OBECNE Z A D A N IA N A U K I G L EBO ZN A W STW A W PO L SC E
G leb a będąc sie d lisk ie m roślin m u sia ła stać się p rzed m iotem badań nie ty lk o śc iśle teo rety czn y ch , ale ró w n ież badań m a ją cy ch stw ierd zić jej p rzyd atn ość dla gosp od ark i rolnej oraz le śn e j. Przed nauką g le b o z n a w stw a stoi w ię c — poza p r o w a d zen iem prac te o r e ty c z n o -n a u k o w y c h oraz d y d a k ty czn y ch — p o w a żn e zad an ie, p o leg a ją ce na op racow an iu w sk a za ń zm ierza ją cy ch do p o d n iesien ia i u trzym an ia na w y so k im p o zio m ie żyzn ości g leb ornych, łą k o w y ch , p a stw isk o w y c h , sa d o w y ch i le ś n y c h oraz na ro zw in ięc iu k ieru n k u u słu g o w eg o d la gosp od ark i narod ow ej. M e ch a n iza cja u p raw y roli, p la n o w a n ie p łod ozm ian ów , w p ro w a d zen ie różn ych n ow ych za b ieg ó w ag ro tech n iczn y ch , n a w o żen ie, rejo n iza cja up raw , zw a lcza n ie erozji, r a c jo n a ln e z a le s ie n ie k raju, rozw ój sa d o w n ictw a itp . w y m a g a ją m ap g leb o w y ch , in w e n ta ry za cji gleb , d ok ład n ego sch a ra k tery zo w a n ia w ła śc iw o ś c i g leb oraz w y p ra co w a n ia m etod ich p olep szan ia. R o z w ija ją c e się r o ln ictw o i le ś n ic tw o dostarcza g le b o z n a w stw u w ie lu p rob lem ów , k tóre w y m a g a ją często szyb k iej r ea liza cji, co jed n ak w w ie lu p rzyp ad k ach je s t u tru d n ion e lub n a w et c h w ilo w o n ie o sią g a ln e z b raku o d p o w ied n ich op racow ań , od p ow ied n iej m eto d y k i badań i od p ow ied n iej ap aratu ry oraz n ied o sta teczn ej ilo śc i w y so k o w y k w a lifik o w a n y c h g leb o zn a w có w . D o ob ecn ych w ię c zadań n a u k o w y ch p la có w ek g leb o zn a w czy ch n a le ż y ró w n ież u n o w o cześn ien ie i u d o sk o n a len ie m eto d y k i badań oraz p rzy g o to w a n ie w y so k o w y k w a lifik o w a n e j k ad ry sp e c ja listó w .
B iorąc pod u w a g ę zasad n icze cech y u tw o ró w g leb o w y ch , a w ięc ich złożon ość oraz zm ien n ość, u w a ru n k o w a n ą czyn n ik am i p rzyrod n iczym i i gospodarczą d z ia ła l n o ścią c zło w ie k a , n a leży zd aw ać sob ie sp ra w ę z tego, że p ro w a d zen ie badań nad w ła śc iw o ś c ia m i gleb p ow in n o b yć k o m p lek so w e oraz p o w in n o u w zg lęd n ia ć ich d y n am ik ę, a często m u si się ono opierać ró w n ież na w ie lo le tn ic h o b serw a cja ch . P rzy w y c ią g a n iu w n io sk ó w z ty ch badań n a leży u w zg lęd n ić p o d sta w o w ą te z ę g le b o z n a w stw a g en ety czn eg o , w ed łu g której o k sz ta łto w a n iu się gleb i ich w ła śc iw o ś c ia c h d ecyd u je w y p a d k o w a n a stęp u ją cy ch c zy n n ik ó w g leb o tw ó rczy ch : b io sfery , k lim a tu , h y d ro sfery , sk ały m a cierzy stej, rzeźb y teren u , czasu trw a n ia p rocesu g leb o tw ó rczeg o oraz d zia ła ln o ści czło w iek a . Z w y sz c z e g ó ln io n y c h czy n n ik ó w g leb o tw ó rczy ch b io sfera, a przed e w szy stk im św ia t ro ślin n y , o d z w iercied la ją cy stosu n k i k lim a ty czn e, p etro g ra ficzn e, w od n e, p o w ietrzn e i ciep ln e sied lisk a , je st g łó w n y m czyn n ik iem g leb o tw ó rczy m .
C zło w iek p o w in ien tak w p ły w a ć na w ła śc iw o ś c i gleb , aby ro ślin y zn a jd o w a ły w ty ch g leb a ch o p ty m a ln e w a ru n k i do sw eg o rozw oju i p lon ow an ia.
P o d sta w o w y m i n a jw a ż n ie jsz y m za g a d n ien iem zarów n o g le b o z n a w stw a jak i in n y ch nauk ro ln iczy ch i le śn y c h je st ta k a p ro b lem a ty k a badań, która poprzez b a d an ia w ła śc iw o ś c i oraz sto su n k ó w w o d n y ch , p o w ietrzn y ch i ciep ln y ch gleb oraz ich d y n a m ik i zdąża do p o d n iesien ia ży zn o ści gleb , g w a ra n tu ją cej m o żliw o ść u z y sk iw a
-204 A. M usierow icz
nia w y so k ic h p lo n ó w roślin u p raw n ych , p asz i ow oców , a w r e sz c ie u trzy m a n ie na w y so k im p oziom ie p ro d u k ty w n o ści g leb leśn y ch przez zab ezp iec zen ie w nich ra c jo n a ln eg o k o ło w eg o ob iegu p ie r w ia s tk ó w i istn ie n ia w a rto ścio w ej p róchnicy.
Z A D A N I A 7 Z A K R E S U K L A S Y F I K A C J I , S Y S T E M A T Y K I I G E N E Z Y G L E B
W P o lsc e u sta lo n o w p ra w d zie p row izoryczn ą, opartą na p o d sta w a ch g e n e ty c z n ych k la s y fik a c ję i sy s te m a ty k ę gleb , a le p osiad ają on e jeszcze braki w zw iązk u z w y su n ię ty m i o sta tn io n ow ym i p ogląd am i na proces b ie lic o w y i b ru n a tn o ziem n y oraz w y k a zu ją p ew n e różn ice w p orów n an iu do k la sy fik a c ji i sy ste m a ty k i g leb p rz y ję ty c h w zach od n ich p a ń stw a ch E uropy i NRD. Stąd p o d zia ły te w y m a g a ją d a lszy ch prac.
W zw iązk u z p o w y ższy m n a leży b ezzw ło czn ie p o n o w n ie p rzy stą p ić do g r u n to w n ych stu d ió w nad procesam i: b ielico w y m , b ru n atn oziem n ym , p seu d o b ielico w y m , „ le s s iv a g e ” oraz b agien n ym , ze szczeg ó ln y m u w zg lęd n ien iem badań d otyczących tzw . gleb to rfo w y ch m u rszo w y ch rozp ylon ych . Te stu d ia, o ile m ają dać p o z y ty w n e r e z u lta ty , n ie m ogą op ierać się w y łą c z n ie na bad an iach m o rfo lo g iczn y ch i h ip o te zach. W ym agają one d od atk ow ych p o g łęb io n y ch badań teren o w y ch i la b o r a to r y j n ych , u w zg lęd n ia ją cy ch , m ięd zy in n y m i, g en ezę o m a w ia n y ch g leb ornych, łą k o w y ch , p a stw isk o w y c h , sa d o w y ch i leśn y ch , jak ró w n ież ich w ła śc iw o ś c i b iologiczn e, c h e m iczn e i fizy czn e oraz p a n u ją ce w tych g leb a ch stosu n k i w od n e, p o w ietrzn e i ciep ln e, a w re sz c ie ek o lo g iczn e ty p y roślin , d ecy d u ją ce o tw o rzen iu się g leb i zm ian y zach od zące w gleb a ch pod w p ły w e m gospodarki czło w ie k a . N a le ż y p o d k reślić, że d otych czas przy w y d z ie la n iu i c h a r a k tery sty ce p o szczeg ó ln y ch ty p ó w i p o d ty p ó w g leb n ie zw racan o u nas n a leży tej u w a g i na skład ja k o śc io w y i ilo śc io w y k o m p o n en tó w próch n icy, rodzaj i ilo ść m in era łó w ila sty c h , rodzaj i ilo ść k a tio n ó w w y m ie n n y c h , za w a rto ść F e ru ch liw eg o , a w re sz c ie na sto su n k i m olarn e
S i O > _ . S ;0 > A b O a + F e s O a 1 A h O3
(w g leb ie i w e frak cji części < 0 , 0 0 2 mm) w p o szczeg ó ln y ch g en ety czn y ch p oziom ach g leb o w y ch .
Z A D A N I A Z Z A K R E S U B O N I T A C J I G L E B
W P o lsce zo sta ła ju ż w p ra w d zie op racow an a k la s y fik a c ja b o n ita cy jn a g leb orn ych , łą k o w y ch i p a stw isk o w y c h oraz leśn y ch , p o zw a la ją ca za licza ć te g leb y na p o d sta w ie p r z y jęteg o u nas sy stem u 6-k la so w e g o do ok reślon ej k la sy u ży tk o w ej, a le w y m a g a ono jeszcze w oparciu o p rzep row ad zan ą o b ecn ie przez M in isterstw o R o l n ictw a o cen ę g ru n tó w w całym kraju w p ro w a d zen ia p ew n y ch p op raw ek oraz opra co w a n ia in stru k cji rejo n o w y ch . P oza ty m w k la s y fik a c ji b o n ita cy jn ej gleb n a le ż a ło b y u sta lić bardziej n au k o w e k ry teria , na p o d sta w ie k tó ry ch ozn aczan ob y k la s y u ż y tk o w e gru n tów .
Z A D A N I A Z Z A K R E S U K A R T O G R A F I I G L E B
Do w a ż n ie jsz y c h ob ecn ych zadań z zak resu k a r to g ra fii g leb n ależą:
— o p ra co w a n ie m eto d y zdjęć g leb o w y ch w sk alach 1 : 25 000, 1 : 10 000, 1 : 5000 oraz u sta le n ie legen d ty p ó w , p o d ty p ó w , rod zajów , g a tu n k ó w i odm ian gleb ,
z u w z g lę d n ie n ie m g leb g le jo w y c h i p se u d o b ielico w y ch , k tórych za sięg i p o w in n y b yć na m ap ach g leb o w y ch zazn aczon e;
— o p ra co w a n ie m ap g leb o w y ch kraju w sk a li 1 : 100 000 i 1 : 25 000 przy w s p ó ł u d zia le sp e c ja lis tó w z różn ych d zied zin w ied zy ; je d y n ie b o w iem badania k o m p lek so w e m ogą dać p o d sta w y n a u k o w e do sp orząd zen ia ty ch m ap, do w ła śc iw e g o z a g o sp o d a ro w a n ia teren ó w P o lsk i oraz do n a jw ła ś c iw sz e g o w y k o r z y sta n ia n a szy ch g leb ornych, łą k o w y ch , p a stw isk o w y c h i leśn y ch . O becnie już m ożna by w y k o r z y sta ć p rzyn ajm n iej częścio w o m a teria ły k la s y fik a to r ó w o cen ia ją cy ch g leb y P o lsk i w celu sp orząd zen ia m ap ty ch g leb w sk a li 1 : 100 000 i 1 : 25 000;
— op racow an ie szczeg ó ło w y ch m ap gleb o w y ch oraz szczeg ó ło w y ch m ap k w a so w o ści i zasob n ości gleb w sk ład n ik i pok arm ow e roślin dla zak ład ów d o św ia d cza l n ych, pól d ośw iad czaln ych , p a ń stw o w y ch g osp od arstw rolnych, sp ółd zieln i pro d u k cy jn y ch oraz n a d leśn ictw ;
— o p ra co w a n ie podręcznika „G leb o zn a w stw o te r e n o w e ”.
Z A D A N I A D O T Y C Z Ą C E ’ B A D A Ń W Ł A Ś C I W O Ś C I G L E B I ICH Ż Y Z N O Ś C I
Z akres badania w ła śc iw o śc i gleb jest bardzo ob szerny, a zbadanie w ła śc iw o ś c i ch em iczn y ch , fizy czn y ch , w o d n y ch , p o w ietrzn y ch , ciep ln y ch , b io lo g iczn y ch i m o rfo lo g iczn y ch naszych gleb, w ła śc iw o ś c i u jm o w a n y ch d yn am iczn ie w y m a g a żm udnych d łu g o letn ich zesp o ło w y ch badań p olow ych i lab oratoryjn ych opartych na r a cjo n a l n ej m etod yce. G łów n ym celem ty ch badań, poza sch a ra k tery zo w a n iem w ła śc iw o ś c i n aszych gleb, jest p rześled zen ie zachodzących w tych gleb ach przem ian, ich d y n a m ik i i w y c ią g n ię c ie w n io sk ó w , k tó re p o z w o liły b y :
— roln ik om tak k iero w a ć tym i p rzem ian am i, przy za sto so w a n iu od p ow ied n iej a g ro tech n ik i i zm ian ow ań roślin oraz r eg u la cji sto su n k ó w w od n ych , ab y m ożna było u zy sk iw a ć na ty ch gleb ach coraz w y ższe plony;
— leśn ik o m p od n ieść p ro d u k ty w n o ść rosn ących na tych gleb ach lasów . R ea lizo w a n ie tego rodzaju badań d otyczących w ła śc iw o ś c i gleb i ich d yn am ik i, p o zw a la ją cy ch orien to w a ć się w stan ie p o ten cja ln ej ży zn o ści tych gleb, w ym aga z e sp o ło w y ch prac gleb ozn aw ców , ro ln ik ó w , leśn ik ó w , biologów , ch em ik ó w roln ych , b io ch em ik ó w i in n ych sp ecja listó w ; b ęd zie się ono o d b yw ać etapam i. N a leży zazn a czyć, że ty lk o tego rodzaju prace zesp ołow e, zakrojone na w ięk szą niż d otych czas sk alę, gw aran tu ją m o żliw o ść g łęb szeg o w n ik n ięcia w zagad n ien ia d otyczące ż y zności, d ynam iki, g en ezy i sy stem a ty k i n aszych gleb w ogóle, a gleb lek k ich w szczególn ości. R ó w n o leg le do badań nad ob ecnym stan em żyzn ości n aszych g leb p o w in n y być rozpoczęte prace zm ierzające do zn a lezien ia tak ich zab iegów , k tóre p o lep szy ły b y w ła śc iw o ś c i n aszych gleb, a przede w sz y stk im n aszych jeszcze n ie d o sta teczn ie p lon u jących g leb lek k ich oraz p o w o d o w a ły b y w zrost n a silen ia w nich procesu d arn iow ego, a tym sam ym z w ięk sza ły b y ich żyzn ość efek ty w n ą .
Po tych w stęp n y ch u w agach p rzechodzę do sch arak teryzow an ia w a żn iejszy ch zadań d otyczących badań n iek tórych w ła śc iw o ś c i naszych gleb.
B A D A N I A Z Z A K R E S U F I Z Y K I G L E B
Z adania badań z zak resu fiz y k i gleb są bardzo duże, p o n iew a ż d ział ten w P o lsce jest sto su n k o w o najb ard ziej zan ied b an y, a n iek tóre w ła śc iw o ś c i fizy czn e naszych gleb , np. w ła śc iw o ś c i ciep ln e, są zu p ełn ie n ie zbadane.
206 A. M usierow icz
— u jed n o licen ie ap aratu ry i m eto d y k i badań fizy czn y ch w ła śc iw o ś c i gleb w oparciu o prace K oord yn acyjn ej K o m isji G leb o zn a w có w P a ń stw S o c ja listy c z n y c h , w skład której w ch od zą ró w n ież g leb o zn a w cy polscy;
— k o n ty n u o w a n ie rozp oczętych badań fizy czn y ch w ła śc iw o ś c i w a żn iejszy ch gleb P olsk i, z rozszerzen iem badań d o tyczących w ła śc iw o ś c i w od n ych i p o w ie tr z n ych gleb roln ych i leśn ych ;
— p rzy stą p ien ie do badań w ła śc iw o ś c i ciep ln y ch n aszych gleb;
— rozszerzen ie badań nad w ła śc iw o śc ia m i w od n ym i oraz nad dyn am ik ą w od n ą naszych gleb;
— rozszerzen ie badań nad stru k tu rą gleb jako w ażn ego regulatora sto su n k ó w w od n ych i p o w ietrzn y ch , a częścio w o i ciep ln y ch gleb, z u w zg lęd n ien iem badań nad d zia ła n iem stru k tu ro tw ó rczy m n iek tó ry ch m ieszan ek , sto so w a n y ch u nas w zm ian o- w an iach roślin;
— ro zszerzen ie prac nad ok reślen iem ciężk o ści gleb w zw iązk u z ich m ech a niczną upraw ą.
Z A D A N I A Z Z A K R E S U CHE^MII I M I N E R A L O G I I G L E B
Do w a żn iejszy ch zadań z zakresu ch em ii i m in era lo g ii gleb należą:
— u jed n o licen ie i u n o w o cześn ien ie istn ieją cej m eto d y k i badań, w szczególn ości m eto d y k i oznaczeń m in era łó w ila sty ch i próch n icy, ty ch p od sta w o w y ch sk ła d n ik ó w części koloid aln ych gleb;
— k o n ty n u o w a n ie badań w ła śc iw o ś c i ch em iczn ych i m in eraln ych gleb, ze szczeg ó ln y m u w zg lęd n ien iem gleb lek k ich , z ro zszerzen iem badań dotyczących:
rodzaju i ilo ści zaw a rty ch w naszych gleb ach p róch n icy i jej k om p on en tów oraz w tórn ych m in era łó w ila sty ch i ich w p ły w u na w ła śc iw o ś c i tych gleb, w szczeg ó ln o ści na ich stru k tu rę oraz na zaw artość sk ła d n ik ó w p ok ar m ow ych roślin,
w ła śc iw o ś c i o rg a n iczn o -m in era ln y ch zw ią zk ó w , w a ru n k ó w , w jakich z w ią zk i próch n iczn e i org a n iczn o -m in era ln e p ozostają a k ty w n e i nie p rze chodzą w tzw . stan n iea k ty w n y — n ieod w racaln y,
tw o rzen ia się n ieu ro d za jn y ch g leb to rfo w y ch m u rszo w y ch rozp ylon ych i zw a lcza n ia teg o n iepożądanego procesu, w p ły w u m in era łó w zaw a rty ch w n iek o lo id a ln ej części gleb lek k ich up raw n ych i leśn y ch na obieg sk ła d n i k ów p ok arm ow ych roślin ,
w ła śc iw o śc i sorp cyjn ych gleb przy za sto so w a n iu m etod izotop ow ych , za w a rto ści w g leb ach w a żn iejszy ch m ik ro elem en tó w ,
zaw artości p rzy sw a ja ln eg o Mg w glebach,
za w a rto ści w p oszczególn ych poziom ach gleb różnych form (organicznych i nieorgan iczn ych ) zw ią zk ó w fosforow ych ,
— p rzy stą p ien ie do badań nad p rzem ian am i, w szczeg ó ln o ści nad n iepożądaną ap artyzacją n ieorgan iczn ych i organ iczn ych zw ią zk ó w fo sfo ro w y ch za w a rty ch w glebach;
— p rzy stą p ien ie do p on ow n ych badań nad isto tą k w a so w o ści w gleb ach i rolą w y m ie n n y c h jo n ó w glin u i w od oru w tym zjaw isk u ; op racow an ie norm d aw ek n a w o zó w w a p ien n y ch przy w a p n o w a n iu gleb k w a śn y ch .
Z A D A N I A Z Z A K R E S U M E T O D Y K I B A D A N D o zadań z zak resu m eto d y k i badań n a leży zaliczyć: — u jed n o licen ie i u n o w o cześn ien ie istn ie ją c y c h m etod;
— w p ro w a d zen ie n ow ych m etod b ad aw czych : k o lorym etryczn ych , term iczn ych , p olarograficzn ych , sp ek trom etryczn ych , ch rom atograficzn ych , ren tg en o g ra ficzn y ch i izotop ow ych ,
— w p ro w a d zen ie n ow ych m etod do oznaczania w ła śc iw o ś c i fizy czn y ch gleb i p an u jących w tyh gleb ach sto su n k ó w w od n ych , p o w ietrzn y ch i ciep ln ych .
N a leży tu zazn aczyć, że od szyb k ości w p ro w a d zen ia w n aszych pracow n iach g leb o zn a w czy ch n ow ych m etod b a d a w czy ch za leż y w dużym stop n iu szy b k o ść r e a li za cji w ie lu zam ierzon ych p rob lem ów b ad aw czych z d zied zin y g leb o zn a w stw a .
Z A D A N I A D Y D A K T Y C Z N E
P ro w a d zen ie prac d yd ak tyczn ych m a na celu p rzy g o to w a n ie n ow ych kadr g le b o zn a w có w oraz d o szk a la n ie ro ln ik ó w , o grod n ik ów i le ś n ik ó w w d zied zin ie g le b o zn a w stw a , a w ię c w d zied zin ie w ied zy jeszcze ciągle u nas n ied o sta teczn ie sp op u la ry zo w a n ej i n ied o cen ia n ej, a m ającej tak duże zn aczen ie dla gospodarki n arodow ej n aszego kraju. M ała ilo ść sam od zieln ych kadr g leb o zn a w stw a oraz jed n ostron n e p o w ią za n ie g leb o zn a w stw a z geologią na p rzed w o jen n y ch p olsk ich u czeln iach r o l n iczy ch w p ły n ę ło na to, że g le b o z n a w stw o tra k to w a n o jako w ie d z ę w y łą c z n ie te o r e ty czn ą , nie m ającą w ię k sz e g o p rak tyczn ego zn aczenia. T en n iesłu szn y pogląd u leg ł o b ecn ie rad yk aln ej zm ianie, co sprzyja coraz siln iejszem u w ią za n iu g leb o zn a w stw a z r o ln ictw em i leśn ictw em .
W racając do sp raw y p rzygotow an ia n ow ych kadr g leb o zn a w có w n ależy p o d k reślić k on ieczn ość u m o żliw ien ia n aszym doktorantom p o g łęb ien ia ich w ia d o m o ści z d zied zin y ch em ii i fizy k i przez w p ro w a d zen ie ob o w ią zk o w y ch jedn oroczn ych ku rsów , na których słu ch a lib y tych p rzed m iotów .
Tak p rzed sta w ia ją się o b ecn e m a k sy m a ln e zadania n au k i g leb o zn a w stw a w P o l sce, m ające nie ty lk o teoretyczn e, ale i p rak tyczn e zn aczenie. Tem po re a liz a c ji tych zadań, a co za ty m id zie, p o d n iesien ie p ro d u k ty w n o ści naszych gleb, b ęd zie n a tu raln ie u zależn ion e od ilo śc i dobrze p rzeszk olon ych p ra co w n ik ó w n a u k ow ych , zaop a trzen ia p racow n i g leb o zn a w czy ch w n o w o czesn ą ap aratu rę, m o żliw o ści w p ro w a d zen ia n o w y ch m etod bad aw czych , od zorgan izow an ia prac k o m p lek so w y ch , do których poza g leb o zn a w ca m i w łą c z y lib y się sp ecja liści z różn ych d zied zin w ied zy , a w r e sz c ie od w y so k o ści dotacji, które będą o trzy m y w a ły n au k ow e p la có w k i gleb ozn aw cze.
