Znaczenie samosterowności człowieka w działalności zawodowej

Jolanta Wilsz

Znaczenie samosterowności

człowieka w działalności zawodowej

Problemy Profesjologii nr 1, 13-23

P ro b le m y P ro fesjo lo g ii 1/2008

Jolanta W ilsz

ZNACZENIE SAMOSTEROWNOŚCI CZŁOWIEKA

W DZIAŁALNOŚCI ZAWODOWEJ

Streszczenie

Duża sam osterow ność pracow nika jest konieczna ze w zględu na oczekiw anie coraz lepszych efektów jeg o pracy. W artykule przedstaw iono poglądy specjalistów na temat sam osterowności. Z aprezento­

w ano koncepcję w łasną autorki ujm ującą sam osterow ność w kontekście wewnętrznych m echanizm ów zachodzących w człow ieku oraz w aspekcie jeg o stałych indyw idualnych cech osobow ości, będących zdolnościam i sterow niczym i.

T H E IM P O R T A N C E O F S E L F -D E T E R M IN A T IO N IN D E V E L O P M E N T O F V O C A T IO N A L A C T IV IT Y

Sum m ary

High self-determ ination o f an em ployee is indispensable because o f the expectation o f constant im ­ provem ent o f the effects o f his or her work. The paper presents opinions o f specialists on self- determ ination. An original conception o f the authoress is presented, discussing self-determ ination in the context o f internal m echanism s acting within a m an and in the aspect o f constant individual traits o f personality, w hich are self-determ ination skills.

Wstęp

Zakres i jakość zm ian dokonanych przez pracownika w procesie pracy (przekształceń, re­ strukturyzacji, przem ian) i w uczestniczących w nim ludziach oraz w środowisku zawodo­ wym itp., są rezultatem jego sterowania, różnymi jego elementami tego procesu (ludźmi, urządzeniami, procesam i technologicznymi itp.) oraz kształtowania, oczywiście również przez sterowanie, korzystniejszych relacji między tymi elementami. Już w tym momencie nasuwa się spostrzeżenie, że tym lepsze powinny być efekty pracy człowieka, im skuteczniej­ sze jest jego sterow anie, czyli im większa jest jego samosterowność, która mówiąc najogól­ niej, zależy od wiedzy, um iejętności, osobowości i predyspozycji człowieka.

Zmiany wprow adzane przez pracownika powinny być jednocześnie racjonalne, rozwojo­ we, kreatywne, sensowne ekonom icznie i humanistyczne.

Implikacje postępowych zm ian ujmowanych w szerszym, a nawet w kontekście global­ nym, w ynikają dla edukacji, która powinna wyprzedzać przemiany i tak przygotowywać lu­ dzi, by posiadali potrzebną wiedzę i umiejętności do ukierunkowywania procesów transfor­ macji rzeczyw istości zastanej na bardziej sprzyjającą człowiekowi - rzeczywistość przyszłą. System edukacji, który będzie w stanie sprostać temu zadaniu powinien opierać się na wizji świata postrzeganego w kategoriach postindustrialnych, sym ptomatycznych dla społeczeń­

stwa inform acyjnego. Bela H. B anathy1 proponuje wybór takiego modelu edukacji, który za­ pewni ukształtow anie zdolności człow ieka do globalnego i lokalnego rozpoznawania i warto­ ściow ania wyłaniających się wizerunków rzeczywistości. Proponuje ona przyjm ować, jako kryterium wyboru, paradygm at system owy nauczania twórczego i ew olucyjnego, który ma sprzyjać doskonaleniu i przyspieszaniu przeobrażeń oraz ich wielokontekstowej oceny w skali wartości w ielodyscyplinow ych. B. H. Banathy podkreśla konieczność ukierunkowywania aktywności uczestników procesu edukacyjnego na nabyw anie um iejętności systemowego projektowania w artości niezbędnych dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Posiadanie tego rodzaju um iejętności zw iększy skuteczność sterowania człowieka procesami przemian na wszystkich poziom ach systemu: biosfera - społeczeństwo - technosfera2.

N a obecnym etapie rozw oju społecznego na pierwszy plan wysuwa się człowiek, który umie funkcjonow ać w otoczeniu, w taki sposób, by przekształcając otoczenie z korzyścią dla siebie i innych ludzi, poprzez urucham ianie procesów rozwojowych w tym otoczeniu, sty­ m ulować własny rozw ój, gdyż tylko środow isko rozwijające się sprzyja procesom rozwojo­ wym dokonującym się w samym człowieku. Czynić to je st w stanie człowiek o dużej samo- sterowności, który je st świadomy, że:

- w „interesie własnym ” człow ieka będącego jednostką autonomiczną, je st ciągły rozwój, gdyż w je g o procesie może zwiększać sw oją samosterowność, zgodne z tym interesem jest przeciw staw ianie się tym oddziaływaniom , które pow odują regres rozwoju, gdyż skutkiem regresu je st zm niejszenie sam osterowności;

- człow iek funkcjonuje w otoczeniu, które na niego oddziałuje - kształtując go, równocze­ śnie on sam oddziałuje na otoczenie - przekształcając je, tym skuteczniej, im w iększą ma sam osterow ność;

- skuteczność tych oddziaływ ań może zagwarantować mu dobra znajomość i rozumienie tego otoczenia, na które w yw iera wpływ.

Człow iek może sterować otoczeniem i innymi systemami, które się w nim znajdują, na przykład ludźmi - co czyni tym skuteczniej, im w iększa je st jego samosterowność, może też być sterowany przez inne system y - tym łatwiej będzie poddawał się ich sterowaniu, im m niejsza będzie je g o sam osterow ność.

O taczająca człow ieka rzeczyw istość je st dziś nieporównywalnie bardziej skomplikowana aniżeli w poprzednich okresach. Zarów no w tej rzeczywistości, ja k i w otoczeniu zawodo­ wym człow ieka bezustannie dokonują się zmiany, wiele z nich są zakłóceniami zarówno dla środow iska zaw odowego, ja k i dla człow ieka będącego jego elementem. Zakłócenia te naru­

1 B.H. Banathy, Projektow anie system ów edukacji. Podróże w przyszłość, tłum. M. Bazewicz, W ydaw ­ nictw o Politechniki W rocław skiej. W rocław 1994.

2 T echnosfera je st to „układ lub raczej m egaukład, w którym funkcjonują środki techniczne stworzone przez człow ieka w w arunkach otaczającego go św iata", definicję tą podał K. Ledwoń w: K. Ledwoń Ekologicz­ ne podstaw y kształtow ania technosfery, W ydaw nictw o N aukow e PW N, W arszaw a-W rocław 1998, s. 7.

Biosfera je s t to system , którego zadaniem je s t zapew nienie ludziom oraz innym stw orzeniom w szelkich m aterialnych podstaw bytow ania. System ten podtrzym uje nasze życie i pozwala funkcjonow ać mechanizmom, które reprodukują zasoby i o dtw arzają walory środow iska (podaję za K. Ledwoń, Ekologiczne podstawy..., s.151).

szają równow agę funkcjonalną człowieka. Jeśli nie potrafi on przywrócić jej, likwidując za­ kłócenia, jego działalność zaw odow a je st utrudniona.

Poglądy na temat samosterowności

Sprawnie funkcjonow anie człow ieka w tej rzeczywistości i w środowisku zawodowym , głownie w sytuacjach pracy, wym ierne kształtowanie ich przez sw ą działalność, skuteczne likwidowanie zakłóceń równowagi funkcjonalnej, wydaje się dziś możliwe, jedynie dzięki dużej samosterowności. Takiem u funkcjonowaniu sprzyja rozum ienie przez człowieka relacji między nim a rzeczyw istością. D o zrozum ienia tej relacji potrzebna je st znajomość samego siebie i rzeczywistości.

N a tem at sam osterow ności człow ieka odnoszonej do jego działalności zawodowej wy­ powiadali się M elvin L. Kohn i Carmi Schooler3. Badali różne jej aspekty. W edług nich: sa- mosterowność je st to „działanie na podstawie własnego, indywidualnie wypracowanego, osą­ du sytuacji, zw racanie uwagi zarówno na w ew nętrzną dynam ikę zachowań, jak i ich obser- wowalne konsekw encje, szerokie horyzonty myślowe, ufność wobec innych, a także wyzna­ wanie standardów m oralnych, według których nic nie zw alnia człow ieka od odpowiedzialno­ ści za własne zachow ania przed samym sobą”4. Tak rozum iana samosterowność m ożliwa jest tylko wtedy, „gdy rzeczyw iste warunki życia pozw alają na pew ną wolność w działaniu, two­ rzą podstawy do czucia się panem swego losu” 5, czyli zw iększają autonomię człowieka.

Poniew aż sam osterow ność w edług niektórych je st wartością, postrzegają świat jako miej­ sce, w którym można realizow ać indywidualne działania odpowiedzialnych za siebie jedno­ stek, które „będą za razem skłonne do uw ażania siebie za jednostki kom petentne, umiejące realizować swe cele i panujące nad siłami, które oddziałują na ich osobiste położenie. Osoby, dla których w artością stał się konform izm , będą zaś skłaniać się do takiego postrzegania oto­ czenia i swych własnych m ożliw ości, zgodnie z którym konformizm wydaje się niezbędny, a zarazem właściw y”6. Konform izm w rozumieniu M. L. Kohna i C. Schoolera dotyczy przede wszystkim posłuszeństw a wobec nakazów ludzi obdarzonych autorytetem, wobec zwierzchników, nie dotyczy natom iast naśladowania rówieśników. Tak rozumiany konfor­ mizm wydaje się mieć ścisły zw iązek z małym stopniem autonomii człowieka i z jego dużą podatnością.

Z sam osterow nością w działalności zawodowej mamy do czynienia wówczas, „gdy je d ­ nostka wykazuje w w ykonywanej przez siebie pracy inicjatywę, wykorzystuje swój intelekt i niezależną ocenę sytuacji (...). W tej mierze, w jakiej ludzie w ykonują prace o znacznym stopniu złożoności, są w jej wykonywaniu wolni od ścisłego nadzoru i wykonują zadania

nie-3 M.L. Kohn, C. Schooler, Praca a osobow ość. Studium w spółzależności, tłum. B.W. M ach, Państwow e W ydaw nictw o Naukow e, W arszaw a 1986.

4 Tam że, s. 15-16. 5 Tam że, s. 16. 6 Tam że, s. 21.

zrutynizowane - są także w swej pracy sam osterowni. Gdy zaś w ykonują prace o nieznacz­ nym stopniu złożoności, są ściśle nadzoow ani, a zadania robocze m ają charakter rutynowy - ich praca nie może być sam osterowna”7. Należy też podkreślić, że „praca, która ogranicza zaw odow ą sam osterow ność, obniża elastyczność intelektualną oraz pow oduje rozwój kon- form istycznych nastaw ień wobec społeczeństwa i wobec samego siebie”8 i oczywiście nie sprzyja rozwojowi człow ieka i jego samorealizacji.

M. L. Kohn i C. Schooler sform ułowali trzy warunki sam osterowności zawodowej: - ludzie nie m ogą być samosterowni w swej pracy, jeśli są ściśle nadzorowani;

- praca pow inna w ym agać inicjatywy, intelektu i niezależnej oceny sam ego wykonawcy pracy;

- praca powinna dopuszczać zróżnicowane podejście do zadań, organizacja pracy musi być złożona, musi obejm ow ać ca łą gamę zadań, nie powinna więc być zrutynizowana.

K om binacja tych czynników um ożliwia sam osterowność zaw odową człowieka.

W iele interesujących opinii na tem at związków pracy z sam osterow nością sformułowali M. L. Kohn i C. Schooler9, zacytuję najważniejsze z nich:

- prace wysoce zrutynizowane (powtarzalne i przewidywalne) ograniczają możliwości przejaw iania intelektu, niezależnej oceny i inicjatywy, natom iast prace obejmujące różno­ rodność nie dających się przewidzieć zadań m ogą ułatwić samosterowność lub nawet jej wymagać;

- praca zorganizow ana w sposób złożony wym aga dużego zakresu sam osterowności; - sam osterow ność zaw odowa je st znacząco powiązana z prawie wszystkimi aspektami war­

tości i orientacji;

- pozycja zaw odowa przestałaby być istotna dla większości aspektów wartości i orientacji, gdyby w yższa pozycja zawodowa nie oznaczała zarazem większego rozmiaru zawodowej sam osterowności;

- poziom w ykształcenia pozostaje w ścisłym związku z wartościami i orientacjami o tyle, 0 ile w ykształcenie rozw ija elastyczność intelektualną i horyzonty myślowe, które są pod­ staw ą wartości i orientacji ukierunkowanych na sam osterowność;

- im w yższa je st pozycja zajm ow ana przez jednostki, ty bardziej cenią one samosterowność 1 tym bardziej są przekonane, że samosterowność jest zarówno możliwa, ja k i korzystna; - sam osterow ność pociąga za sobą przekonanie, że jednostka je st w mocy przyjąć odpowie­

dzialność za podejm ow ane przez siebie działania;

- podstaw owym aspektem pozycji zawodowej je st fakt decydowania o sam osterowności; - osoby, które są sam osterowne w swej pracy zawodowej, są mniej autorytarne, częściej

w yznaczają standardy m oralne zbudowane raczej wokół odpowiedzialności przed samym sobą niż przed literą prawa, są bardziej pewne swych zdolności i umiejętności oraz przeja­ w iają mniej postaw autodeprecjacyjnych, rzadziej dają wyraz postawom fatalistycznym

7 Tam że, s. 17-18. 8 Tam że, s. 218.

9 O pinie M. L. K ohna i C. Schoolera zostały przedstaw ione w: M. L. Kohn, C. Schooler, Praca a osobo­ wość..., s. 71-261.

i lękowym; jest im obcy autorytarny konserwatyzm i konformizm wobec poglądów oto­ czenia;

- sam osterowność prowadzi do lepszego sam opoczucia psychicznego.

Rów nież K azim ierz M aciej Słomczyński, Joan M iller i M elvin K ohn10 wskazali, że ist­ nieje wzajem na zależność pom iędzy pozycją zaw odow ą pracownika a jego sam osterownością zaw odow ą oraz, że sam osterow ność wywiera wpływ na wartości i orientacje człowieka w odniesieniu do społeczeństwa.

W edług Jeylana T. M ortim era i Jona L orence’a " samosterowność zawodowa to „auto­ nom ia pracy” . Przeprow adzone przez nich badania pozwoliły stwierdzić, że autonomia w wy­ konywanej pracy prowadzi do akcentowania przede wszystkim tych wartości związanych z pracą zawodową, które dotyczą samej treści pracy albo jakości kontaktów z ludźmi oraz, że autonomia w pracy w yw iera istotny wpływ na wiarę w siebie.

W edług Janiny E. K am ey praca jest w artością dla pracownika a „główny cel pracownika to realizacja oczekiwań o autonom ii” 12. J. E. K am ey wym ienia i om awia metody w artościo­ wania pracy opracowane przez siebie oraz przez innych autorów, uwzględniając samodziel­ ność jako jedno z kryteriów syntetycznych. M ów iąc o rolach zawodowych zwraca uwagę, że są powiązane z podejm ow aniem decyzji, z dużą samosterownością, która jest w łaściw ością działania polegającą na sam odzielnym stawianiu celu i samodzielnym opracowywaniu struk­ tury czynności13.

Sam osterowność zależy od jego zdolności sterowania. Im większe człowiek ma te zdol­ ności, tym w iększa je st jego sam osterow ność a w efekcie większa niezależność od otoczenia, skuteczność sterow ania nim oraz skuteczność zaspokajania wszelkiego rodzaju potrzeb. Równie ważne dla człow ieka je st posiadanie ja k największej zdolności przeciwstawiania się utracie zdolności sterow ania, gdyż negatyw ną konsekw encją utraty zdolności sterowania jest zm niejszenie sam osterowności. Przy czym całkow ita utrata zdolności sterowania człowieka, której towarzyszy zupełny brak samosterowności, stanowi bezpośrednie zagrożenie dla jego egzystencji. Istnieje ścisły zw iązek pomiędzy zdolnością sterowania a zdolnością przeciwsta­ wiania się utracie zdolności sterowania, im w iększa zdolność sterowania człowieka, tym większa jest jego zdolność przeciw staw iania się utracie zdolności sterowania, ponieważ utra­ cie zdolności sterow ania człow iek przeciwstaw ia się dzięki posiadanej zdolności sterowania.

Dzięki zdolnościom sterow ania człowiek oddziałuje na otoczenie wywołując w nim zmiany oraz pobiera z tego otoczenia potrzebne mu do sterowania informacje i energię, tym więcej, im większe są te zdolności.

10 K.M. Słom czyński, J. M iller, M. Kohn, Stratification, work, and values: A Polish-United States com pari­ son. „A m erican Sociological Review ”, 46 1981. C ytuję za M. L. Kohn, C. Schooler, Praca a osobowość...

11 J.T. M ortim er. J. Lorence, W ork experience and occupational value socialization: A longitudinal study, [w:] „A m erican Journal o f S ociology” , 84, 1979, J.T. M ortimer, J. Lorence, O ccupational experience and the self-concept: A longitudinal study, [w:] „Social Psychology Q uarterly” , 42, 1979. Obydwie pozycje cytuję za M L. Kohn, C. Schooler, Praca a osobow ość...

12 J.E. Kam ey, C złow iek i praca. W ybrane zagadnienia z psychologii o pedagogiki pracy, W ydawca: M ię­ dzynarodow a Szkoła M enedżerów , W arszaw a 1998, s. 22.

13 J.E. Kam ey, Podstaw y psychopotologii i pedagogiki pracy. W ydawca: W yższa Szkoła Hum anistyczna im. A leksandra G ieysztora, Pułtusk 2004, s. 302.

Samosterowność w kontekście wewnętrznych mechanizmów zachodzących

w człowieku i jego stałych indywidualnych cech osobowości

Zdolność sterow ania i zdolność przeciw staw iania się zdolności sterowania są najw ażniej­ szymi zdolnościam i człow ieka funkcjonującego jako jednostka autonom iczna, gdyż od nich zależy efektyw ność je g o funkcjonowania. Zdolności te zależą od właściwości sterowniczych człowieka, którymi są jego stałe indyw idualne cechy osobowości i cechy zm ienne. Od tych cech zależy więc je g o sam osterow ność, a więc przebieg procesu sterowania się w środow i­ sku. W łaściw ości sterow nicze zm ienne, które zależą od oddziaływań otoczenia są kształtowa­ ne pod jego wpływem.

Potrzeba posiadania ja k największych zdolności i um iejętności sterow ania oraz zdolności i um iejętności przeciw staw iania się ich utracie, wymieniłam na pierwszym miejscu w kon­ cepcji potrzeb sterow niczych człowieka.

Stałe indyw idualne cechy w dziedzinie funkcji intelektualnych determ inują zdolności ste­ rownicze, gw arantują innow acyjne operow anie inform acjam i i kom petentne funkcjonowanie intelektualne w ów czas, gdy są odpow iedniej wartości. Natom iast stałe indywidualne cechy w dziedzinie stosunków interpersonalnych determ inują umiejętności interpersonalne i wpły­ w ają na kształt stosunków międzyludzkich.

Sam osterowność człow ieka, w ynikającą ze zmiennych właściwości sterowniczych, może się zwiększać w procesie ich nabywania, gdy człow iek utraci niektóre z nich (na przykład w procesie zapom inania), jego sam osterow ność maleje. Najczęściej cechy zm ienne form ow a­ ne są w procesie kształcenia. W związku z nieuchronną derejestracją posiadanych przez czło­ wieka inform acji oraz pojawianiem się w jego otoczeniu informacji nowych, konieczne jest kształcenie ustawiczne w celu ciągłego podnoszenia kwalifikacji zawodowych, których od­ pow iednio wysoki poziom przyczynia się do wzrostu samosterowności zawodowej.

D om eną św iata (rów nież człowieka) od jego zarania jest rozwój polegający na pow sta­ waniu nowych system ów oraz zw iększaniu stopnia uporządkowania (zorganizowania) struk­ tury system ów ju ż istniejących, ja k i tych nowo powstałych. Jeśli jakiś system uzyska struktu­ rę całkowicie uporządkowaną, to w ram ach tego systemu niczego nie m ożna zmienić aby uzyskać w yższy stopień uporządkow ania (system taki jest niereform owalny a właściwie nie- transform ow alny), nie m ożna więc zw iększyć jego samosterowności. Jeśli jednak konieczna jest w iększa sam osterow ność powinien powstać nowy system, na bazie rozproszonych ele­ mentów starego system u (wszystkich albo niektórych) i dodatkowych nowych elementów.

Rozwój każdego system u polega na pow stawaniu nowych relacji pomiędzy je g o ele­ m entam i, co je st rów noznaczne z podwyższaniem stopnia uporządkowania systemu czyli z podnoszeniem jego poziomu, a w konsekwencji ze zwiększeniem samosterowności. Syste­ my now o pow stające startują od bardzo m ałego stopienia uporządkowania i małej samoste­ rowności, ich początkowo bardzo wysoka entropia zm niejsza się w procesie organizacji sys­ temu, w efekcie następuje w zrost stopienia uporządkowania tego systemu.

Im w iększy stopień uporządkowania uzyskuje system, w efekcie rozwoju, tym w iększą osiąga sam osterow ność. W ystępuje tu także inna prawidłowość, którą m ożna wydedukować

stosując ścisie zasady analizy systemowej, a mianowicie: im więcej informacji posiada sys­ tem, tym większy je st jego stopień uporządkowania, a więc jego samosterowność i w rezulta­ cie efektywność sterow ania. D latego też w procesie pracy pracow nik powinien mieć dostęp do inform acji, które zw iększą jego sam osterowność, jednocześnie przyczynią się do jego rozwoju. W ystępują tu dw ie możliwości:

- dostarczanie pracownikowi gotowych informacji;

- przygotow yw anie go do sam odzielnego zdobyw ania informacji.

Preferow ana pow inna być druga możliwość, gdyż wszelkiego typu przedsięwzięcia po­ dejm ow ane przez człow ieka sam odzielnie, skuteczniej przyczyniają się do wzrostu jego sa­ mosterowności, niż działania narzucone.

Odrębne inform acje docierające do człowieka, jeśli m ają służyć jego rozwojowi powinny nie tylko w łączać się w jego ju ż istniejące struktury poznawcze, ale również tworzyć struktu­ ry nowe, coraz bardziej uporządkowane i spójne.

Ludzie o strukturach poznawczych o małym stopniu uporządkowania, mający m ałą sa­ mosterowność, będ ą hołdowali wartościom niższego rzędu (na przykład wyłącznie dobrom materialnym), natom iast ci o dużym stopniu uporządkowania, którzy m ają d użą samosterow­ ność - w artościom w yższego rzędu (na przykład ideałom humanistycznym).

W raz ze wzrostem stopnia uporządkowania struktur poznawczych zwiększa się integracja człow ieka z rzeczyw istością, uw idacznia się to w dostrzeganiu i rozumieniu szerokiego za­ kresu aspektów tej rzeczyw istości, zwiększy się również jego samosterowność i autonomia.

Przy czym człow iek uśw iadam ia sobie w łasną sam osterowność w tym większym stopniu, im silniejsze je st jego przekonanie o możliwości podejm ow ania sam odzielnych decyzji.

A utonom ia człow ieka, czyli uniezależnienie od otocznia, nie oznacza, że człowiek nie bierze pod uwagę tego, co się w tym otoczeniu dzieje a jedynie pozw ala mu na samodzielność decyzyjną, na podejm ow anie decyzji zgodnych z własnymi priorytetam i, autonomia gwaran­ tuje człowiekowi sam odzielne decydow anie o własnych celach, sposobach i środkach ich re­ alizacji. O granicza wpływ oddziaływ ań sterowniczych docierających do człow ieka z ze­ wnątrz, którym musi się podporządkować. Im w iększa autonom ia człowieka, tym większy zakres jego m ożliw ych reakcji, w związku z tym człow iek je st w stanie rozwiązać więcej róż­ norodnych i skom plikow anych problem ów zgodnie z interesem własnym oraz m niejsza ko­ nieczność realizacji interesów własnych innych ludzi. N atom iast im więcej wpływów innych ludzi człowiek je st zm uszony respektow ać, tym m niejsza jest jego autonomia i sam osterow­ ność.

N asuw a się tu refleksja, że człowiek najlepiej dla siebie będzie postępował wówczas, gdy sam sform ułuje najkorzystniejsze cele własne, ale ich realizację władny będzie przerzucić na innych (w yręczając się nimi).

Sam osterowność człow ieka m ożna również rozpatrywać z punktu widzenia jego własnej równowagi funkcjonalnej, którą zaburzają zakłócenia zewnętrzne. Jeśli nie w yw ołają zmian nieodwracalnych, człow iek dzięki zdolności do utrzym ywania się w równowadze funkcjonal­ nej będzie dążył do usunięcia tych zakłóceń. Gdy mu się to uda powróci do równowagi. D ą­ żenie do zachow ania równow agi funkcjonalnej, przejawiające się w dążeniu do usuwania jej

zakłóceń, jest działaniem człow ieka w „interesie własnym ” , sprzyjającym zwiększeniu wła­ snej samosterowności.

Zdolność człow ieka do utrzym ywania się w równowadze funkcjonalnej gwarantuje mu efektywniejsze sterowanie się, im w iększa je st jego sam osterowność, tym skuteczniej będzie likw idował zakłócenia ju ż powstałe i przeciw działał tym, które m ogą się pojawić oraz łatwiej będzie pow racał do stanu możliwie bliskiem u równowagi funkcjonalnej.

W arunkiem posiadania sam osterow ności potrzebnej do skutecznego funkcjonow ania jest posiadanie zdolności poznaw ania otaczającej rzeczywistości, zdolności wyobrażania sobie (tw orzenia w izji) nowej lepszej rzeczywistości oraz zdolności jej tw orzenia. Im większe są u człow ieka te wszystkie zdolności, tym w iększa je st jego samosterowność.

Sam osterow ność człow ieka może być zw iększana przez ciągłe uaktualnianie rzetelnych inform acji o rzeczywistości i zwiększanie ich zasobu, dające mu lepszą orientacje o jej stanie faktycznym. Zakłócenia w dopływie tych inform acji do człowieka (selekcjonowanie, znie­ kształcanie, ograniczanie dopływu, elim inow anie itp.) oraz manipulowanie nimi zm niejsza sam osterow ność człow ieka a tym samym, zwiększa podatność na oddziaływania sterownicze z zew nątrz, niekorzystne dla niego.

W zw iązku z pow yższym proces pracy powinien być procesem:

- ciągłym , pow odującym niezbyt gwałtow ne zmiany struktury poznawczej pracownika, gdyż naw et rzadkie, ale zbyt gwałtowne zmiany, w zbyt dużym stopniu naruszają jego równo­ wagę funkcjonalną i są dla niego znacznie mniej korzystne niż zmiany częste i małe; - zw iększającym sw obodę decyzyjną pracownika, dzięki czem u będzie on przyswajał infor­

macje o stanie otaczającej go rzeczywistości, a ignorow ał inform acje, którym musiałby się podporządkować wbrew „interesowi w łasnem u” ;

- zw iększającym możliwości rozwoju pracownika przez samorealizację;

- prow adzącym do zm ian adaptacyjnych w jego strukturze, pozwalających na większe unie­ zależnienie się od otoczenia, a jednocześnie pozwalających na lepsze wykorzystanie oto­ czenia;

- zorientow anym na zw iększanie sam osterowności pracownika w procesie, który powinien mieć charakter ustawiczny.

Człow iek m oże oddziaływ ać na otoczenie, sterować nim nie tylko spożytkowując własną energię, ale rów nież wykorzystując posiadaną energię socjologiczną14, dlatego też, im więk­ sza je st moc socjologiczna w jego dyspozycji, tym w iększą powinien mieć samosterowność.

Dzięki dużej sam osterow ności człowiek jest w stanie skutecznie rozwiązywać najważ­ niejsze problem y zw iązane z jego funkcjonow aniem zawodowym, należy do nich zaliczyć m iędzy innymi:

- dokonanie praw idłow ego wyboru zawodu;

- podjęcie pracy w najodpowiedniejszym dla siebie zawodzie, gwarantującym sam orealiza­ cję, zadowolenie, satysfakcję, sukces itp.;

14 E nergia socjologiczna, zw ana też m ocą socjologiczną, stanowi dla człow ieka energię zewnętrzną, której źródła znajdują się w otoczeniu. E nergia ta je st w ykorzystyw ana bezpośrednio, bez konieczności przetw arzania jej przez własny organizm .

- dobrą znajomości sam ego siebie (własnego potencjału, predyspozycji itp.) w odniesieniu do środow iska zawodowego;

- dobrą znajomości środow iska zawodowego; - skuteczne oddziaływ anie na środowisko zawodowe;

- prawidłowe rozpoznaw ania i rozum ienia trudności oraz problemów zawodowych, a także posiadanie um iejętności ich analizowania;

- obiektyw nąocenę w łasnej sytuacji zawodowej;

- posiadanie um iejętności pozwalających na samodzielne podejm owanie optymalnych decy­ zji zawodowych;

- posiadanie najw łaściw szych dla siebie kwalifikacji zawodowych; - ciągłe podnoszenia kw alifikacji zawodowych;

- posiadanie realistycznego, dalekosiężnego planu zawodowego i umiejętności uaktualniania go;

- dostosowanie zawodowe.

Aby człow iek mógł skutecznie funkcjonować w środowisku zawodowym powinien: - posiadać wiedzę o środow isku zawodowym;

- posiadać wiedzę o sam ym sobie;

- mieć możliwość odbierania oddziaływań środowiska zawodowego; - mieć możliwość oddziaływ ania na środowisko zawodowe.

Zapotrzebowanie rynku pracy na pracowników o dużych zdolnościach sterowniczych powinno ciągle wzrastać, gdyż będzie pojawiało się coraz więcej zawodów wymagających dużej sam odzielności, inicjatyw y, aktywności, szerokich horyzontów myślowych, niezależno­ ści, skuteczności, itp.

W zawodach polegających na przetwarzaniu informacji ludzie powinni posiadać um iejęt­ ności sam odzielnego i aktywnego poszukiwania inform acji, sprawnego operowania nimi (oceniania, analizow ania, segregowania, porównywania, kojarzenia, przekazywania, stosowa­ nia) i tw orzenia nowych inform acji. Zawody te w ym agają dużej samosterowności będącej rezultatem dużych wartości stałych indywidualnych cech osobowości w dziedzinie funkcji intelektualnych. Cechy te są zdeterminowane przez właściwości ludzkiego mózgu, będącego „narzędziem” pozwalającym na: rejestrowanie, przetwarzanie, wytwarzanie nowych i przeka­ zywanie informacji.

Zawody w ym agające bezkonfliktowej współpracy z ludźmi potrzebują pracowników o dużej sam osterowności wynikającej z wartości stałych indywidualnych cech osobowości w dziedzinie stosunków interpersonalnych - adekw atnych do rodzaju sytuacji. Tak więc efektywność funkcjonow ania zawodowego człowieka w pracy z ludźmi zależy w głównej mierze od wartości jego stałych indywidualnych cech osobowości w dziedzinie stosunków interpersonalnych (będzie ona tym większa, im większa je st tolerancja człowieka, mniejsza jego podatność i im w łaściw sza emisyjność, ze względu na sytuację w której się znajduje), a rezultaty pracy w zawodach polegających na przetwarzaniu informacji zależą głównie od wartości stałych indyw idualnych cech osobowości w dziedzinie funkcji intelektualnych (będą one tym większe, im w iększą ma przetwarzalność, odtwarzalność i posiadany talent).

N ajlepsze efekty w pracy zawodowej uzyska ten człowiek, którego oddziaływ ania będą zindyw idualizow ane ze względu na stałe indywidualne cechy osobowości człowieka, będące­ go obiektem sterow ania, gdyż „oddziaływ ania uw zględniające stałe indywidualne cechy oso­ bow ości człow ieka (dostosow ane do nich) stym ulują i inspirują samodzielne, aktywne, twór­ cze zachow ania, urucham iają wewnętrzny potencjał człowieka, są gw arancją jego optym al­ nego rozw oju” 15.

Jednostka, znajdująca się w sytuacji, w której nie może dobrze funkcjonować ze względu na posiadanie zbyt małej sam osterow ność, w stosunku do rodzaju sytuacji, swój problem mo­ że rozw iązać jeśli:

- dostosuje się do danej sytuacji, zw iększając sw ą sam osterowność do takiej, która gwarantuje spraw ne funkcjonow anie, w tej sytuacji (na przykład przez dokształcanie się);

- zmieni nieodpow iednią dla siebie sytuację, na taką, w odniesieniu do której jej zdolności sterownicze są w ystarczające do spraw nego funkcjonowania.

Człow iek, który posiada sam osterowność zbyt dużą, w stosunku do wymaganej przez sytuację, w której się znajduje, powinien zm ienić sytuację na taką, w której napotkana bar­ dziej złożone i am bitne problem y do rozwiązania, pozwalające mu w pełni wykorzystać po­ siadane m ożliw ości intelektualne i umożliwi pełniejszą samorealizację.

Zakończenie

A naliza poglądów, autorów badających sam osterow ność pozwala stwierdzić, że koncen­ tru ją się oni głów nie na w pływ ie sam osterow ności zawodowej na osobowość człowieka.

Zaproponow ane przeze mnie ujęcie sam osterowności dotyczy rów nież sam osterowności człow ieka i je g o osobow ości, jednakże pozw ala ono stw ierdzić, że od osobowości człowieka zależy jego sam osterow ność (w różnych sytuacjach, również w zawodowych, a więc sam oste­ rowność zaw odowa). Sądzę jednak, że można wysunąć hipotezę, której udowodnienie jest wysoce praw dopodobne: że między sam osterow nością zaw odową człow ieka a jego osobow o­ ścią w ystępuje sprzężenie zwrotne. Im w yższy poziom osobowości człow ieka, tym większa jego sam osterow ność, a im w iększa sam osterowność, tym lepsze perspektywy podnoszenia

poziom u osobow ości.

W kontekście przeprow adzonych rozważań na tem at sam osterowności zawodowej czło­ wieka, m ożna stw ierdzić, że jej wzrost powinien być podstawowym celem dążeń funkcjonu­ jącego zaw odow o człowieka.

G łębsza analiza poglądów na tem at sam osterow ności, uczonych, których opinie zostały tu przytoczone, oraz autorów, których tu nie zacytowałam, pozwala stwierdzić, że oni wszy­ scy badali głów nie wpływ sam osterow ności zawodowej na osobowość człowieka.

W niosek, na w yciągnięcie którego pozw ala zaproponowane przeze mnie ujęcie samoste­ rowności będzie dotyczył rów nież sam osterow ności człow ieka i jego osobowości, ale będzie

15 J. W ilsz, Z naczenie koncepcji stałych indyw idualnych cech osobow ości dla poradnictw a zawodowego, „P edagogika Pracy", n r 38, 2001, s. 86.

brzm iał następująco: osobow ość człow ieka wpływa na jego sam osterowność (w różnych sy­ tuacjach, rów nież w zaw odow ych, a więc na sam osterow ność zawodową), a ta z kolei wpły­ wa na osobow ość człow ieka - m iędzy sam osterow nością zaw odow ą a osobow ością wystę­ puje sprzężenie zwrotne. Im w yższy poziom osobowości człowieka, tym większa jego sam o­ sterowność a im w iększa sam osterowność, tym lepsze perspektywy podnoszenia poziomu osobowości człowieka.

Chociaż nie z wszystkimi opiniami cytowanych tu autorów zgadzam się, to uważam, że m ówienie o sam osterow ności głów nie w kontekście zawodowej działalności człow ieka jest słuszne. M oje w ątpliwości budzi na przykład sugestia M. L. Kohna i C. Schoolera, że samo­ sterowność przejaw ia się ufnością wobec innych ludzi, gdyż sądzę, że konsekw encją nieuza­ sadnionej ufności wobec niektórych ludzi może być zm niejszenie samosterowności.

L ite r a tu r a

1. Banathy B.H., Projektow anie system ów edukacji. Podróże w przyszłość, tłum. M. Bazewicz, W ydaw nic­ two Politechniki W rocław skiej, W rocław 1994.

2. K am ey J.E., Człow iek i praca. W ybrane zagadnienia z psychologii o pedagogiki pracy, W ydawca: M ię­ dzynarodow a Szkoła M enedżerów , W arszaw a 1998.

3. K am ey J.E., Podstaw y psychopotologii i pedagogiki pracy, W ydawca: W yższa Szkoła H um anistyczna im. A leksandra G ieysztora, Pułtusk 2004.

4. Kohn M L ., Schooler C ., Praca a osobow ość. Studium w spółzależności, tłum. B.W . M ach, Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e, W arszaw a 1986.

5. Ledwoń K., Ekologiczne podstaw y kształtow ania technosfery. W ydaw nictw o N aukow e PW N, W arszaw a- W rocław 1998.

6. M ortim er J.T., Lorence J., O ccupational experience and the self-concept: A longitudinal study, [w:] „Social Psychology Q uarterly” , 42, 1979.

7. M ortim er J.T., Lorence J., W ork experience and occupational value socialization: A longitudinal study, [w:] „A m erican Journal o f Sociology”, 84, 1979.

8. Słom czyński K.M ., M iller J., Kohn M., Stratification, work, and values: A Polish-U nited States com pari­ son, [w:] „A m erican Sociological R eview ” , 46, 1981.

9. W ilsz J., M echanizm y zw iększające sam osterow ność człow ieka w procesie edukacji ogólnotechnicznej, [w:] Problemy w spółczesnej dydaktyki techniki, red. W. Furm anek, W . W alat, W ydaw nictw o U niw ersy­ tetu R zeszow skiego, R zeszów 2003.

10. W ilsz J., Znaczenie koncepcji stałych indyw idualnych cech osobow ości dla poradnictw a zawodowego, „Pedagogika Pracy” , n r 38, 2001.

11. W ilsz J., Z w iększanie zdolności sterow niczych człow ieka ja k o cel współczesnej i przyszłej edukacji, [w:] Edukacja jutra, IX T atrzańskie Sem inarium N aukowe, red. W. Kojs, E. Piotrowski, T.M. Zimny, W ydaw ­ nictwo: W rocław skie T ow arzystw o N aukowe, C zęstochow a 2003.