 54.0 48.0 6,9 6,3 25,4 39,6 10,0 8,3 30,3 37,1 8,6 7,1 10,5 8,6 7,5 9,3 1,8 2,7 23,0 25.0 10.0 1,0 26,0 25,0 9.0 1.0 9.0 10,0 6.0 3,0 9.0 9.0 7.0 7.0 49.0 50.0 19,0 2,0 33.0 31.0 68.0 88,0 44.0 44.0 22.0 11,0 Grodków (5) A1 A2 B El l2 5-11 25-31 35-40 50-55 70-75 6.3 2,7 9.3 35,7 23,9 93.7 97.3 91.7 64.3 76,1 10.3 7,1 9,4 32,7 45.3 9.5 5.5 7,3 23,3-41,7 4,6 2,8 3,3 6,2 6,0 8 ,6 8 ,6 7,0 4,8 0, 0 24.0 29.0 25.0 5,0 0 ,0 26,0 28,0 24.0 11.0 2,0 8,0 9.0 10,0 6.0 2,0 9.0 10,0 14.0 11.0 3.0 50,0 57.0 49.0 16.0 0 ,0 33.0 24.0 27.0 67.0 93.0 43.0 47.0 48.0 28.0 7,0 . B o r k o w sk i

R o c z n ik i G le b o z n a w c z e Oleśnica _A1 6-12 0,5 96,5 1,6 2,4 3 ,2 10,8 41,0 23,0 9,0 8,0 64,0 19,0 40 ,0 (ь) _{a2 24-30 0,0 100,0 0,8 1,0 1,8 12,4 39,0 25,0 7,0 13,0 64,0 16,0 45,0} В 44-50 0 ,0 100,0 0,4 0,5 1, 1 14,0 31,0 26,0 6,0 21,0 57,0 16,0 53,0 с 80-86 0,0 100,0 0,4 1,6 3 ,6 14,4 43 ,0 20,0 5,0 12,0 63,0 20,0 37,0 D1 90-100 17,9 82,1 23,2 29,2 24,7 8,9 2,0 4,0 2,0 6,0 6, 0 86,0 12,0 h 125-130 31,7 68,3 41,2 33,2 18,6 1,0 0,0 1,0 1,0 4,0 1,0 94,0 6 ,0 Wisznie Mała A1 10-15 0 ,1 99,9 3,9 7 ,8 10,7 11,6 30,0 20,0 7,0 9,0 50,0 34,0 36,0 ^ow. Trzebnica a2 30-35 0 ,2 99,8 2,5 6,8 7,7 17,0 30 ,0 20,0 8,0 8,0 50,0 34,0 36,0

в

Gleby )obielicowe wytworzone z utworów lessowatych flu w iog la ci sinych Postpod so]Lic s o i l s lormed out of lo e s so id sediments o f f ]u v io g la c ie l origin

Nielubia _A1 5-15 0 ,2 99,8 0,8 1.8 2,3 16,1 40,0 22,0 5,0 12,0 62,0 21,0 3 9,0 ^ow. Głogów _{25-30 0 ,2 99,8 0,8} 1,7 2, 2 16,3 40,0 22,0 6,0 11,0 62,0 21,0 39,0 A2 40-46 0,1 99,9 0,5 0,9 1,4 17,2 39,0 23,0 6,0 12,0 62,0 20,0 41 ,0 54~б0 0 ,0 100,0 0,3 0,4 0,6 13,7 35,0 21,0 9,0 20,0 56,0 15,0 50 ,0 В 75-85 0, 0 100,0 0,3 0,4 0,8 13,5 38,0 23,0 7,0 17,0 61,0 15,0 4 7, 0 с 105-115 0 ,0 100,0 0, 1 0,4 0,6 9,9 43,0 28,0 5,0 13,0 71,0 11,0 4 6 ,0 в 140-150 9 ,0 91,0 0,6 1,2 1,9 16,3 44,0 22,0 3,0 11,0 66,0 20,0 36 ,0 185-190 9, 2 91,8 11,5 17,9 25,4 10,2 13,0 9,0 4,0 9,0 22,0 65,0 22 ,0

Gleby pobielicow e wytworzone z utworów lessowatych deluwialnych P ostpod solic s o i l s formed out of lo e sso id sediments of d elu vial o r ig in

Bremnik _h 5-15 0,7 99,3 0,6 0,8 1,0 15,6 35,0 27,0 9,0 11,0 62,0 18,0 47 ,0 jaow. Złotoria h 25-35 0 ,0 100,0 0,3 1,1 1,3 14,3 33,0 29,0 13,0 8 ,0 62,0 17,0 50,0 Б 50-60 0,0 100,0 0,2 0,9 1,0 14,9 31,0 21,0 14,0 17,0 52,0 17,0 52,0 С 70-80 0,1 99,9 0,3 0,8 1,2 16,7 37,0 24,0 8 ,0 12,0 61,0 19,0 4 4, 0 т\ 100-110 13,4 86,6 24,7 4 0,0 26,3 2,0 1,0 1,0 1,0 4,0 2,0 93,0 6 ,0 I) 120-130 0,0 100,0 0,6 0,7 69,9 20,8 1,0 1,0 1,0 5,0 2,0 92,0 7, 0

Gleby pobielicow e wvtworzone z lessów po stp o d so lic s o i l s îormed out of lo e ss

Brochocin _А1 10-16 0,1 99,9 0,2 0,4 0,6 13,8 40,0 26,0 7,0 12,0 66,0 15,0 45 ,0 рои. Trzebnica А2 27-33 0 ,0 100,0 0 ,1 0 ,2 0,3 14,4 39,0 28,0 6,0 12,0 67,0 15,0 4 6, 0 Б 50-56 0,0 100,0 0,1 0 ,1 0,3 16,5 30 ,0 23,0 9,0 21,0 53,0 17,0 53,0 с 104-110 0,0 100,0 0,1 0,1 0,8 16,0 43,0 20,0 7,0 13,0 63,0 17,0 4 0, 0 180-186 0,0 100,0 0 ,1 0 ,1 0,6 19,2 44,0 20,0 5,0 11,0 64,0 20,0 36 ,0 co_-a G le b y p yl as te Ś lą sk a