Stefan Kwilecki
Badania kamienicy w Trzebiatowie
Ochrona Zabytków 28/3-4 (110-111), 222-228
STEFAN KWILECKI
BADANIA KAMIENICY W TRZEBIATOWIE
W zw iązku z w y ty c zn y m i konserw atorskim i zalecającym i sy stem atyczn e ratow anie Trze biatow a jako jed yn ego m iasta w w ojew ó d ztw ie szczecińskim o zachow anej zab ytk ow ej zabu dow ie, p odjęto w 1972 r. badania kam ieniczki nr 27 w R ynku. Prace nad p rzygotow aniem dokum entacji p rojektow ej oraz rozpoczęcie robót restau racyjn ych przy sześciu kam ienicz kach tej pierzei n astąp iły już kilka lat w cześ n iej. N iestety , w ielk im niedopatrzeniem było p odjęcie ich bez w yk on ania badań poszczegól n ych budynków , co doprow adziło do zn iszcze nia w trakcie robót w ielu elem en tów z p ier w otn y ch faz b ud ow y ty ch obiektów (np. p iw n ice i m ury działow e).
K am ieniczka nr 27 jest u sytu ow ana w pierzei połu d niow o-w sch od niej R ynku. J est to ostatni już obiekt w ty m ciągu zabudow y ob jęty ka p italnym rem ontem . Do roku 1945 parter tego b udynku w yk o rzy sty w a n y b ył na zakład ga stronom iczny, którego zaplecze znajdow ało się w rozebranej ostatnio oficyn ie. W ty m też cza sie p ierw sze piętro oraz dw a p okoje na podda szu b y ły pom ieszczeniam i m ieszkaln ym i. Po w yzw olen iu , do roku 1971 parter zajm ow ały m agazyny C entrali M eblow ej, n atom iast p ierw sze piętro i poddasze otrzym ał w u żytk ow an ie rolnik.
Od czasu pow stania om aw ian y b ud yn ek u legał liczn ym przebudow om , które n ie tylk o su kce sy w n ie zacierały p ierw otne rozplanow anie i w ystrój, lecz p rzyczyn iły się rów nież do osła bienia stanu tech nicznego obiektu. Od ch w ili w yk w aterow an ia m ieszkańców oraz usunięcia m agazynu m eblow ego kam ieniczka, pozosta w iona bez opieki i zabezpieczenia, ulega s y s te m atycznej dew astacji.
B adany obiekt w zn iesion y został z ceg ły. Jest częściow o podpiw niczony, dw u kon d ygnacyjny, u sytu ow an y szczytem do R ynku, p rzyk ryty da chem dw uspadow ym i dachów ką ceram iczną. P rostokątny plan k am ieniczki ma w ym iary 9,60 X 18,00 m (31 X 60 stóp). P od piw n iczen ie zn ajd u je się jed yn ie w części frontow ej, co w T rzebiatow ie jest regułą w w yp ad ku obiektów najstarszego budow nictw a.
D w a pom ieszczenia piw niczne, o w ym iarach 7,40 X 3,65 i 7,40 X 3,50 m, p rzesklep ion e są
m u row an ym i k olebam i grubości 1/2 ceg ły , w zm ocn ionym i żebram i w form ie g u rtów w y stających ponad sk lep ien ie w rozstaw ie około
1 m. P iw n iczk i te połączone są p rzesk lep ion ym przejściem . O becnie są one d ostęp n e z p rzy ziem ia b ud yn ku otw orem p rzeb itym w sk le pieniu. D w u tra k to w y parter zaw iera trzy po m ieszczenia, stan ow iące p ozostałość daw nej restauracji, p rzedsionek oraz sień z k latką schodow ą prowadzącą na p ierw sze p iętro. P o szczególn e pom ieszczenia parteru d zielą ścianki 0 k onstru kcji ryglow ej w y p ełn io n ej szach u l- cem . N a trójtrak tow ym p ierw szym piętrze, rów nież p rzedzielonym ściankam i ry glo w y m i, znajdują się trzy pokoje m ieszkaln e (dw a od frontu) oraz sień z k latką schodow ą w środku 1 trzy pom ieszczenia gospodarcze ciem n e lub d ośw ietlo n e św ietlik a m i w dachu. N a podda szu, od stron y elew acji fron tow ej zn ajd u ją się dw a p okoje m ieszkalne.
S trop y m ięd zy kondygnacjam i (poza piw nicą) są drew niane, b elk ow e o u k ład zie poprzecznym w stosunku do budynku. P ola p om ięd zy b el kam i w y p ełn io n e są szczapam i ok ręconym i sło mą i m oczonym i w g lin ie. S u fity gładkie, ty n kow ane, podłogi d rew nian e z desek sosn ow ych przyb itych bezpośrednio do belek. Obie ścian y podłużne b udynku rozczłonow ane są b len d a m i głębokości jednej cegły, przesklep ion ym i łukam i odcinkow ym i, będ ącym i podporam i stropów . Część blend została zam urow ana, a n iektóre filark i p om iędzy nim i sk ute.
E lew acja frontow a k am ieniczki jest d w u kon dygnacyjna, zw ieńczona szczy tem o w ystroju barokow ym , w parterze — trójosiow a. Portal, p rzesklep ion y łuk iem p ółp ełn ym , zsu n ięty jest nieco z osi budynku. Na p ierw szym p iętrze ok na rozm ieszczone są w u kład zie czteroosiow ym ; w dw óch kondygnacjach szczytu znajdują się trzy okna d ośw ietlające poddasze.
E lew acja tyln a od strony podw órza zasłonięta b yła w dw óch trzecich jej szerokości przez o fi cynę. Po lew e j stronie tej elew acji znajduje się w e jście gospodarcze na parter bud yn ku . Do w ysok ości p odstaw y szczytu elew acja ta stan o w i zlep ek form p ow stały w w y n ik u k olejn ych przebudów . P łaszczyzn a szczytu w su row ej nie tyn k ow an ej cegle, pochodząca z go ty ck iej fazy
1. Trzebiatów , tylna fasada budynku nr 27 z zachow anym gotyckim szczytem i śladami dobudowanej oficyny gospo darczej (fot. St. Latour) 1. Trzebiatów , the rear fa çade of No 27 dwelling house w ith the preserved Gothic gable end and traces of an extended outbuilding
budow y, u rozm aicona jest sześciom a różnej w ysok ości b lendam i.
CHRONOLOGICZNE ROZWARSTWIENIE BUDYNKU
W yodrębniono p ięć faz b ud ow y om aw ianej ka m ienicy:
Faza I — druga p ołow a X IV w . — początek budowy;
Faza II — X V w . — rozbudowa, p rzesk lep ie- n ie piw nic;
Faza III — przełom X V I i X V II w . — prze budow a elew a cji frontow ej w form ie północno- renesansow ej;
Faza IV — odbudowa po pożarze w 1679 r. w form ach barokow ych;
Faza V — X IX i X X w . — zm iany adapta cy jn e i ren ow acyjn e.
F a z a I. W okresie tym istn iał już lub był w znoszony budynek sąsiedni, narożny, nr 26. W obecnym dom u nr 27 zachow ały się z tego czasu m ury obw odow e p iw nicy przykrytej d rew nian ym stropem , ułożonym na odsłonię ty ch w trakcie badań odsadzkach. P iw n ica ta m iała w y jśc ie lub lu k do opuszczania tow arów , u sytu ow an y przy ścianie zachodniej i zam y k an y jedn osk rzyd łow ym i drzw iam i od w e w nątrz. Przy ścian ie w schodniej, rów nież w ścian ie frontow ej, znajdow ała się w n ęk a okien na. W narożu ścian y zachodniej i południow ej p iw nicy istn ieje w n ęk a o w ym iarach 1,0 X X 0,95 m, w której przed p rzesklep ien iem p iw n icy zn ajd ow ały się praw dopodobnie schody prow adzące na parter budynku (analogiczne zejścia do p iw n ic zn ajd ow ały się pod b udyn kam i nr 29 i 30 w Rynku).
Z tej sam ej fazy co piw nica zachow ała się ścia na zachodnia, sąsiadująca z b ud yn kiem nr 26,
do w ysok ości łęk ów na p ierw szym piętrze. Zbadany na p ierw szym p iętrze w ę zeł narożny ścian y zachodniej ze ścianą szczytow ą od pod wórza w yk azu je pow iązanie tych ścian. R ów n ież od słon ięte fragm en ty zachodnich łu k ów w ew n ętrzn ych p ierw szego piętra na ścian ie szczytow ej o tej sam ej w ysok ości co łęk i na ścian ie zachodniej w skazują na ich ró w n oczes n e pow stanie. Z achow ane fragm en ty w ym u ro w an e są z ce g ły gotyckiej w w ątk u w e n d y j- skim , starannie spoinow ane.
Na p odstaw ie p ow yższych fak tów m ożna stw ierdzić, że b udynek w zn iesion y w fazie I b y ł d w u kon d ygnacyjny, częściow o p odpiw ni
czony od strony R ynku. P oszczególn e k on d yg n acje p rzyk ryte b y ły stropam i d rew nianym i, opartym i od strony zachodniej na odsadzkach m urow anej pięcioprzęsłow ej ścian y zachodniej. 0 p ozostałych dw óch ścianach b udynku n ie m am y żadnych p ew n ych przekazów; m ogły być w yk on an e w konstrukcji ryglow ej (podobnie jak w zachow anym budynku przy ul. W ojska P olsk iego 62, k tóry do dziś ma tego rodzaju ściany: jedną podłużną oraz szczytow ą od pod wórza).
F a z a II nastąpiła w krótkim czasie po p ierw szej. Jest jeszcze na p ew n o gotycka. N aj prawdopodobniej p rzyczyną dokonanej w ó w czas przebudow y b yła budow a sąsied niego bu dynk u po stronie w sch od niej. N ow a ściana są siedzka została w ym u row ana ró w n olegle do zachodniej, lecz o zm ienionym u kładzie w n ęk 1 filarów oraz o w y ż sz y ch poziom ach oporu stropów . W ty m czasie w zniesion o rów nież m urow aną frontow ą ścian ę szczytow ą, która otrzym ała bogaty, trójuskokow y, p rofilow an y portal oraz w yk on an e z tej sam ej k ształtk i p rzesklepienia otw orów p iw n iczn ych (elem en ty te zachow ały się do dziś). Górna partia elew a cji została zm ieniona w p óźn iejszym okresie. W jakim stopniu w yk orzystan o w czasie tej p rzebudow y szczytow ą elew ację p ołudniow ą z I fa zy trudno jest u stalić z u w agi na w ielk ie zm iany, w yb u rzenia i przem urow ania w póź n iejszy ch fazach, a zw łaszcza w X V III i X IX w . W nętrze k am ien icy u legło rów nież zasadniczym zm ianom . P iw n ica została p odzie lona m urow aną ścianą działow ą oraz przykryta dw iem a kolebam i. W tym czasie zostało z li k w idow ane bezpośrednie połączenie p iw n icy z parterem . P ozostało jed yn ie w e jście z z e w nątrz, od strony Rynku.
P od niesienie poziom ów stropów nad p arterem i p ierw szym p iętrem spow odow ało nadm uro- w an ie daw n ych oporów stropów ścian y zachod niej. Do dziś zachow ała się nadm urow ana ław a w trakcie środkow ym , w idoczna na p ierw szym piętrze. Przez p o d w yższen ie stropu nad p arte rem otrzym ano pom ieszczenie w ysok ości około
1 Siad dobicia tej antresoli i ścianki kantoru za chował się w formie regularnej bruzdy pionowej i gniaizda ipodciągu w filarze pomiędzy portalem a wschodnim oknem.
F AZ A I - 2 poł. XIV w.
4,5 m, p rzedzielone w zdłuż ścia n y w sch od niej drew nianą antresolą, pod którą w części fron tow ej znajdow ał się w y d zielo n y drew nianą ścianką kantor 1.
W szystk ie m u ry w zn iesion e w fazie I i II w yk o n an e są z ceg ły dużego form atu (280/270 X 144/134 X 89/80) o w ątk u w en d y jsk im , m niej lub w ięcej regularnym , ale zaw sze sta rannie spoinow anym .
F a z a III. Z od słon iętych liczn y ch fra g m en tów m urów z tego okresu oraz w stęp n ej an a li zy d etalu i kształtu szczytu fron tow ego prze budow ę tę m ożna datow ać na przełom X V I i X V II w . Zasadniczą jej cechą jest to, że lica m urów , choć w znoszon ych z ce g ły o form acie zb liżon ym do fazy poprzedniej, n ie są sp oin o w ane. W n iek tórych m iejscach stw ierd zon o cien k ie ty n k i w ap ien n e o grubości n ie p rze kraczającej 3 mm .
W nętrze budynku n ie u leg ło w ty m czasie za sadniczym zm ianom , stropy poszczególnych k ondygnacji, jak też antresola na p arterze po zostały najpraw dopodobniej na p oziom ie z fa zy II.
N a jw ięk szym przem ianom u legła elew acja frontow a. Z poprzedniej fazy pozostaw ion o pro filo w a n y portal oraz fra gm en ty ścian y z prze- sk lepieniam i otw orów p iw nicznych, zaś okna parteru i p ierw szego piętra oraz szczy t w y k o nano na now o, nadając elew a cji cech y ren e sansu północnego. Okna, o stolarce ościeżnico w ej, obram owano kraw ędziam i sfazow an ym i i przesklepiono łu k iem odcinkow ym . W łuku ty m nad stolarką pozostaw iono n ieco zagłęb io ny, ty n k ow an y tym panon. Okna pierw szego piętra od w n ętrza m ają ościeża lek k o rozgli- fion e. E lew ację tę w raz ze szczytem p odzielo no pięciom a poziom ym i gzym sam i z kształtk i ceram icznej.
REKONSTRUKCJA OBRAMIEŃ IPRZESKLEPJEŃ FAZOWANYCH NA PODSTAWIE ODKRYTYCH FRAGMENTÓW % WYSOKOSC PARAPETÓW i OKIEN NA PODSTAWIE ODKRYTEGO SKUCIA É PRZYPUSZCZALNE PRZESKL W> OKNA PARTERU _ ^ ODNALEZIONA WYSOKOSC PARAPETU I SZEROKOŚĆ OKNA Z Ш FAZY ■ F A Z A I I - X V w. F A ZA III-XVI/XVII w. 'OBNIŻONY PARAPET _QK1ENN¥_1 PIĘTRA—
7Л ODNALEZIONE LUKI KOSZO-
^ • WE PORTALU I OKIEN PAR T E R U
F A Z A I V - po 1679 E F A Z A V - XVIII, XIXw.
0 1 2 3 4 5r
2. Trzebiatów, R ynek, dom nr 27, graficzna analiza w yn ikó w badań oraz próba rekonstrukcji w nętrza w poszczególnych fazach budowy
2. Trzebiatów, the m a rket square, No 27 dwelling house; graphical analysis of results of investigations and an attem pt to reconstruct the interiors during the separate stages of its erection
ł
klatka schodow a, której frag m en ty jeszcze ist nieją, znajdow ała się w korytarzu b iegn ącym w zdłu ż ścian y zachodniej i b yła bezpośrednie połączona z w y jściem z b ud yn ku na podw órze. T rzytrak tow y podział pierw szego piętra, do konany w om aw ianej fazie, zachow ał się w za sadzie do dziś: ścian y d ziałow e o konstrukcji ryglow ej w y p ełn io n e są n ie w yp alan ą cegłą, trakt fron tow y podzielony jest na dw a pokoje, trakt środkow y, ciem ny, d ośw ietlon y zachow a n ym i n aśw ietlam i nad drzw iam i do pom iesz czeń traktu pierw szego i trzeciego (prostokątne szy b y n aśw ietli osadzone są w ołow iu). Z tej fazy pochodzi istn iejąca w ięźba dachow a o ob niżonej w stosunku do poprzedniej kalenicy,
w ykonana zresztą dość niestarannie: część
krokw i są to w tórn ie u ży te b elk i z rozebranego stropu szczapow ego. D o dziś zachow ał się zw ią zany z om aw ianą w ięźbą kozioł w y cią g u tow a rów, pod którym w stropach nad p ierw szym p iętrem i parterem znajdują się lu k i zam ykane dw u sk rzydłow ą klapą 2.
2 W stropie nad częścią frontową parteru n atra fio no na profilowaną belkę, która z uwagi na swój kształt, jak też częściowo zachowaną polichromię mo że być pozostałością stropu z poprzedniej fazy, użytą wtórnie.
3. Trzebiatów , R ynek, dom nr 27, rzut piwnic
3. Trzebiatów , m arket square, No 27 dwelling house, plan of cellars
S zczyt elew acji podw órzow ej, który z uw agi na rozczłon ow an ie sześciom a blendam i i w yk on a n ie z ce g ły dużego form atu, przy rów nocześnie w y stę p u ją c y m n ieregu larn ym w ątk u oraz bra ku spoinow ania, m oże być d atow an y n ajw cześ n iej na początek X V I w .
F a z a IV obejm uje przebudow y sied em n asto w ieczn e. C ałkow ita zm iana rozplanow ania oraz w yso k o ści w n ętrz sugeruje, że badany b udynek u le g ł zn iszczeniu w czasie w ielk iego pożaru m iasta w 1679 r. W zasadzie zachow ały się ty lk o cztery zew n ętrzn e ściany. W nęki łęk ó w ścia n y w sch od niej, które zosta ły w czasie tej p rzeb u d ow y zam urow ane, do dziś są bardzo siln ie okopcone. W czasie odbudow y obniżono strop nad parterem do w ysok ości poziom u stro pu z fa zy I, tzn. oparto b elk i na p ierw otn ych odsadzkach ścian y zachodniej. N a ścian ie w sch od n iej po skuciu d aw n ych łęk ów w y m u row ano now e, o obniżonej strzałce. Na parterze w p row ad zon o podział ściankam i sza ch u lcow y- m i z korytarzem na osi b ud yn ku w jego fron tow ej części i dw om a pokojam i po dw óch stro nach. W praw ym p om ieszczeniu parteru posze rzono w n ęk ę okienną o około 16 cm. W jej obu ościeżach w y k u to m n iejsze w n ęk i i zam knięto je stolarką, która zachow ała się do dziś. W trak cie środ k ow ym przy ścian ie zachodniej rozbudow ano trzon k om inow y, k tóry w p e w n y m stop n iu p rzedzielił parter. D rew niana
4. Trzebiatów, R ynek, dom nr 27, rzut piętra
4. Trzebiatów, m arket square, No 27 dwelling house, first floor plan
5. Trzebiatów, R ynek, dom nr 27, próba rekonstrukcji elewacji fro n tow ej z fazy III
5. Trzebiatów, m arket square, No 27 dwelling house, an attem pt to reconstruct the front façade in its third stage of erection
W czasie tej p rzebudow y daleko id ącym zm ia nom u legła elew acja frontow a. Ś red n iow ieczn y portal został zam urow any, na jego m iejscu w y konano portal o płaskim łuku koszow ym . Takie łu k i w prow adzono też nad rozszerzonym i ot w oram i okien parteru. Okna pierw szego piętra p ow iększono przez obniżenie o około 30 cm parapetu. Jednocześnie został zlik w id o w an y gzym s m ięd zy p ierw szym p iętrem a parterem . Całą elew a cję otynkow ano.
W elew a cji od strony podw órza zm ieniono otw ory lub przebito now e. Ponadto został zde form ow an y szczyt tej elew acji na sk u tek obni żenia k alen icy dachu.
F a z a V. W X IX i X X w . b u d yn ek przecho dził n astęp n e przebudow y i rem on ty w zw iąz ku ze zm ianą użytkow nika. P ortal w elew acji frontow ej został p ow tórn ie przebudow any: tym razem uzysk ał łuk półokrągły. O kna otrzym a ły w yk rój prostokątny z opaskam i w tyn k u. E lew ację przyozdobiono w ym o d elo w a n y m i w zapraw ie cem en tow o-w ap ienn ej girlandkam i nad oknam i parteru i p ierw szego piętra. W nę trze parteru zaadaptowano na zakład gastrono m iczny, w yburzając część jednej ze ścianek szachu lcow ych środkow ego korytarza oraz po k ryw ając ścian y boazerią. W korytarzu na za pleczu, za ścianką drew nianą osadzoną w fila rze i posadzce w yk on ano pom ieszczen ie san i tarne. W ejście do p iw n icy p rzebito w sien i w sk lepieniu pod trzonem k om inow ym . N a pod daszu przy szczycie fron tow ym w yd zielon o dw a pokoiki m ieszkalne.
PROPOZYCJE DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA KONSERWATORSKIEGO
1. W ew nętrzn y układ przestrzenny
Z u w agi na p rzetrw an ie do dziś w ielu e le m e n tów rozplanow ania w n ętrza zw iązanego z od budow ą budynku po pożarze w 1679 r., przy sporządzaniu d okum entacji dotyczącej k a p ita l nego rem ontu om aw ianej kam ien icy n a le ży dą żyć do utrzym ania układu z fazy IV. R ekon strukcja układu go tyck iego lub renesansow ego jest niew skazana ze w zględ u na brak w obec nej ch w ili d ostateczn ych przesłanek. W w y padku adaptacji barokow ego układu w n ętrza proponuje się: zachow anie ch arak terystycznego układu trzytraktow ego pierw szego p iętra z ciem ną sienią środkową, dośw ietlaną n a św iet lam i w zachow anej stolarce drzw iow ej; rekon struk cję klatki schodow ej w jej układzie z tej fazy z u życiem zachow anych elem en tów oraz p ozostaw ien ie zespołu k om inow ego w p oło w ie ścia n y zachodniej.
Szu kan ie rozw iązania układu w n ętrz z faz po przednich p rzekreślałoby m ożliw ości zacho w an ia w y m ien io n ych a u ten tyczn ych elem en tów .
2. E lew acja frontow a
W ydaje się celow e p oczyn ien ie prób p rzyw ró cenia na p odstaw ie od słon iętych fra gm en tó w jej stanu z fa zy III — renesansow ej, z ew en tu aln y m u w idoczn ieniem fragm en tów stan o w ią cych pozostałość faz w cześn iejszych.
inż. arch. Stefan K w ilecki
In sty tu t A rchitektury i Planowania Przestrzennego P olitechniki Szczecińskiej
1. H. B e r g h a u s , Landbuch von Pom m ern u. R ü gen, II Theil, Band VI, Berlin 1870
2. B r u e g g e m a n n , Ausfuehrliche Beschreibung Vor und H inter Pommern, Stettin 1784.
3. H. L e h m с к e, Die Bau и. K unstdenkm aler des LITERATURA
4. Z. R a d a c k i , A. K ą s i n o w s k i , Kamienice w R yn ku w Trzebiatowie, Pracow nia Dokumentacji Naukowo-Historycznej, PKZ w Szczecinie.
5. Z. R a d a c k i , Studium historyczno-urbanistucz- ne miasta Trzebiatowa, Pracow nia Dokum entacji N aukowo-Historycznej PKZ, Szczecin 1963.
Regierungsbezirks Stettin. Band IV, S tettin 1914.
INVESTIGATION OF A TENEMENT HOUSE AT TRZEBIATÓW
A set of conservation and restoration problems has been presented w ith concern to a tenem ent house si tuated w ithin the southeastern frontage of the m arket square at Trzebiatów. The technical decsription of th at house is followed by a chronological survey th at covers the period from its erection and early recon structions during the second half of the 14th century up to the adaptations and renovations carried out in the 19th and 20th centuries. The above-m entioned chronological survey has been m ade on the basis of restoration works during which a num ber of analyses
were conducted on the revealed w all portions and details. In conclusion of the article some outlines con cerning the restoration have been given by the author who is of opinion th at the layout of the house in question should be reconstructed basing on th at from the Baroque times, i.e. 17th century for which th e most abundant source m aterials are now available. The façades, however, should be brought back to their forms from the Renaissance period (16th—17th century) w ith the sim ultaneous displaying of portions dating from earlier times.
RYSZARD BRYKOWSKI
STAN ZACHOWANIA ZABYTKÓW POWIATU LUBARTOWSKIEGO
Przekazanie do druku K a ta lo g u Z a b y t k ó w
S z tu k i pow iatu lub artow sk iego 1, poprzedzone
go w stępem zaw ierającym n a jistotn iejsze dane z zakresu geografii historycznej oraz krótką ch arak terystyk ę zab ytk ów tego regionu, p oz w ala w n in iejszym k om unikacie na p om inięcie szczegółow ego om ów ienia obiektów i zw rócenie przede w szystk im u w agi na ich stan zachow a nia oraz potrzeby w zakresie ochrony.
ARCHITEKTURA
O obliczu architektury zabytkow ej pow iatu za d ecyd ow ał barok X V II, a zw łaszcza X V III s tu lecia. W cześniejsze ob iekty n ie zachow ały się, b y ły one zresztą przew ażnie drew niane, a n ie liczn e m urow ane zostały bądź znacznie prze kształcon e (kościół w K am ionce), bądź tk w ią 'zapew ne w zrębie późniejszych b udow li (za
m ek w Z aw ieprzycach).
N ajlep iej prezentują się ob iekty sakralne, naj lep szy jest też ich stan zachow ania. W ostat
nich latach restau row an e b y ły kościoły para fia ln e w L ub artow ie (1967— 1970 oraz 1974), K am ionce (restauracja kom pleksow a prow adzo na od 1972 r. objęła architekturę, a obecnie stopniow o w ystrój), O strow iu L ub elsk im (1974) i Sernikach (w n ętrze 1974). R ów nież w dobrym sta n ie znajdują się restaurow ane w cześn iej k ościoły w K ijan ach (1955; w ów czas też p rzy w rócono p ierw otn y k ształt d a c h u 2) i klasztor n y w L ub artow ie (1958). K ościoły w R udnie i M ichow ie w ym agają jed y n ie odnow ienia. Za strzeżenia n atom iast budzi fakt, że w ram ach d alszych prac restau racyjn ych przy k ościele w Sernikach p rzew id u je się w ym ian ę dachów k i na blachę oraz zastąpien ie w n iektórych p o m ieszczeniach posadzki ceglanej p łytkam i PCV. N ie m ożna też dopuścić do w ym ian y za b ytk o w y ch d rzw i w ejścio w y ch w ty m że k oś ciele. Ż ałow ać rów nież n ależy, że restauracji kościoła w K am ionce n ie w yk orzystano dla przeprow adzenia badań architektonicznych i
1 Katalog Zabytków S ztu ki w Polsce. Tom VIII. Wo jewództwo lubelskie (pod red. Ryszarda Brykowskie- go i Ewy Smulikowskiej). Zeszyt 11. Powiat lubar tow ski (opr. R. Brykowski, Z. Kossakowska-Szanajca, J. Rutkowska), W arszawa (grudzień 1974 przekazany do druku); w stępną inw entaryzację przeprowadziły w latach 1952—1953 Z. Kossakowska-Szanajca i J. R u t kowska; objazd redakcyjny połączony z ponowną
in-w entaryzacją przeproin-wadził oraz Katalog opracoin-wał R. Brykowski w latach 1970—1974; z tego też okresu pochodzą dane dotyczące stanu zachowania zabytków. 2 H. G a w а г e с к i, Prace konserwatorskie w w oje w ództw ie lubelskim (1953—1957), „Ochrona Z abyt ków”, XI, 1598, nr 1—2, s. 125; M. K u r z ą t k o w - s к i, Ochrona zabytków w w ojewództwie lubelskim (1944— 1968), „Rocznik Lubelski”, XII, 1969, s. 136.
